Skip to main content

Bruna Bagnato: Μια “πράξη πολέμου” στους ιταλικούς αιθέρες; Η Γαλλία, η Λιβύη και η αεροπορική συντριβή της Ustica (27 Ιουνίου 1980) (Μέρος Α΄)

Dimitris Mitsopoulos Slideshow, Απόψεις, Πρόσφατες αναρτήσεις

Bruna Bagnato

 Μια “πράξη πολέμου” στους ιταλικούς αιθέρες; Η Γαλλία, η Λιβύη και η αεροπορική συντριβή της Ustica (27 Ιουνίου 1980) 

(Μέρος Α΄)

Στις 20.59 μ.μ. της 27ης Ιουνίου 1980, ένα αεροσκάφος τύπου Douglas DC-9 της ιταλικής εταιρείας Itavia κατέπεσε στο Τυρρηνικό Πέλαγος βόρεια της Σικελίας, πλησίον της νήσου Ustica. Εκτελούσε το δρομολόγιο Μπολόνιας-Παλέρμου. Από τους 81 επιβαίνοντες δεν επέζησε κανείς. Τα αίτια της τραγωδίας δεν διαλευκάνθηκαν ποτέ.1 Η υπόθεση του ατυχήματος αποκλείστηκε γρήγορα. Παραχώρησε τη θέση της σε άλλες εκδοχές, ανάμεσα στις οποίες και σε εκείνη του πλήγματος από πύραυλο καταδιωκτικού αεροσκάφους γαλλικής, λιβυκής ή αμερικανικής προέλευσης. Το DC-9 ενδεχομένως καταρρίφθηκε κατά λάθος, στο πλαίσιο της καταδίωξης ενός MIG 23 της πολεμικής αεροπορίας της Λιβύης, το οποίο είχε επιλέξει να κρυφτεί πίσω από το επιβατηγό αεροπλάνο προκειμένου να αποφύγει τα πυρά των διωκτών του. Το παραπάνω σενάριο ενισχύθηκε στις 18 Ιουλίου του ιδίου έτους από μια δημόσια ανακοίνωση του ιταλικού υπουργείου Άμυνας, σύμφωνα με την οποία ένα λιβυκό MIG είχε συντριβεί στον ορεινό όγκο της Σίλας, στο νοτιότατο άκρο των Απεννίνων Ορέων.

H εκδοχή πως είχε υπάρξει γαλλική εμπλοκή και ευθύνη σε ένα επεισόδιο που χαρακτηρίστηκε ως “πράξη πολέμου” εντός του ιταλικού εναερίου χώρου2 προκύπτει, μεταξύ άλλων, από τις ιδιάζουσες σχέσεις ανάμεσα στη Γαλλία του Valéry Giscard d’ Estaing και τη Λιβύη του Muammar Gaddafi. Πρόκειται για μια εκδοχή, η οποία κατέλαβε συχνά το προσκήνιο τα τελευταία χρόνια.

Στις 25 Ιουνίου 2007, τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο πρώην πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας Francesco Cossiga, που ασκούσε το αξίωμα του πρωθυπουργού όταν σημειώθηκε η αεροπορική τραγωδία, προέβη σε μια αποκαλυπτική δήλωση στο ραδιόφωνο και στο τηλεοπτικό κανάλι Sky: “Οι Γάλλοι γνώριζαν ότι το αεροσκάφος του Gaddafi επρόκειτο να κάνει χρήση του ίδιου αεροδιαδρόμου. Απέφυγε την απόπειρα μόνο και μόνο επειδή ενημερώθηκε σχετικά από τον στρατηγό Giuseppe Santovito, αρχηγό των ιταλικών μυστικών υπηρεσιών [SISMI – Servizio per le Informazioni e la Sicurezza Militare] αμέσως έπειτα από την απογείωση. Κατόπιν τούτου, επέστρεψε στη βάση του. Οι Γάλλοι εντόπισαν ένα αεροσκάφος, το οποίο είχε τοποθετηθεί σε μικρή απόσταση πίσω από ένα επιβατηγό DC-9, με σκοπό να περάσει απαρατήρητο από τα ραντάρ. Αυτοί, με τη συνδρομή ενός αεροσκάφους του πολεμικού ναυτικού, εκτόξευσαν έναν πύραυλο…”.3

Francesco Cossiga.
Giuseppe Santovito.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

To 2010, σε ένα βιβλίο αφιερωμένο στη σιωπή των γαλλικών αρχών σχετικά με τη συντριβή της Ustica και την προσπάθεια φυσικής εξουδετέρωσης του Gaddafi, ο ανακριτής Rosario Priore, ο οποίος επί δέκα ολόκληρα χρόνια χειρίστηκε τον φάκελο της όλης υπόθεσης, εκφράστηκε ως εξής: “Τόσο ο Giscard d’ Estaing όσο και ο Mitterrand κλείστηκαν σαν στρείδια μέσα στο κέλυφός τους, εμμένοντας σε μια πολιτική απόλυτης συγκάλυψης και προστασίας των κρατικών απορρήτων ανεξαρτήτως κομματικής προέλευσης των κυβερνήσεών τους. Από μια ανταλλαγή απόψεων μακράς διαρκείας με τον [αρχηγό της SDECE – Service de Documentation Extérieure et du Contre- Espionnage] Alexandre de Marenches, κατάφερα να αποσπάσω κάποιες πολύτιμες ενδείξεις. Μου είπε πως, ούτως ή άλλως, οι έρευνες στη Γαλλία δεν επρόκειτο να καρποφορήσουν, από τη στιγμή κατά την οποία ακόμα και αν οι γαλλικές μυστικές υπηρεσίες είχαν εκπονήσει κάποιο σχέδιο φυσικής εξόντωσης του Gaddafi, δεν υπήρχε περίπτωση να είχαν αφήσει πίσω τους γραπτά ίχνη. Πρόσθεσε ωστόσο ότι κατά την άποψή του, ο Λίβυος ηγέτης έπρεπε να εξουδετερωθεί και πως αυτή ήταν η υποχρέωση πολλών κυβερνήσεων”.4

