Aleksandra Μ. Pećinar
Από τις ελληνοσερβικές στις ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις.
Οι εξελίξεις του διπλωματικού άξονα Αθήνας-Βελιγραδίου προς το τέλος του Μεγάλου Πολέμου
Παρά τη σημασία και τη διαπλοκή των ελληνοσερβικών σχέσεων στον 19ο και στον 20ό αιώνα, η πορεία τους στην βαλκανική ιστοριογραφία έχει ερευνηθεί επιπόλαια και μη συστηματικά μέχρι στιγμής, κυρίως ως μέρος των φαινομένων που σχετίζονται με την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια. Επιπρόσθετα, η αναφορά στην εγγύτητα και στους παραδοσιακούς δεσμούς τους, έχει δημιουργήσει μια παράδοξη εικόνα που υποδεικνύει την ανεπαρκή επίγνωση στα βασικά φαινόμενα και στις διαδικασίες, που καθόριζαν ζωτικής σημασίας διασυνδέσεις της Σερβίας και της Ελλάδας κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ιστορικής διαδρομής των μεταξύ τους σχέσεων. Διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν πολλές ανεξερεύνητες πτυχές των συνολικών διμερών επαφών τους. Ιδιαίτερα περίπλοκο είναι το ζήτημα των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των δύο γειτονικών χωρών. (1)
Εδώ θα έπρεπε να έχει κανείς υπόψη ότι η μη επαρκής αποτίμηση της επίδρασης του παράγοντα της στρατιωτικής ισχύος και της πολιτικής επάνω στις διπλωματικές εξελίξεις, όπως και στην αλληλοεξαρτησή τους, συχνά συνεπάγεται την ερμηνεία των διακρατικών σχέσεων αποκλειστικά βάσει της οπτικής και των πρωτοβουλιών των ηγετών. Πέρα όμως από τον ρόλο που διαδραμάτισαν ο Έλληνας και ο Σέρβος πρωθυπουργός στην διευθέτηση των ελληνοσερβικών σχέσεων, η σημασία του «στρατιωτικού παράγοντα», ήταν προφανής για την όλη εξέλιξη του συγκεκριμένου διπλωματικού άξονα μεταξύ Αθηνών και Βελιγραδίου, ειδικά στα χρονολογικά πλαίσια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. (2)
Σε μια προσπάθεια οι διμερείς δεσμοί των δύο χωρών να διασαφηνιστούν βάσει των πολιτικών γεγονότων, αλλά και των σχετικών στρατιωτικών ζητημάτων κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό ετών από το τέλος του, ας γυρίσουμε το βλέμμα έναν αιώνα πίσω και ας θυμηθούμε τις ιστορικές εξελίξεις που υποβοήθησαν σημαντικά και πολυδιάστατα, όχι μόνο τις επιχειρήσεις για τη διάσπαση του Μακεδονικού Μετώπου τον Σεπτέμβριο του 1918, αλλά και την περαιτέρω πορεία των γειτονικών ελληνοσερβικών σχέσεων.
Σερβία και Ελλάδα από το 1912 έως το 1917
Παρά το γεγονός ότι οι σχέσεις των δύο χωρών πριν από τη διενέργεια των Βαλκανικών Πολέμων εδράζονταν σε ένα σαθρό υπόβαθρο, η στροφή των Βαλκανίων προς νέες ιστορικές συγκυρίες στις αρχές της δεκαετίας του 1910-1920, σηματοδότησε μια περισσότερο δυναμική τους ανάπτυξη. Χωρίς να αμφισβητήσει κανείς τη σημασία της πρωτοβουλίας του Βελιγραδίου, τον Αύγουστο του 1912, περί συνομολόγησης μιας ελληνοσερβικής συνθήκης, οι σχέσεις ανάμεσα στις δυο χώρες είχαν ήδη προσλάβει μια πιο συγκεκριμένη μορφή χάρη στον σχηματισμό της Βαλκανικής Συμμαχίας, λίγους μήνες νωρίτερα. Ωστόσο, οι εξελίξεις των Βαλκανικών Πολέμων (κατ’ αρχήν η άποψη των δύο χωρών περί των κοινών συνόρων δυτικά του Αξιού από το 1913, αλλά και η αμοιβαία πίστη και προσήλωση στους κοινούς στόχους ενός ενδεχομένου ελληνοσερβικού άξονα), συνέβαλαν στην ενίσχυση της συνεργασίας τους στο μέλλον.
Η υπογραφή της Συνθήκης Συμμαχίας του 1913 αποτέλεσε αναμφίβολα τον πυρήνα αυτών των σχέσεων, συνάμα όμως και μια έκφραση της νέας αντίληψης της βαλκανικής πολιτικής των δύο χωρών, που μέχρι τότε χαρακτηριζόταν από την απουσία στρατηγικής και από την πλήρη υπαγωγή στις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Η ποιοτική διαφορά της ελληνοσερβικής Συνθήκης συμμαχίας που συνήφθη το 1913, σε αντιδιαστολή με τις προηγούμενες προσπάθειες διακρατικών προσεγγίσεων στα Βαλκάνια, αντανακλάται στο γεγονός ότι η πράξη αυτή παρείχε ένα απλό, αλλά συγκεκριμένο πλαίσιο, το οποίο υποσχόταν μακροπρόθεσμη συνεργασία σε πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, η συγκεκριμένη συνθήκη προέβλεπε τη διασφάλιση και προστασία του νέου status quo στην περιοχή, ως εγγυητρια της σταθερότητας, επιβεβαιώνοντας, επιπρόσθετα, τις πρόσφατες εδαφικές επεκτάσεις.