To 2013, δυο καταδίκες εκδοθείσες από το ιταλικό Κακουργιοδικείο απέδωσαν την έκρηξη του DC- 9 σε πύραυλο αέρος-αέρος, δίχως να προσδιορίζεται η ταυτότητα του αεροσκάφους το οποίο τον είχε εκτοξεύσει. Επίσης λαμβανόταν υπόψη και η εκδοχή της σύγκρουσης στον αέρα με πολεμικό αεροσκάφος. Το ιταλικό Δημόσιο καλείτο να καταβάλλει το ποσό των 100 εκατομμυρίων ευρώ εν είδει αποζημίωσης προς τους συγγενείς των θυμάτων, εφόσον κρίθηκε ανίκανο να εγγυηθεί την ασφάλεια των επιβατών.5 Σύμφωνα με τους δικαστές, ο πύραυλος προοριζόταν κατά πάσα πιθανότητα για τον Gaddafi, τα δε χαρακτηριστικά του ενοχοποιούσαν τη Γαλλία.6 Τον Ιούνιο του 2014, η ιταλική Δικαιοσύνη απηύθυνε προς το Παρίσι μια δεσμίδα αιτημάτων δικαστικής συνδρομής σχετικά με τη συντριβή του αεροσκάφους ζητώντας να πληροφορηθεί την κινητικότητα, την ίδια στιγμή, γαλλικών καταδιωκτικών με προέλευση την αεροπορική βάση Σολενζάρα της Κορσικής ή το αεροπλανοφόρο Foch. Στην απάντησή του, το Quai d’ Orsay [γαλλικό υπουργείο Εξωτερικών] διαβεβαίωσε αόριστα ότι ήταν διατεθειμένο να συνεργαστεί σε βάθος με τις δικαστικές αρχές της γείτονος χώρας.7 Τον Ιανουάριο του 2016, το τηλεοπτικό κανάλι Canal Plus μετέδωσε μια έρευνα του δημοσιογράφου Emmanuel Ostian σχετικά με την τραγωδία της Ustica. Σύμφωνα με αυτή, η καταστροφή επήλθε από γαλλικό πύραυλο που είχε εκτοξευθεί από τη βάση της Σολενζάρα. Το DC-9 είχε ακολουθηθεί σε μικρή απόσταση από ένα λιβυκό MIG, το οποίο είχαν στοχοποιήσει οι Γάλλοι με πρόθεση να το καταρρίψουν 8 Την ίδια ακριβώς εποχή το δικαστήριο του Παλέρμου επιβεβαίωσε την εκδοχή του πλήγματος από πύραυλο ή της σύγκρουσης με άλλο αεροσκάφος.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η αεροπορική τραγωδία στα πρωτοσέλιδα του ιταλικού Τύπου.

Πολύ πρόσφατα, τον Δεκέμβριο του 2018, η ανάγκη διαλεύκανσης των αιτίων της καταστροφής της Ustica βρέθηκε στο επίκεντρο συνομιλιών των προέδρων του ιταλικού και του γαλλικού Κοινοβουλίου, Roberto Fico και Richard Ferrand. Ο πρώτος υποστήριξε ότι “η Γαλλία όφειλε να επωμιστεί το βάρος που της αναλογούσε στην όλη υπόθεση” επισημαίνοντας πως ήταν έτοιμος να απευθύνει προς το Παρίσι “μια επιστολή με την απαρίθμηση συγκεκριμένων αιτημάτων προς αυτή την κατεύθυνση”. 9 Τον Φεβρουάριο του 2019, η γερουσιαστής Daria Bonfietti, πρόεδρος του Συλλόγου Συγγενών των Θυμάτων της Σφαγής [sic] της Ustica (Associazione Parenti delle Vittime della Strage di Ustica) ζήτησε από τον υπουργό Εσωτερικών Matteo Salvini, ο οποίος είχε συνάντηση με τον Γάλλο ομόλογό του, να επιμείνει ούτως ώστε η Γαλλία να αποκαλύψει την αλήθεια.10

Στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι, φυσικά, η ανακάλυψη της πραγματικότητας σχετικά με αυτό που συνέβη στην Ustica. Σε ένα πρώτο στάδιο, επικεντρώνει στην ανάλυση της πολιτικής της Γαλλίας του Giscard d’ Estaing αναφορικά με τις χώρες της μεσογειακής Αφρικής (ειδικότερα με τη Λιβύη). Σε ένα δεύτερο στάδιο, αξιολογεί με γνώμονα τα γαλλικά διπλωματικά αρχεία (πρεσβευτικά και προξενικά τα οποία φυλάσσονται στη Νάντη) τις αντιδράσεις του Παρισιού στους διάφορους υπαινιγμούς και υποψίες σχετικά με μια πιθανή εμπλοκή της Γαλλίας. Αναφέρεται επίσης στην κατηγορηματική άρνηση της τελευταίας να εφοδιάσει την διεξαγόμενη ιταλική ανακριτική έρευνα με στοιχεία προερχόμενα από ηλεκτρονικές παρακολουθήσεις και εντοπισμούς των ραντάρ. Η μελέτη του συμβάντος, η οποία ξεκίνησε το 1986, οπότε και η έρευνα γύρω από την τραγική απώλεια του DC 9 της εταιρείας Itavia προσέλαβε μια εντυπωσιακή δυναμική, διακόπηκε το 1991, καθώς από τη στιγμή εκείνη και κατόπιν ήταν βάσει νόμου αδύνατη η πρόσβαση στο αρχειακό υλικό. Όπως και να έχει πάντως το ζήτημα, η έρευνα στα αρχεία της Γαλλικής Προεδρίας της Δημοκρατίας, τα οποία φυλάσσονται στα Γαλλικά Κρατικά Αρχεία (Archives Nationales – Pierrefitte-sur-Seine) καθώς και σε εκείνα της Κεντρικής Υπηρεσίας του υπουργείου Εξωτερικών (La Courneuve) απέβη άκαρπη.

27 giugno 1980: la strage irrisolta di Ustica, l’audio con le ultime parole dei piloti

 

Η Γαλλία του Giscard d’ Estaing και οι χώρες της Μεσογειακής Αφρικής

Όταν τον Ιούνιο του 1980 έλαβε χώρα η αεροπορική τραγωδία της Ustica, η προεδρική θητεία του Valéry Giscard d’ Estaing διένυε τον έκτο χρόνο ζωής. Μέσα σε αυτό το διάστημα η γαλλική μεσογειακή πολιτική είχε να επιδείξει αρκετές καινοτομίες σε σύγκριση με την προγενέστερη εποχή. Οι αλλαγές στον τομέα του στρατηγικού σχεδιασμού, σε συνάρτηση με την προσωπικότητα του προέδρου και την ωρίμανση των αρχικών του επιλογών, αποτελούσαν ως ένα βαθμό και την απάντηση στις διάφορες προκλήσεις της δεκαετίας του ‘70. 11 Πολλές από τις επιλογές του Giscard d’ Estaing δεν είναι δυνατό να αποκοπούν από το ευρύτερο όραμά του περί θέσπισης νέων πολιτικών και οικονομικών ισορροπιών τόσο σε ευρωπαϊκή όσο και σε παγκόσμια κλίμακα. Ωστόσο, οι επιλογές αυτές περιέκλειαν ειδικά χαρακτηριστικά, συνυφασμένα με συγκεκριμένα στοιχεία. Ένα από αυτά ήταν η γεωγραφική παράμετρος. Ένα άλλο, το ιστορικό βάθος της γαλλικής παρουσίας στα νότια παράλια της Μεσογείου. Ένα τρίτο, η εκπόνηση μιας τοπικής πολιτικής με συγκεκριμένους στόχους και επιδιώξεις. Ένα τέταρτο, το ειδικό βάρος του αραβόφωνου πληθυσμού που ήταν εγκατεστημένος εντός των ορίων του μητροπολιτικού εξαγώνου. Ένα πέμπτο, η μόνιμη ύπαρξη μιας σαφώς διαμορφωμένης αφρικανικής προοπτικής στον εν γένει σχεδιασμό της εθνικής εξωτερικής πολιτικής. Ένα έκτο, η εξέλιξη της αραβο-ισραηλινής αντιπαράθεσης. Ένα έβδομο, το ειδικό βάρος μιας πετρελαϊκής πολιτικής. Τέλος, η έγνοια της ενδυνάμωσης των σχέσεων με τα κράτη που βρέχονται από τη Μεσόγειο.

Η αφρικανική πολιτική της επταετούς θητείας του Giscard d’ Estaing χαρακτηρίζεται από την βούληση και την προσπάθεια εφαρμογής μιας πολυμερούς φόρμουλας στις σχέσεις με τις χώρες της περιοχής, από τη διεύρυνση του ορίζοντα προς την Κεντρική Αφρική μέσω συνεργασιών 12 αλλά και από την προσφυγή σε στρατιωτικά μέσα όποτε και όπου αυτό κρινόταν απαραίτητο για τη στήριξη φίλιων καθεστώτων (έμμεση παρέμβαση στο Ζαΐρ το 1977, άμεση στη Μαυριτανία το 1977 και κυρίως στο Τσαντ το 1978-1980). 13 Σχετικά με τις χώρες της Μεσογειακής Αφρικής, η Γαλλία έκανε χρήση μιας εξειδικευμένης γλώσσας, αφενός γιατί οι τελευταίες λειτουργούσαν ως σύνδεσμοι ανάμεσα στη βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, αφετέρου επειδή το πολιτικό μήνυμα απευθυνόταν σε αποδέκτες, οι οποίοι έχρηζαν λεπτών και ιδιαίτερα προσεκτικών χειρισμών.