Η ουσία των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ της Σερβίας και της Ελλάδας κατά την περίοδο αυτή συνίστατο στη διατήρηση μιας κοινής θέσης, η οποία θα έπρεπε να είναι επωφελής και για τις δύο πλευρές ως προς την εφαρμογή των ειρηνευτικών τους πρωτοβουλιών. (3) Ακριβώς βάσει αυτής την αντίληψης εξελίχθηκαν οι ελληνοσερβικές σχέσεις κατά την περίοδο του Μεγάλου Πολέμου που ακολούθησε. Είναι αλήθεια ότι η Συνθήκη Συμμαχίας του 1913 υπογράφτηκε υπό ορισμένες προϋποθέσεις, σε μια στιγμή όπου, βάσει των γεωπολιτικών συγκυριών και κριτηρίων της εποχής, μια ενδεχόμενη ένοπλη σύγκρουση ήταν εφικτό να περιοριστεί στα Βαλκάνια. Σύμφωνα με τις τότε γεωπολιτικές αντιλήψεις, θα ήταν ήταν ανακόλουθο η Ελλάδα να παρέμβει σε έναν αυστροσερβικό πόλεμο. Εξίσου παράλογη ηχούσε μια σερβική ανάμειξη σε μια ενδεχόμενη ένοπλη ελληνοτουρκική αντιπαράθεση, που, λίγους μήνες αργότερα, φάνταζε ως εφικτή εξαιτίας του ζητήματος της κυριαρχίας στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα θα πρέπει να κατανοήσει κανείς την άρνηση της Αθήνας να συνδράμει στρατιωτικά το Βελιγράδι τον Αύγουστο του 1914. Ο Βενιζέλος απέρριψε την ευκαιρία να συμμετάσχει στον πόλεμο κατόπιν του αυστροουγγρικού τελεσίγραφου, του οποίου η Σερβία είχε γίνει αποδέκτης. Η Ελλάδα, ωστόσο, έσπευσε να καταστήσει σαφές ότι θα τηρούσε στάση ευμενούς ουδετερότητας, επιτρέποντας τη διέλευση, μέσω του λιμένα της Θεσσαλονίκης, οπλισμού και εν γένει πολεμικού υλικού. (4)
Στο σημείο αυτό δεν πρέπει να παραβλέψουμε τους ιδεολογικούς παράγοντες που είχαν αντίκτυπο στην τελική απόφαση του βασιλιά Κωνσταντίνου και των συνεργατών του στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Ελλάδας να κρατήσει τη χώρα έξω από τον πόλεμο. Η πίστη του στην ισχύ του γερμανικού στρατιωτικού και πολιτικού μηχανισμού, οι εξ αγχιστείας στενοί οικογενειακοί του δεσμοί με τον Γερμανό αυτοκράτορα, αλλά και η αντίθεση ενός τμήματος της ελληνικής άρχουσας τάξης στην πολιτική του αστικού φιλελευθερισμού που ακολουθούσε ο Βενιζέλος, επηρέασαν αναμφίβολα τις απόψεις του σχετικά με τον στρατηγικό σχεδιασμό της χώρα στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. (5)
Ωστόσο, η άρνηση του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ζαΐμη να υπερασπιστούν τη σερβική πλευρά μπροστά στη βουλγαρική επίθεση, τον Οκτώβριο του 1915, δεν υπόκειτο σε γεωπολιτικά κριτήρια της εποχής. Η επίθεση της Βουλγαρίας είχε ως στόχο την κατάκτηση του σερβικού τμήματος της Μακεδονίας, τη διατάραξη των κοινών συνόρων μεταξύ Σερβίας και Ελλάδας, τέλος, την πλήρη ανατροπή του status quo, που εγγυόταν η Συνθήκη Συμμαχίας του 1913. Σε τελική ανάλυση, η παραβίαση, από πλευράς Ελλάδας, των συμβατικών της υποχρεώσεων, τον Οκτώβριο του 1915, προκλήθηκε και από την αποτυχία της βαλκανικής πολιτικής του συνασπισμού της Συνεννοήσεως, από την αποτελεσματική γερμανική διπλωματική παρέμβαση στην περιοχή, καθώς και εξαιτίας των παρενεργειών της πολιτικοοικονομικής κρίσης που η χώρα βίωσε μέσα στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα . (6)
Η σύγκρουση αυτή του βασιλιά και του πρωθυπουργού σηματοδότησε ουσιαστικά την έναρξη του φαινομένου, που στην ελληνική ιστοριογραφία φέρει την ονομασία «Εθνικός Διχασμός» και το οποίο παρουσιάζεται ως κομβική παράμετρος της μεταβολής των ποιοτικών χαρακτηριστικών των ελληνοσερβικών σχέσεων (1915-1917).
Όσο η πολιτική και οικονομική κρίση στην Ελλάδα είχε άμεσο αντίκτυπο στις ελληνοσερβικές σχέσεις, άλλο τόσο οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της σερβικής στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας κατά την ίδια περίοδο προκάλεσαν τις δικές τους αρνητικές παρενέργειες, ακόμη και αν δεν είχαν προσλάβει τόσο δραματική τροπή. Στην περίπτωση της Σερβίας, η εσωτερική κρίση προκλήθηκε από την αντιπαράθεση μεταξύ της πολιτικής και της στρατιωτικής ηγεσίας. Φυσιολογικά, το ξέσπασμα του πολέμου ενίσχυσε τη θέση της δεύτερης, αποδυναμώνοντας αισθητά την ευελιξία της πολιτικής ηγεσίας στην υλοποίηση των δικών της σχεδιασμών. Τα ιστορικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι τα αποτελέσματα της ελληνοσερβικής αμυντικής συμμαχίας του 1913 σε μεγάλο βαθμό περιορίστηκαν από τις εδαφικές διεκδικήσεις αμφοτέρων των συμβαλλομένων μερών, οδηγώντας σε αυξανόμενες εντάσεις και διαφωνίες. Τις σχέσεις αυτές, οι πρωθυπουργοί των δυο χωρών, επιχείρησαν να αποκρύψουν μέσω της προπαγάνδας για τους προαναφερθέντες λόγους. Μια σειρά από επίσημα έγγραφα που ανταλλάχθηκαν μεταξύ ελληνικής και σερβικής ηγεσίας μαρτυρούν τις προσπάθειές των δύο συμμαχικών κυβερνήσεων. Η πολιτική αυτή δοκιμάστηκε άσχημα όταν οι σχέσεις της Αθήνας με τον συνασπισμό της Συνεννοήσεως είχαν φτάσει σε οριακό σημείο. Η σερβική κυβέρνηση εξαρτιόταν, φυσικά, εξ ολοκλήρου από τους Συμμάχους, γνωρίζοντας, ταυτόχρονα, ότι η διατήρηση καλών σχέσεων με την Ελλάδα θα μπορούσε να είναι πολύτιμη στη μεταπολεμική οργάνωση των Βαλκανίων. Για τον ίδιο λόγο, οι ελληνικές αρχές απέφευγαν να αντιδράσουν έντονα στις προπαγανδιστικές δραστηριότητες των Σέρβων στρατιωτών στην ελληνική Μακεδονία, γνωρίζοντας ότι αυτές δεν αποτελούσαν την επιλογή της σερβικής πολιτικής ηγεσίας. Υιοθετώντας μετριοπαθή στάση ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα, προσπάθησαν να αποφύγουν ακόμη μεγαλύτερους κραδασμούς στις ελληνοσερβικές σχέσεις, που θεωρούνταν πολύτιμες για τη διασφάλιση των ζωτικών συμφερόντων του ελληνισμού. Η επάνοδος του Βενιζέλου στην εξουσία, όμως, το καλοκαίρι του 1917, παρείχε τις προδιαγραφές για μια ριζική αναβάθμιση των σχέσεων αυτών, καθώς και την ελπίδα ότι η παρουσία του θα συνέβαλε ριζικά στην ταχεία αποκατάσταση των διμερών φιλικών σχέσεων έως το πέρας των πολεμικών επιχειρήσεων το 1918. (7)
Η νίκη του Σκρα και ο αντίκτυπός της στις ελληνοσερβικές σχέσεις
Όταν επιχειρήσει κανείς να αναλύσει το θέμα του ελληνικού διπλωματικού σχεδιασμού κατά την περίοδο του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και προσπαθήσει να αξιολογήσει τα κίνητρα της επίσημης εξόδου της Ελλάδας στον πόλεμο, πρέπει να έχει υπόψη ότι «η ελληνική κυβέρνηση εντάσσοντας τη χώρα στην πολεμική προσπάθεια των δυνάμεων της Entente, στην πραγματικότητα εκπλήρωνε την υπόσχεση που είχε υιοθετήσει το 1915 να τηρήσει τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από την ελληνοσερβική Συνθήκη Συμμαχίας του 1913!» (8)
Η σερβική ηγεσία έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στην Ελλάδα. Η πρεσβεία στην Αθήνα βρισκόταν σε συχνή επικοινωνία με τον Βενιζέλο και τον υπουργό Εξωτερικών Νικόλαο Πολίτη, προκειμένου να διαπιστώσει της δυνατότητες της νέας κυβέρνησης να επιβάλει την εξουσία της στην χώρα και να συνδράμει έμπρακτα στην πολεμική προσπάθεια των Συμμάχων. (9) Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η παρέμβαση της Ελλάδας στον πόλεμο το καλοκαίρι του 1917 επιβαλλόταν και για αμυντικούς λόγους, αφού τμήμα της ελληνικής Μακεδονίας βρισκόταν ήδη υπό τον έλεγχο του εχθρού. Σε τελική όμως ανάλυση, τη μαξιμαλιστική πολιτική του Βενιζέλου την κατέστησε αναπόδραστη ο Εθνικός Διχασμός. Ο Έλληνας πρωθυπουργός είχε να αντιμετωπίσει ανυπέρβλητα προβλήματα. Εάν λάβει κανείς υπόψη τις πολιτικές εξελίξεις από τις αρχές του Μεγάλου Πολέμου, που καταπόνησαν στο έπακρο τις στρατιωτικές δυνατότητες της χώρας ( ήδη περιορισμένες εξαιτίας των οικονομικών, βιομηχανικών και δημοσιονομικών δυσκολιών), τόσο μεγαλύτερη σημασία θα έπρεπε να αποδοθεί στη σημαντικότατη μάχη του Σκρα, της οποίας οι συνέπειες υπήρξαν καθοριστικές, καθώς από την έκβαση της επιχείρησης κρίθηκε η αξία του ελληνικού στρατού, η τύχη του Μακεδονικού μετώπου, αλλά ίσως και η μοίρα της ίδιας της Μακεδονίας!(10)
Η νικηφόρα μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν είχε μεγάλη απήχηση στην πολιτικά διαιρεμένη Ελλάδα. Βοήθησε στο να περάσουν σε δεύτερη μοίρα, έστω προσωρινά, τα οξυμένα πολιτικά πάθη, να αναβιώσουν οι μνήμες των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων των ετών 1912-1913 και να αποκατασταθεί η ενότητα των Ελλήνων. Εξύψωσε ακόμη το φρόνημα των ελληνικών δυνάμεων που πρόσφατα είχαν επιστρατευθεί και αναπτέρωσε το ηθικό τους, καθώς εντάχθηκαν στις τάξεις ενός νικηφόρου στρατού. Τέλος, συνέβαλε στην ανύψωση του ηθικού του συνόλου του Σ.