Μάιος 1974. Ο Valéry Giscard d’ Estaing επισκέπτεται την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία. Εικονίζεται στο πλευρό του στρατηγού Jean-Bédel Bokassa. Το περιώνυμο σκάνδαλο με τα διαμάντια θα επιφέρει αργότερα μεγάλο πολιτικό κόστος προδικάζοντας σε μεγάλο ποσοστό την ήττα του Giscard στις προεδρικές εκλογές του 1981.

Η αναβάθμιση της γαλλικής παρουσίας στη Μεσόγειο14 και ειδικότερα στις χώρες του γαλλόφωνου Μαγκρέμπ, είχε ξεκινήσει επί των ημερών του Georges Pompidou. Ο διάδοχός του στον προεδρικό θώκο προσέθεσε νέα πνοή σε αυτή την πολιτική.15 Ο Giscard d’ Estaing προσέβλεπε σε μια ταχεία ενίσχυση του κλίματος εμπιστοσύνης με κράτη, τα οποία στο παρελθόν είχαν τελέσει για μεγάλο χρονικό διάστημα και με διάφορους τρόπους υπό γαλλικό έλεγχο. Σε μια περιοχή γνωστή για τις εύθραυστες ισορροπίες, όπου το παρελθόν και η αφήγησή του επηρεάζουν σε σημαντική κλίμακα συνειδήσεις και επιλογές, ο Γάλλος πρόεδρος επεδίωκε να εφαρμόσει μια πολιτική, την οποία ο ίδιος είχε βαπτίσει “πολιτική ύφεσης”. Στόχος του ήταν να εξαγνίσει την εξωτερική πολιτική της χώρας από τις δραματικές κορώνες και κορυφώσεις, που την είχαν επιβαρύνει από την εποχή της προεδρίας του στρατηγού De Gaulle. Ο Giscard d’ Estaing ήταν αποφασισμένος να συνεχίσει στο δρόμο που είχε χαράξει ο Pompidou επικεντρώνοντας στα σημεία εκείνα, τα οποία θεωρούσε πως θα της προσέδιδαν βαρύτητα, ταυτότητα και κύρος καθιστώντας την υπολογίσιμη αξία.16

Έτσι εξηγείται η απόφασή του, σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάδειξη στην προεδρία, να επισκεφθεί τις τρεις γαλλόφωνες χώρες του Μαγκρέμπ. Ειδικότερα στην περίπτωση της Αλγερίας πρόκειται για σημαδιακή μεταστροφή της γαλλικής διπλωματίας, καθώς επρόκειτο για την πρώτη επίσημη επίσκεψη αρχηγού του γαλλικού κράτους από την εποχή της ανεξαρτησίας της χώρας έπειτα από έναν οκταετή πόλεμο γεμάτο βία που είχε σημαδέψει μνήμες και συνειδήσεις. Είναι αλήθεια πως η ιδέα μιας επίσκεψης στο Αλγέρι συμπεριλαμβανόταν και στους σχεδιασμούς του Pompidou, δίχως, ωστόσο, να περάσει στο στάδιο της υλοποίησης. Η απόφαση του Giscard, σε πρώιμο, μάλιστα, στάδιο της θητείας του, έτυχε να συμπέσει με την κυοφορούμενη σύγκληση της Διεθνούς Συνδιάσκεψης Οικονομικής Συνεργασίας (Δεκέμβριος 1975 – Ιούνιος 1977) στο Παρίσι, στόχος της οποίας ήταν η εξομάλυνση των οικονομικών σχέσεων Βορρά – Νότου, έπειτα από το σχετικό ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών (Μάιος 1974).17 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο φάνταζε ως επιτακτική ανάγκη η προσχώρηση του Αλγερινού προέδρου Houari Boumedienne, γενικού γραμματέα της κίνησης των Αδεσμεύτων.18 Από όλες τις επίσημες επισκέψεις στις χώρες του Μαγκρέμπ εντός του 1975 (Αλγέρι 10-12 Απριλίου, Ραμπάτ 3-6 Μαΐου, Τύνιδα 6-8 Νοεμβρίου), η πρώτη ήταν πέραν πάσης αμφιβολίας ικανή να προκαλέσει μια θεαματική μεταστροφή. Δικαίως χαρακτηρίστηκε ως “the most powerful symbolic act in the colonial partnership”.19

Κατά τους μήνες που προηγήθηκαν της μετάβασης του Giscard d’ Estaing στο Αλγέρι, πολλαπλασιάστηκαν οι ενδείξεις του ανοίγματος της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής έναντι του αραβικού κόσμου: άρση του εμπάργκο όπλων προς τους εμπόλεμους στη Μέση Ανατολή (Αύγουστος 1974 – το εμπάργκο είχε επιβληθεί το 1967 αμέσως έπειτα από τον τερματισμό του Πολέμου των Έξι Ημερών), θεμελιώδης αλλαγή στάσης ως προς το παλαιστινιακό20, απόφαση ανέγερσης στο Παρίσι του αρχιτεκτονικά πρωτοποριακού Ινστιτούτου του Αραβικού Κόσμου, προϊόντος συνεργασίας της Γαλλίας με είκοσι, περίπου, αραβικά κράτη και με προοπτική τη διάδοση του αραβικού πολιτισμού στο ευρύτερο γαλλικό κοινό (τα εγκαίνια της λειτουργίας έλαβαν χώρα τον Νοέμβριο του 1987, επί προεδρίας François Mitterrand).21

Το Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι (αρχιτέκτων Jean Nouvel).