υμμαχικού Στρατηγείου, κάτι που συνέτεινε τα μέγιστα στη επιτυχή έκβαση της τελικής μάχης, για τη διάσπαση του μετώπου λίγους μήνες αργότερα. Σε οικονομικό επίπεδο έδωσε τα αναγκαία επιχειρήματα στον ανακληθέντα από τις 9 Ιουνίου 1918 στο Παρίσι στρατηγό Guillaumat να υποστηρίξει με σθένος την εισήγησή του προς τον Γάλλο πρωθυπουργό Clemenceau για να χορηγηθούν στην Ελλάδα δύο δάνεια, για την άμεση ανασυγκρότηση του Ελληνικού Στρατού. Σε στρατιωτικό/τακτικό επίπεδο πέτυχε να εκτιμηθεί διεθνώς η ανδρεία και η αξία του ελληνικού στρατού. Ο στρατηγός Guillaumat άρχιζε μετά τη μάχη του Σκρα να καταρτίζει τα επιθετικά του σχέδια, τα οποία στηρίζονταν σε σημαντικό βαθμό στον Ελληνικό Στρατό. Ακολούθησε η διάσπαση του Μακεδονικού Μετώπου το Σεπτέμβριο του 1918, που κατάφερε το τελειωτικό πλήγμα στις Κεντρικές Αυτοκρατορίες στο βαλκανικό χώρο. Σε στρατηγικό επίπεδο, η νικηφόρα μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν, η οποία σημειωτέον υπήρξε η πρώτη καταγραφείσα διάρρηξη σε ένα από τα τρία ως τότε μεγάλα μέτωπα, σε αρκετά μεγάλο εύρος ρήγματος, σε δύσβατο ορεινό έδαφος, έπεισε και τους τελευταίους από τους Συμμάχους για την αναγκαιότητα της υπάρξεως και ενισχύσεως του Μακεδονικού Μετώπου. Σε διπλωματικό, τέλος επίπεδο, αμέσως σχεδόν μετά τη διάσπαση του μετώπου, ο ένας μετά τον άλλο οι σύμμαχοι των Κεντρικών Αυτοκρατοριών συνθηκολόγησαν! (11)
Παρά το γεγονός ότι ο διεθνής αντίκτυπος της μάχης του Σκρά ήταν τεράστιος, στην ουσία, η απουσία πραγματικού ενδιαφέροντος των Συμμάχων ματαίωνε τους περαιτέρω στόχους του Βενιζέλου. Επιπλέον, με έναν απρόβλεπτο τρόπο, η ήττα του βουλγαρικού στρατού άρχισε να απειλεί την Ελλάδα.(12) Μετά την πτώση του Radoslavov, ένας από τους λόγους, από τους οποίους προήλθε και η ήττα αυτή, η νέα βουλγαρική κυβέρνηση, υπό τον Aleksandar Malinov, άρχισε κρυφές διαπραγματεύσεις με τους Συμμάχους. Ιδίως στους κόλπους των κυβερνήσεων των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας, η προοπτική της σύναψης χωριστής ειρήνης με τη Βουλγαρία, έβρισκε σοβαρά ερείσματα, καθώς έτσι οι Κεντρικές Αυτοκρατορίες θα έχαναν ένα από τα βασικά τους περιφερειακά στηρίγματα. Καθώς οι Βούλγαροι εξακολουθούσαν να κατέχουν την Ανατολική Μακεδονία και σερβικά εδάφη, ο κίνδυνος να αποστατήσουν από τον αυστρογερμανικό συνασπισμό, με αντάλλαγμα τα κατεχόμενα εδάφη, συνιστούσε μια απειλητική εξέλιξη για την Ελλάδα. Ο εφιάλτης αυτός βασάνιζε τον Βενιζέλο από την εποχή που το ελληνικό Γενικό επιτελείο είχε παραδώσει στη Βουλγαρία την ανατολική Μακεδονία. Γνώριζε καλά ότι η καθυστερημένη παρέμβαση της Ελλάδας στον πόλεμο και τα προηγηθέντα δραματικά εσωτερικά γεγονότα, περιόριζαν τις διεθνείς δυνατότητες της χώρας, ενώ οι ενδοσυμμαχικοί ανταγωνισμοί και αντιθέσεις επιδείνωναν την κατάσταση. Οι επιλογές του ισορροπούσαν σε τεντωμένο σκοινί, καθώς δεν υπήρχε κοινή στρατηγική των Συμμάχων για το συγκεκριμένο μέτωπο. Στους κόλπους της βρετανικής κυβέρνησης επικρατούσε ισχυρό ρεύμα υπέρ της απόσυρσης των στρατευμάτων από τη Θεσσαλονίκη και της μεταφοράς τους στην Παλαιστίνη. Η απουσία πραγματικού ενδιαφέροντος, εκ μέρους του συμμαχικού παράγοντα ακύρωνε τον στόχο του Βενιζέλου, που ήταν να αποτελέσει το Μακεδονικό μέτωπο μια από τις επιθετικές αιχμές της Entente. (13)
Η πάλη του Βενιζέλου ήταν σκληρή και η στρατηγική του αναπτύχθηκε σε πολλά επίπεδα. Με τη σειρά της, η Σερβία αντιμετώπιζε ανάλογη απειλή, καθώς σε περίπτωση σύναψης χωριστής ειρήνης της Entente με τη Βουλγαρία κινδύνευαν και σερβικά εδάφη. Με την επάνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία άρχισαν οι επαφές ανάμεσα στην ελληνική και την σερβική κυβέρνηση προκειμένου να διαμορφωθεί κοινή στάση σε μια σειρά από διπλωματικά ζητήματα που αφορούσαν στα συμφέροντα των δύο κρατών. Θεμελιώδες κίνητρο αμφοτέρων των πλευρών ήταν ακριβώς η αντιμετώπιση των προαναφερθέντων σεναρίων περί χωριστής ειρήνης με τη Βουλγαρία. Ο Βενιζέλος συναντήθηκε το φθινόπωρο του 1917 στην Κέρκυρα με τον Σέρβο πρωθυπουργό Nikola Pašić και τον έπεισε να συμπήξουν κοινό μέτωπο, αναβιώνοντας, με τον τρόπο αυτό, την ελληνοσερβική συμμαχία. Στο κοινό μέτωπο προσχώρησε και η Ρουμανία, γεγονός που δυσκόλευε τις επιδιώξεις των βουλγαρόφιλων στελεχών της βρετανικής κυβέρνησης. Πάντως, ο υπουργός Εξωτερικών Arthur Balfour, αν και αντιμετώπιζε θετικά την προοπτική μιας χωριστής ειρήνης, δεν ήθελε να έρθει σε ρήξη με την Αθήνα, επισημαίνοντας ότι “επιβάλλεται να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς απέναντι σε έναν πολιτικό όπως ο Βενιζέλος!”.(14) Η πλάστιγγα έγειρε προς το μέρος της Ελλάδας και των υπολοίπων βαλκανικών χωρών από τη στιγμή που και η Γαλλία ξεκαθάρισε τη θέση της: καμία διαπραγμάτευση με τη Βουλγαρία. Η λύση έπρεπε να δοθεί στα πεδία των μαχών. Η άφιξη τον Ιούνιο του 1918 στη Θεσσαλονίκη του τρίτου κατά σειρά ανώτατου διοικητή, Louis Franchet d’ Espèrey, σηματοδότησε την εγκατάλειψη των διαφόρων σεναρίων για συνεννόηση ανάμεσα στην Entente και Βουλγαρία. Τελικά η αγγλογαλική συνδιάσκεψη των Βερσαλλιών, με συμμετοχή της στρατιωτικής και διπλωματικής ηγεσίας των δύο κρατών, αποφάσισε να απορρίψει τελικά κάθε ιδέα περί χωριστής ειρήνης με τη Βουλγαρία, εκτιμώντας ότι στην παρούσα φάση θα έβλαπτε την πολεμική τους προσπάθεια στα Βαλκάνια.