Περί τα τέλη Αυγούστου 1974 ο Giscard d’ Estaing κοινοποίησε την πρόθεση να επισκεφθεί επίσημα την Αλγερία. Επρόκειτο για υλοποίηση υπόσχεσης, στην οποία είχε προβεί νωρίτερα ως υπουργός Οικονομικών της προηγούμενης κυβέρνησης. Παράλληλα, θα ήταν η πρώτη επίσημη επίσκεψη σε χώρα του Μαγκρέμπ έπειτα από την εκλογή του στην Προεδρία της Δημοκρατίας (Μάιος 1974). Στόχος ήταν η υπέρβαση των τραυμάτων του παρελθόντος και η προπαρασκευή ενός ευοίωνου μέλλοντος στις επώδυνες και πολυσύνθετες σχέσεις μεταξύ των δυο χωρών.22 Με απλούστερα λόγια, επρόκειτο για μια αλλαγή σελίδας.23

Παρ’ όλη την αμφίπλευρη εξονυχιστική διπλωματική προετοιμασία της επίσκεψης, το θετικό κλίμα της αρχής,24 το επιμελημένο και συγκρατημένο ύφος του κοινού ανακοινωθέντος,25 ο διάλογος μεταξύ των δυο ηγετών κάθε άλλο παρά ως χαλαρός και εγκάρδιος μπορεί να χαρακτηριστεί. Ο Giscard και ο Boumedienne απεχθάνονταν ο ένας τον άλλον, η δε κατ’ ιδίαν συνάντηση παρέμεινε σε εθιμοτυπικό επίπεδο. Το βάρος του πρόσφατου παρελθόντος, η έλλειψη προσωπικής χημείας, η άρνηση της Γαλλίας να αποδεχθεί την αλγερινή πρόταση για στενότερη συνεργασία εξηγούν εν πολλοίς την ψυχρότητα του όλου κλίματος. Ο ίδιος ο Γάλλος πρόεδρος, σε μια τηλεοπτική συνέντευξη που παραχώρησε το 1977, δήλωσε πως στη συνομιλία με τον Αλγερινό ομόλογό του δυο χρόνια νωρίτερα, είχε εκφραστεί υπέρ μιας σταδιακής προσέγγισης. Κατά τη γνώμη του έπρεπε να προηγηθεί ένα στάδιο οικοδόμησης μέτρων εμπιστοσύνης ούτως ώστε οι διμερείς σχέσεις να μπορέσουν να μετεξελιχθούν σε “εγκάρδιες”.26 Επρόκειτο για ένα σκεπτικό, το οποίο ήταν δύσκολο να πείσει τον συνομιλητή του. Ο Boumedienne ήταν της γνώμης “ότι οι σχέσεις μεταξύ των δυο κρατών δεν μπορούσαν κατά κανένα τρόπο να είναι κοινότυπες, παρά μόνο μέτριες ή εξαιρετικές”.27 Η επιβράδυνση της προσέγγισης οφειλόταν εξάλλου και σε διαφορετικές έως αντικρουόμενες θέσεις σε πολλά θέματα κατά τα επόμενα χρόνια. Χαρακτηριστική υπήρξε η διάσταση απόψεων στο ζήτημα της πρώην ισπανικής Σαχάρας. Την επομένη του τριμερούς συμφώνου (Ισπανία, Μαρόκο, Μαυριτανία) της Μαδρίτης του Νοεμβρίου 1975, η υπόθεση λειτούργησε ως τροχοπέδη στην ομαλή εξέλιξη των διμερούς γαλλοαλγερινού διαλόγου.28 Το Αλγέρι είχε ταχθεί με σθένος υπέρ του εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου Πολισάριο. Το Παρίσι, αντίθετα, κινείτο στους αντίποδες της παραπάνω θέσης.29 Τον Φεβρουάριο του 1976, τη στιγμή της ίδρυσης της Αραβικής Δημοκρατίας της Σαχάρας, η γαλλική κυβέρνηση αρνήθηκε να προχωρήσει στην αναγνώρισή της.30 Στο διάστημα μεταξύ Δεκεμβρίου 1977 και Ιουλίου 1978, στο πλαίσιο της επιχείρησης Lamantin, μονάδες του γαλλικού στρατού ενεπλάκησαν άμεσα στη διαμάχη πολεμώντας στο πλευρό του Μαρόκου και της Μαυριτανίας ενάντια στο μέτωπο Πολισάριο.31

Valéry Giscard d’ Estaing και Houari Boumedienne (Αλγέρι, Απρίλιος 1975).

Εάν τα αποτελέσματα της επίσκεψης του Giscard d’ Estaing στο Αλγέρι υπήρξαν απογοητευτικά,32 δεν ίσχυε το ίδιο στην περίπτωση του Μαρόκου, ειδικότερα σε ανώτατο επίπεδο ανάμεσα στον Γάλλο πρόεδρο και τον βασιλέα Χασάν Β΄. Σε αντίθεση με το προηγούμενο της Αλγερίας, η επίσκεψη του Μαΐου 1975 στο Μαρόκο (η πρώτη ενός προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας από την εποχή της ανεξαρτησίας της χώρας) έδωσε νέα πνοή και ώθηση στον τομέα των διμερών σχέσεων33: οικονομία, εμπορικές συναλλαγές, τουρισμός, επενδύσεις,34 στρατιωτική συνεργασία κλπ. Γενικότερα, το Μαρόκο καταλάμβανε εξέχουσα θέση στη νέα αραβική πολιτική της Γαλλίας, όπως αυτή εφαρμόστηκε έπειτα από τον Πόλεμο των Έξι Ημερών, αντικείμενο της οποίας ήταν η προσέγγιση του Παρισιού με όλα τα φιλοδυτικά καθεστώτα της περιοχής.35