Ο νέος αρχιστράτηγος ήταν θιασώτης μιας γενικής επίθεσης κατά των Γερμανοβουλγάρων, όμως η ανώτατη συμμαχική διοίκηση στο Παρίσι παρέμενε διστακτική. Ο Βενιζέλος και ο Franchet d’ Espèrey διέθεταν έναν σημαντικό σύμμαχο στο Παρίσι: τον Guillaumat, ο οποίος πίστευε ότι μια νίκη στα Βαλκάνια ήταν εφικτή. Στην πλάστιγγα βάραινε τώρα και ο ελληνικός στρατιωτικός παράγοντας. Η Ελλάδα διέθετε, πλέον, στρατό 300.000 ανδρών, η αξία του οποίου είχε δοκιμαστεί στο Σκρα. Πρώτοι πείστηκαν οι Γάλλοι, ενώ ο Βρετανός πρωθυπουργός David Lloyd George έκαμψε τις αντιστάσεις του αυτοκρατορικού επιτελείου. Έμεναν οι Ιταλοί, οι αντιρρήσεις των οποίων δεν σχετίζονταν με τη στρατιωτική πτυχή της επιχείρησης, αλλά με τον φόβο τους ότι μια νίκη στα Βαλκάνια θα αύξανε το διεθνές κύρος της Ελλάδας και εκείνο του Βενιζέλου προσωπικά. (15)
Η αλλαγή στη διεθνή θέση της Ελλάδας κατά την περίοδο δημιουργίας του Βασίλειου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων
Η περίοδος ενίσχυσης της διεθνούς θέσης της Ελλάδας λίγο πριν από την επίσημη ένταξή της στο πλευρό της Entente, και η νίκη της στη μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν, συνέπεσε με την περίοδο προετοιμασίας για τη δημιουργία ενός νέου γιουγκοσλαβικού κράτους. Παράλληλα με τις διεργασίες ενοποίησης των νοτιοσλαβικών λαών σε ένα κοινό κράτος, εξελίσσονταν και οι διαδικασίες προβολής των επισήμων ελληνικών εθνικών διεκδικήσεων, καθώς και οι προετοιμασίες για τη συμμετοχή της χώρας στον πόλεμο. (16)
Από τη στιγμή της επίσημης ένταξης της Ελλάδας στον πόλεμο, ο Βενιζέλος είχε αποφύγει να προβάλει τις ελληνικές διεκδικήσεις, στάση που διατήρησε και κατά τη διάρκεια της διπλωματικής προσπάθειας για την αποτροπή της σύναψης χωριστής ειρήνης της Entente με τη Βουλγαρία. Η επίσημη προβολή των ελληνικών διεκδικήσεων άρχισε να πραγματοποιείται μετά τη μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν και έγινε περισσότερο έντονη την εποχή της συνθηκολόγησης της Βουλγαρίας. (17)
Σε αντίθεση με την Ελλάδα, ως εμπόλεμο κράτος ευθύς εξαρχής, η Σερβία είχε τη δυνατότητα να προβάλει τις επίσημες διεκδικήσεις της από νωρίς. Η ένωση των Γιουγκοσλάβων αποτελούσε ανέκαθεν το μεγάλο εθνικό όραμα όλων των σερβικών κυβερνήσεων. Ωστόσο, η κήρυξη του πολέμου από την Αυστροουγγαρία προσέφερε μια μοναδική ευκαιρία για την υλοποίησή του, στην περίπτωση, βέβαια, που οι Σύμμαχοι εξέρχονταν νικητές από τον πόλεμο.