Με την επίσκεψη στην Τύνιδα συμπληρώθηκε το τρίπτυχο του Μαγκρέμπ. Οι αρχικές προσδοκίες κάθε άλλο παρά διαψεύσθηκαν.36 Αντίθετα, χαλυβδώθηκαν οι σχέσεις ακολουθώντας τον δρόμο, τον οποίο είχε νωρίτερα χαράξει ο Georges Pompidou υποδεχόμενος στο Παρίσι τον Τυνήσιο πρόεδρο Habib Bourguiba.37 Σε γενικές γραμμές και σε ότι σχετίζεται με το Μαρόκο και την Τυνησία, η προεδρία Giscard d’ Estaing αποτελεί προέκταση του θετικού προσήμου της προηγούμενης περιόδου. Αντίθετα, η επίσκεψη του Απριλίου 1975 στο Αλγέρι δεν συνέβαλε στο να ξεπεραστούν οι δυσκολίες και τα εμπόδια μιας εύθραυστης διμερούς διακρατικής σχέσης, τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή του θανάτου του προέδρου Boumedienne το 1978.38

Ο διάλογος του Παρισιού με το Κάιρο διαθέτει τις δικές του συνιστώσες. Από την αρχή της επταετούς θητείας του, ο Giscard εξέφρασε τη βούληση να εργαστεί για την ενδυνάμωση των δεσμών με την Αίγυπτο, στο πλαίσιο μιας προοπτικής, την οποία είχε εγκαινιάσει ο στρατηγός De Gaulle. Οι επίσημες επισκέψεις των προέδρων Anwar el-Sadat στη Γαλλία (27-29 Ιανουαρίου 1975)39 και Valéry Giscard d’ Estaing στην Αίγυπτο (10-15 Δεκεμβρίου 1975) επιβεβαίωσαν το εξαίρετο επίπεδο των διμερών σχέσεων σε διάφορους τομείς συμπεριλαμβανομένης της πώλησης στρατιωτικού υλικού από τη Γαλλία.40 Έκτοτε, οι δυο ηγέτες είχαν την ευκαιρία να συναντηθούν κατ’ επανάληψη. Μπορεί μεν ο διάλογος να γνώρισε μια λεπτή φάση εξαιτίας της επιφύλαξης, με την οποία το Παρίσι υποδέχθηκε τη συνομολόγηση των συμφωνιών του Camp David,41 ωστόσο η κοινή απειλή της Λιβύης του συνταγματάρχη Gaddafi λειτούργησε ως συγκολλητική ουσία ανάμεσα στις δυο χώρες.42

Κάνοντας μόνο χρήση αρνητικών επιθετικών προσδιορισμών δύναται κανείς να αξιολογήσει το είδος των σχέσεων ανάμεσα στο Παρίσι και την Τρίπολη: πολύπλοκες, διφορούμενες, τελματώδεις, ακατανόητες,43 44 άμεσα εξαρτώμενες από τις αναταράξεις της επιθετικής στρατηγικής της Λιβύης έναντι της Αιγύπτου, της Τυνησίας και κυρίως του Τσαντ.45 Μέσα σε αυτό το αποτρεπτικό πλαίσιο, το Παρίσι προσπαθούσε να διασφαλίσει τα σημαντικά οικονομικά συμφέροντα, τα οποία διέθετε στη συγκεκριμένη χώρα, όπως αποδεικνύεται από την αποστολή στην Τρίπολη του πρωθυπουργού Jacques Chirac και του υπουργού Εξωτερικών Jean François-Poncet, οπότε και υπογράφηκαν σημαντικές διμερείς συμφωνίες οικονομικής, πολιτιστικής και επιστημονικής φύσεως. 46

Η μετάβαση του πρωθυπουργού Jacques Chirac στην Τρίπολη της Λιβύης και η συνάντηση με τον Muammar Gaddafi.

Παρά ταύτα, στα χρόνια που ακολούθησαν οι διμερείς σχέσεις δοκιμάστηκαν από μια περίοδο μεγάλης αστάθειας. Από τη μια πλευρά, τον Ιανουάριο 1977 ο Giscard d’ Estaing εξέφρασε δημόσια την ευαρέσκειά του προς τον συνταγματάρχη Gaddafi για την αποτελεσματική μεσολάβηση του τελευταίου στην υπόθεση της απελευθέρωσης του ζεύγους Claustre, που είχε απαχθεί τρία χρόνια νωρίτερα από το εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο του Τσαντ (Frolinat), το οποίο υποστηριζόταν από την Τρίπολη.47 Την ίδια, όμως, εποχή – όπως ο Giscard αποκάλυψε στα Απομνημονεύματά του – το Μέγαρο των Ηλυσίων έδειχνε ιδιαίτερη ευαισθησία στις εκκλήσεις του Sadat για υποστήριξη μπροστά στην ολοένα αυξανόμενη παρέμβαση του Λίβυου ηγέτη στις εσωτερικές υποθέσεις της Αιγύπτου. Μάλιστα ο Γάλλος πρόεδρος ήταν ενήμερος για μια ανατρεπτική ενέργεια σε βάρος του Gaddafi, η οποία προετοιμαζόταν με σχολαστική μυστικότητα. H συνωμοσία είχε προγραμματισθεί για την άνοιξη του 1977 με την ενεργό συνδρομή του Μαρόκου. Τελικά απέτυχε εξαιτίας της παρέμβασης των Αμερικανών (αυτή τουλάχιστον ήταν η εκτίμηση του Giscard d’ Estaing).48

Η μετέπειτα έρευνα έχει αποδείξει την ύπαρξη μιας σε βάθος συνεργασίας Αιγύπτου-Γαλλίας στην όλη εκπόνηση του σχεδίου ανατροπής. Συγκεκριμένα, φαίνεται πως ο Giscard, με τη συνδρομή της SDECE – Service de Documentation Extérieure et du Contre-Espionnage- του Alexandre de Marenches, ήταν αποφασισμένος να συνεργαστεί για την ανατροπή του Gaddafi και τη στήριξη της υπό τον Mahmoud al-Maghreb ευρισκόμενης στην Αίγυπτο εξόριστης λιβυκής κυβέρνησης. Το σχέδιο συνίστατο στη δημιουργία συνθηκών ανταρτοπολέμου κατά μήκος της μεθορίου Αιγύπτου- Λιβύης.49 Η στήριξη από πλευράς Γαλλίας περιλάμβανε την προμήθεια εκρηκτικών με τη μεσολάβηση της SDECE για επιχειρήσεις δολιοφθοράς εντός του λιβυκού εδάφους με απώτερο στόχο την αποσταθεροποίηση του καθεστώτος.50 Τον Ιούλιο του 1977 ξέσπασε πραγματικός ανταρτοπόλεμος με τις γαλλικές μυστικές υπηρεσίες να συντονίζουν τις επιχειρήσεις. Το αποτέλεσμα ήταν μια αποτυχία άνευ προηγουμένου.51

Ο συνταγματάρχης Gaddafi και η ιδεολογική Βίβλος του καθεστώτος της Λιβύης.

Σύμφωνα με τις εκμυστηρεύσεις του Alexandre de Marenches, μέσα στο 1978 ο Sadat επιδίωξε εις μάτην τη συνδρομή της SDECE για την οργάνωση της δολοφονίας του Gaddafi.52 Τον Φεβρουάριο του 1979, έπειτα από δεύτερη έκκληση του προέδρου της Αιγύπτου, ο Giscard έστειλε στο Κάιρο τον René Journiac, διευθυντή των Αφρικανικών υποθέσεων του Μεγάρου των Ηλυσίων.53 Σκοπός της μετάβασης στην αιγυπτιακή πρωτεύουσα ήταν για μια ακόμη φορά η οργάνωση της ανατροπής του Gadaffi. Την 1η Σεπτεμβρίου 1979 στη Βεγγάζη, στο πλαίσιο του εορτασμού των δέκα χρόνων από την άνοδο στην εξουσία, ο Λίβυος ηγέτης έπεσε θύμα δολοφονικής επίθεσης. Πολλοί υπήρξαν εκείνοι που αναγνώρισαν γαλλικό δάκτυλο στην όλη υπόθεση. Ο Giscard το αρνήθηκε κατηγορηματικά.54

Η αποτυχία κάθε άλλο παρά διέκοψε τις προσπάθειες της Γαλλίας και της Αιγύπτου για την ανατροπή του καθεστώτος της Τρίπολης.55 Για το Παρίσι, ο Gaddafi αποτελούσε επιπλέον απειλή και ως προς τις εύθραυστες ισορροπίες της Υποσαχάριας Αφρικής. Η στροφή της Τρίπολης υπέρ του αιμοσταγούς δικτάτορα της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας και παλαιότερα προσωπικού φίλου του Giscard, Jean-Bédel Bokassa, υπήρξε η αφορμή για γαλλική δυναμική παρέμβαση στην παραπάνω χώρα τον Σεπτέμβριο του 1979.56 57

Alexandre de Marenches, διοικητής της SDECE.
René Journiac, ο “κύριος Αφρική” του Μεγάρου των Ηλυσίων.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Τον Δεκέμβριο του 1979, ολοένα και περισσότερο πιεσμένος εντός και εκτός συνόρων από την αποκάλυψη του περίφημου “σκανδάλου των διαμαντιών”58, o Γάλλος πρόεδρος ανέθεσε στον συνταγματάρχη Alain de Gaignerons de Maroles, αρμόδιο των ειδικών επιχειρήσεων στους κόλπους της SDECE, να προετοιμάσει σε στενή συνεργασία με το Κάιρο ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο θα οδηγούσε στην ανατροπή του Gaddafi και στη μεταφορά στην Τρίπολη της εγκατεστημένης στην Αίγυπτο εξόριστης λιβυκής κυβέρνησης.59 Το πραξικόπημα, υπό μορφή εξέγερσης, θα λάμβανε χώρα στο Τομπρούκ και στη Βεγγάζη. Εφαρμόζοντας το σχέδιο, στις 5 Αυγούστου η ΙΧ ταξιαρχία στράφηκε ενάντια στην κυβέρνηση με επικεφαλής τον Driss Chahaibi, προερχόμενο από το στενό περιβάλλον του Gaddafi. Ωστόσο, το πραξικόπημα απέτυχε οικτρά.60 Αποτέλεσμα ήταν η άμεση παραίτηση του Gaignerons de Maroles. Δεν του καταλογίστηκε η αποτυχία της επιχείρησης, όσο το ότι προετοίμασε την τελευταία σε απευθείας επαφή με το Μέγαρο των Ηλυσίων, παρακάμπτοντας ουσιαστικά την ίδια της υπηρεσία στην οποία ανήκε, δηλαδή τη SDECE.61 Ως εκ θαύματος, λίγους μήνες αργότερα ο ιθύνων νους του πραξικοπήματος προήχθη σε ταξίαρχο του γαλλικού στρατού ξηράς.62