Οι διεργασίες αυτές σηματοδοτούσαν την αρχή μιας περιόδου, την οποία χαρακτήριζε η επίσημη συνεργασία των δύο χωρών και η μεταξύ τους συνεννόηση για την επίτευξη των εξωτερικών τους στόχων. Στην ουσία, όμως, ξεκινούσε μια εποχή, κατά την οποία οι πολιτικές εξελίξεις στο σκηνικό των Βαλκανίων δημιουργούσαν γόνιμο έδαφος για την εμφάνιση νέων προστριβών μεταξύ των δύο συμμάχων. (18)
Όπως ήταν φυσικό, δημιουργήθηκαν προβλήματα στην ελληνοσερβική μεθόριο, ως συνέπεια της μακροχρόνιας παρουσίας στρατευμάτων στην περιοχή. Τα συνοριακά επεισόδια αποτελούσαν συνεχή εστία προβλημάτων για τις δύο ηγεσίες. Δεν ήταν λίγες οι αναφορές των αρμοδίων ελληνικών αρχών που έκαναν λόγο για βίαιη συμπεριφορά Σέρβων στρατιωτών, επιτάξεις τροφίμων, παρεμπόδιση οικονομικών συναλλαγών, αλλά, κυρίως, για διεξαγωγή προπαγάνδας στους Σλαβόφωνους, και όχι μόνο, κατοίκους της περιοχής. Παράπονα, εντούτοις, εκφράζονταν και από τη σερβική πλευρά, εξαιτίας αντίστοιχης συμπεριφοράς των ελληνικών δυνάμεων εντός του σερβικού εδάφους. (19)
Αλλωστε, το ότι στρατιωτικοί κύκλοι του Βελιγραδίου υποστήριζαν την επέκταση προς νότο με καταληκτικό σημείο τη Θεσσαλονίκη, αποτελούσε κοινό μυστικό. Από την άλλη πλευρά, με δεδομένη την παρουσία του ελληνικού πληθυσμού στη Μακεδονία, ήταν επόμενο να τρέφονται ελληνικές βλέψεις για το Μοναστήρι, τουλάχιστον υπό μορφή προπαγάνδας, αισθητής στον τοπικό πληθυσμό και σε συλλόγους από την εποχή ανάκαμψης της Ελλάδας, της ισχυροποίησης της θέσης της χώρας στα Βαλκάνια, της επιστράτευσης του 1917 και της συνακόλουθης παρουσίας ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στην ευρύτερη περιοχή. Ο Βενιζέλος επέκρινε αυστηρά τα σχέδια αυτά έχοντας κατά νου τη διατήρηση των καλών γειτονικών σχέσεων με τη Σερβία. Παρά το γεγονός ότι τόσο ο Ιωάννης Κουντουριώτης, επιτετραμμένος παρά τη σερβική Αυλή, όσο και ο ίδιος ο Βενιζέλος, ως ένθερμοι υποστηρικτές της ελληνοσερβικής φιλίας, θεωρούσαν ότι η προσάρτηση της Γευγελής ήταν ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντα της Ελλάδας, όλη η υπόθεση εγκαταλείφθηκε από την ελληνική διπλωματία, αν και επισημαίνετο χαρακτηριστικά πως «σε μια εποχή, κατά την οποία η Σερβία συνειδητοποιούσε ότι στα Βαλκάνια δεν διέθετε άλλον φίλο πέραν την Ελλάδας”, η επίσημη Αθήνα όφειλε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία δεόντως. (20)
Εντούτοις, ούτε τα μεθοριακά επεισόδια, ούτε το πρόσφατο παρελθόν κατάφεραν να δηλητηριάσουν τις διμερείς διακρατικές σχέσεις. Τόσο η Αθήνα, όσο και το Βελιγράδι, επιθυμούσαν ειλικρινά την ανάπτυξη των αγαστών σχέσεων και, επομένως, δεν έδιναν συνέχεια στα παράπονα διαφόρων τοπικών παραγόντων. Κύριο μέλημα τους αποτέλεσε η συγκρότηση ενός διπλωματικού μετώπου ενάντια στη Βουλγαρία. Οι εδαφικές απαιτήσεις της Σερβίας είχαν απόλυτη ανάγκη από την υποστήριξη της Ελλάδας και, ως εκ τούτου ήταν παράλογη η σκέψη ότι η Σερβία εποφθαλμιούσε τα ελληνικά εδάφη. Επιπρόσθετα, η απειλή της Βουλγαρίας για αμφότερες τις χώρες, κατέστησε την συνεργασία μεταξύ τους αναπόφευκτη. Τον Οκτώβριο του 1918, ο Έλληνας πρωθυπουργός κατάφερε να αποκομίσει τη σερβική συγκατάθεση ως προς τις ελληνικές διεκδικήσεις στην Ανατολική και Δυτική Θράκη, η οποία επιβεβαιώθηκε και κατά τις συναντήσεις του Pašić με τους Βενιζέλο και Κουντουριώτη, έναν μήνα, περίπου. αργότερα.
Αμέσως μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όλες οι χώρες που κατοικούνταν από τους Σλάβους ( Σερβία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Κροατία, Σλοβενία και Μαυροβούνιο), ενώθηκαν υπό το σκήπτρο του βασιλιά Πέτρου Α΄ της Σερβίας και του διαδόχου του Αλεξάνδρου, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα νέο κράτος, το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Αναμφίβολα, η ελληνική πλευρά αφιέρωνε μεγάλη προσοχή στην όλη υπόθεση.(21) Οι αναφορές των ελληνικών πρωτογενών πηγών σχετικά με τις εσωτερικές εξελίξεις στο νεοσύστατο γιουγκοσλαβικό κράτος, καθε άλλο παρά ως πλούσιες δύνανται να χαρακτηριστούν, εκφράζουν, εν τούτοις, μια αντικειμενική άποψη σχετικά τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η γειτονική χώρα, ως αποτέλεσμα των εθνικών και πολιτικών προστριβών και των κοινωνικών αναταράξεων. Το ζήτημα της αναγνώρισης του νεοσύστατου Βασίλειου από την Ελλάδα λειτουργούσε πλέον ως ένας πολύ σημαντικός δείκτης των προσπαθειών της ελληνικής πλευράς για τη διατήρηση των καλών γειτονικών σχέσεων, ακόμη και με δεδομένη την «πολυπλοκότητα του βορείου γείτονά της». (22)
Τα δύο κράτη καλούνταν τώρα να προσδιορίσουν εκ νέου τις μεταξύ τους σχέσεις. Το ελληνικό υπουργείο των Εξωτερικών πρότεινε την επαναδιαπραγμάτευση του πρωτοκόλλου του 1913, τονίζοντας ότι το σερβικό κράτος με τη νομική έννοια του όρου δεν υφίστατο πια. Βάσει αυτής της θέσης δεν επρόκειτο το Βασίλειο των Σέρβων Κροατών και Σλοβένων να υποχρεωθεί να πολεμήσει στη Μικρά Ασία, αλλά ούτε και η Ελλάδα σε βάρος της Ουγγαρίας. Αντιθέτως, αμφότερα τα συμβαλλόμενα μέρη έπρεπε να επιμείνουν στη διατήρηση των Συνθηκών του Βουκουρεστίου και του Νεϊγύ, προσδιορίζοντας ταυτόχρονα τη μεταξύ τους συμμαχία αποκλειστικά σε σχέση με τη Βουλγαρία. Λαμβανομένης υπόψη της μεταπολεμικής τάξης πραγμάτων, ανέκυπτε η ανάγκη μιας επίσημης ερμηνείας των συμμαχικών διασυνδέσεων μεταξύ των δύο κρατών. (23)
Η θέση της Αθήνας ήταν ότι το κοινό κράτος των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων θα μπορούσε να εξελιχθεί σε έναν ισχυρό παράγοντα στα Βαλκάνια και ως εκ τούτου η συμμαχία του με την Ελλάδα ήταν σε θέση να λειτουργήσει αποτρεπτικά έναντι οποιασδήποτε επιβουλής της Ιταλίας στην Αδριατική θάλασσα. Περικυκλωμένο, όμως, από επτά γείτονες (με τους έξι εκ των οποίων υπήρχαν διαμάχες και οι προστριβές περί συνόρων), το νεοσύστατο Βασίλειο δεν έπαυε να διανύει μια κρίσιμη περίοδο. Αν και οι προσδοκίες του Βελιγραδίου ότι η επερχόμενη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης θα δημιουργούσε τον καινούργιο πολιτικό χάρτη της Ευρώπης ήταν εμφανείς, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων αφενός είχε εγκαταλειφθεί από τους συμμάχους του Μεγάλου Πολέμου (που έτρεφαν τα δικά τους σχέδια για τα Βαλκάνια) και αφετέρου βρισκόταν αντιμέτωπο με τις επιθετικές φιλοδοξίες της ιταλικής διπλωματίας στην ίδια περιοχή. Παρά την εδαφική επέκταση, και την υπεροχή, την οποία είχε αποκτήσει έναντι της Ελλάδας στον τομέα αυτό, η σερβική εξωτερική πολιτική της στιγμής εκείνης χαρακτηριζόταν από αβεβαιότητα και έλλειψη αποφασιστικότητας απέναντι στον διπλωματικά ενισχυμένο γείτονά της. Στα χρόνια που ακολούθησαν η εμφάνιση ενός νέου κράτους στα βόρεια σύνορά της Ελλάδας, προκάλεσε μερική μεταστροφή στις διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο γειτόνων. (24)
Συμπεράσματα
Βάσει των ανωτέρω στοιχειών μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι ελληνοσερβικές σχέσεις κατά την περίοδο του Μεγάλου Πολέμου βασίστηκαν σε μια παράξενη ισορροπία, χρήσιμη, ωστόσο για την επίτευξη των στόχων της πολιτικής ηγεσίας και των δύο χωρών. Η ισορροπία αυτή διατηρήθηκε εξαιτίας της κοινής πεποίθησης περί διαρκούς κινδύνου από τη Βουλγαρία, όπως και της αμοιβαίας διαφύλαξης του εδαφικού καθεστώτος που δημιούργησε η Συνθήκη του Βουκουρεστίου του 1913 στα Βαλκάνια. Ακόμη και στις δύσκολες στιγμές που διένυσαν οι ελληνοσερβικές σχέσεις, και οι δύο πλευρές φρόντισαν να μην διαταράξουν αυτή τη ιδιότυπη ισορροπία, γνωρίζοντας καλά πως, ανεξάρτητα από την τελική έκβαση του πολέμου, η αμοιβαία τους συμφωνία θα αποδεικνυόταν απαραίτητη για τη χάραξη του μεταπολεμικού πολιτικού γίγνεσθαι στα Βαλκάνια. Μόνο έτσι θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τη Βουλγαρία, αλλά και να προστατεύσουν μακροπρόθεσμα τα συμφέροντά τους στην ευρύτερη περιοχή.
Αναλύοντας την επίδραση του στρατιωτικού παράγοντα στις επιλογές της εξωτερικής πολιτικής και στην διπλωματική ικανότητα της Σερβίας (Γιουγκοσλαβίας) κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η στρατιωτική της ισχύς διαδραμάτιζε κομβικό ρόλο στον όλο σχεδιασμό και εφαρμογή της εξωτερικής της πολιτικής (και όχι μόνο εν καιρώ πολέμου) αποτελώντας «το εργαλείο της πολιτικής» στην επίλυση των ζητημάτων που την αφορούσαν διαχρονικά. Επίσης, ότι, η έμπρακτη συμμετοχή της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, χαρακτηρίζεται από πολιτικές και διπλωματικές παραμέτρους, οι οποίες συσχετίστηκαν άμεσα με τη λειτουργία των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων.
Με δεδομένη, επομένως, την αλληλοεξάρτηση της στρατιωτικής ισχύος μιας χώρας με την άσκηση της επίσημης διπλωματίας της, διαπιστώνουμε ότι η νίκη των Ελλήνων στη μάχη του Σκρα αποτέλεσε σημείο καμπής έως το τέλος του 1918, επισπεύδοντας το τέλος των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Εν κατακλείδι, η Ελλάδα, αν και καθυστέρησε να εξέλθει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, εντούτοις προσέφερε στους Συμμάχους σοβαρή ενίσχυση τα δε ελληνικά στρατεύματα συμμετείχαν με αξιόλογη ικανότητα και μεγάλη αποτελεσματικότητα στις επιχειρήσεις. Η μάχη του Σκρα υπήρξε καθοριστική για την τελική νικηφόρα έκβαση του πολέμου στην περιοχή. Ομοίως, ο σερβικός στρατός μεταμορφώθηκε την ίδια εποχή στον « ισχυρότερο μοχλό της σερβικής πολιτικής» έπειτα από τις κρίσεις που η χώρα βίωσε στις αρχές του 20ού αιώνα
Ο άξονας Αθήνας – Βελιγραδίου, ο οποίος στηριζόταν σε καθαρά αντιβουλγαρικό υπόβαθρο, συνιστούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της εξωτερικής πολιτικής των δύο χωρών. Η δαιμονοποίηση του βασιλιά Κωνσταντίνου από τον πολιτικό και στρατιωτικό κόσμο της Ελλάδας έπειτα από τα γεγονότα του 1915, ανήγαγε τον Βενιζέλο σε εγγυητή των εγκάρδιων σχέσεων και των κοινών συμφερόντων. Η επίτευξη της εθνικής ολοκλήρωσης της Ελλάδας και της Σερβίας, όπως αυτή εννοείτο μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, μετέτρεψε τα δύο μικρά βαλκανικά κράτη σε ρυθμιστές του ευρύτερου γεωπολιτικού σκηνικού στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, δίχως, ωστόσο, να παραγνωρίζεται ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
¹ Richard Clogg, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, (Βελιγράδι 2000), 279.
² M. Bjelajac, Diplomatija i vojska, Srbija i Jugoslavija 1901-1999 [Διπλωματία και στρατός, Σερβία και Γιουγκοσλαβία 1901-1999], (Βελιγράδι׃ Odbrana, 2010), 13.
³ Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913–1918, Συμμαχικές προτεραιότητες και πολιτικές αντιπαλότητες, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004,197.
⁴ Μ. Milošević, Srbija i Grčka 1914-1918, Iz istorije diplomatskih odnosa, Zaje ar 1997 [Ελλάδα και Σερβία 1914-1918, Από την ιστορία των διπλωματικών σχέσεων) (Ζάγιετσαρ 1997], 32. Δ.Δ. Ζαγκλής, Η Μακεδονία του Αιγαίου και οι Γιουγκοσλάβοι, (Αθήνα׃ Σιδέρης, 1975), 383-396.
⁵ Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 1917-1918, (Αθήνα׃ ΜΙΕΤ, 2005), 15-18.
⁶ Ž. Αvramovski, Ratni ciljevi Bugarske i centralne sile 1914-1918 [Οι πολεμικοί στόχοι της Βουλγαρίας και Κεντρικές Δυνάμεις] (Βελιγράδι׃ ISI, 1985).
⁷ Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 73-108.
⁸ Ε.Γαρδίκα- Κατσιαδάκη, “Greek Diplomatic Planning” στο׃ The Salonica Theatre of Operations and the Outcome of the Great War, (Θεσσαλονίκη׃ ΙΜΧΑ, 2005), 109.
⁹ A. Pećinar, Zaokret u grčkoj politici prema jugoslovenskoj državi 1919-1922, [Στροφή στην ελληνική «γιουγκοσλαβική» πολιτική 1919-1922] Arhiv, časopis Arhiva Jugoslavije, godina XIII, (1-2),81-96.
¹º Κ. Σβολόπουλος, Η Απόφαση για την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη, Ομιλία του Ακαδημαικού κ. Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Ακαδημία Αθηνών, Δημόσια συνεδρία της 5ης Μαΐου 2009, Εν Αθήναις 2009, Εκ των Πρακτικών της Ακαδημίας Αθηνών, τ.84 Β` (2009)
¹¹ Γ. Λιακούρης, Αντιστράτηγος ε.α., «Η Μάχη του Σκρα, 30 Μαΐου 1918», Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας, Τεύχος 99, Απρίλιος-Μαίος 2017, 22-28.
¹² Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, (Αθήνα׃ ΜΙΕΤ, 2005),19-20.
¹³ Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Μακεδονία,1914-1918, Η σημασία μάχης του Σκρα, ( Χανιά׃ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», 2008),43–44.
¹⁴ Д. Живојиновић, Невољни ратници, Велике силе и Солунски фронт (1914–1918), Београд, 2008. [ Απρόθυμοι πολεμιστές, Μεγάλες Δυνάμεις και Μακεδονικό μέτωπο (1914-1918), Βελιγράδι 2008] 292–295.
¹⁵ Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Μακεδονία,1914-1918, Η σημασία μάχης του Σκρα, ( Χανιά׃ Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», 2008),54.
¹⁶ A. Pećinar, Zaokret u grčkoj politici prema jugoslovenskoj državi 1919-1922, [Στροφή στην ελληνική «γιουγκοσλαβική» πολιτική 1919-1922] Arhiv, časopis Arhiva Jugoslavije, godina XIII, (1-2),81-96.
¹⁷ Hellenic Army General Staff, Army History Directorate, A Concise history of the Participation of the Hellenic Army in the First World War 1914-1918, An Army History Directorate publication, Athens 1999, 179–187.
¹⁸ ΑΥΕ/1918/А5/II, Α΄ Πολιτική, Τελικοί σκοποί πολέμου, Ελληνικαί βλέψεις/Διαμαντόπουλος από Θεσσαλονίκη, 28 Δεκεμβρίου 1917, Αριθμός 10267. Βλ. και Milošević, Srbija i Grčka, 290.
¹⁹ Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918,354.
²º Ibid 19.
²¹ Bogdan Krizman, Vanjska politika Jugoslavenske drzave (1918-1941) [Η εξωτερική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους] (Zagreb 1975),11.
²² Την τάση του Βενιζέλου το καινούριο γιουγκοσλαβικό Βασίλειο να αναγνωριστεί πρώτα από την πλευρά της Αθήνας την προκατέλαβε ο Αμερικανός πρόεδρος Woodrow Wilson στις 6 Φεβρουαρίου 1919 (στο Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 246.)
²³ Λ. Χασιώτης, Ελληνοσερβικές σχέσεις 1913-1918, 247.
²⁴ Bogdan Krizman, Vanjska politika Jugoslavenske drzave (1918-1941) [Η εξωτερική πολιτική του γιουγκοσλαβικού κράτους] (Zagreb, 1975),11.