Απειλητική για τα γαλλικά συμφέροντα υπήρξε και η ανάμειξη του κανταφικού καθεστώτος στα εσωτερικά πράγματα της Τυνησίας. Τον Ιανουάριο του 1980, Τυνήσιοι αντιφρονούντες, έχοντες βρει καταφύγιο εντός του λιβυκού εδάφους, προέβησαν σε μια ενέργεια αποσταθεροποίησης στην περιοχή της Γκάφσα, με την υποστήριξη της Τρίπολης.63 Ο πρόεδρος της Τυνησίας Habib Bourguiba ζήτησε πάραυτα τη συνδρομή της Γαλλίας. Ανταποκρινόμενη στην έκκληση, η τελευταία έστειλε ελικόπτερα τύπου Puma και στρατιωτικούς συμβούλους για την καταστολή των ταραχών.64  Η αντίδραση της Λιβύης δεν καθυστέρησε να εκδηλωθεί. Τον Φεβρουάριο πυρπολήθηκαν η γαλλική πρεσβεία στην Τρίπολη και το γαλλικό Πολιτιστικό Κέντρο στη Βεγγάζη. Τα έκτροπα αυτά οδήγησαν στην ανάκληση του Γάλλου πρέσβη.65

Παρά τα φαινόμενα, στους αμέσως επόμενους μήνες οι διμερείς σχέσεις Γαλλίας – Λιβύης διέτρεξαν μια περίοδο φαινομενικής ύφεσης. Ήδη τον Μάρτιο, οι δυο χώρες εξέφρασαν την επιθυμία να εξορθολογίσουν τις μεταξύ τους διπλωματικές σχέσεις. Άλλωστε, μόλις είχε ολοκληρωθεί η επιχείρηση Tacaud, στο πλαίσιο της οποίας η Γαλλία είχε σταθεί στο πλευρό των τακτικών ενόπλων δυνάμεων του Τσαντ ενάντια στο μέτωπο Frolinat που έχαιρε της υποστήριξης του καθεστώτος της Τρίπολης.66 Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1980, σε συνέντευξη την οποία παραχώρησε στο γαλλικό τηλεοπτικό κανάλι France 3, o Muammar Gaddafi δήλωσε πως, παρά τις διαφορές του με το Παρίσι, αντιμετώπιζε με θετικό πνεύμα την προοπτική εξαγωγής πετρελαίου προς τη Γαλλία “με αποδεκτούς όρους”.67 Επρόκειτο για μια πρόσκληση που δεν πέρασε απαρατήρητη: περί τα τέλη Νοεμβρίου, ο Albin Chalandon, πρόεδρος του ομίλου Elf- Acquitaine, μετέβη στην Τρίπολη. Τον συνόδευε ο διευθυντής Αφρικανικών και Μεσανατολικών υποθέσεων του Quai d’ Orsay, Serge Boidevais. Η αποστολή των δυο ανδρών καρποφόρησε ανέλπιστα. Διαπραγματεύσεις, οι οποίες είχαν τελματώσει επί δυο έτη, ολοκληρώθηκαν την 1η Δεκεμβρίου με την υπογραφή ενός πετρελαϊκού συμφώνου.68

Χάρτης της Βορείου Αφρικής.

Όπως ήταν αναμενόμενο, οι διαπραγματεύσεις πραγματοποιήθηκαν μέσα σε ασταθές κλίμα, σε μια συγκυρία, μάλιστα, που μεσουρανούσαν οι υποψίες περί ύπαρξης λιβυκού δακτύλου σε μια αιματηρή τρομοκρατική ενέργεια. Συγκεκριμένα, στις 3 Οκτωβρίου 1980, μια επίθεση σε βάρος της Συναγωγής της οδού Copernic του Παρισιού, προκάλεσε τον θάνατο τεσσάρων ατόμων και τον τραυματισμό άλλων σαράντα έξι.69 Το γεγονός αυτό είχε ως συνέπεια την αύξηση της υποψίας του κράτους του Ισραήλ έναντι της Γαλλίας (μόλις είχε υιοθετηθεί από το Παρίσι η δήλωση της Βενετίας του Ιουνίου 1980, η οποία είχε χαρακτηριστεί ως απαράδεκτη από την κυβέρνηση του Τελ-Αβίβ).70 Την επομένη της επίθεσης, ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Menahem Begin δήλωσε πως η πολιτική της Γαλλίας έναντι του κράτους του Ισραήλ ήταν εκείνη που υπέθαλπε τις αντισημιτικές τρομοκρατικές ενέργειες.71 72 Ο υπουργός Εξωτερικών Yitzhak Shamir απέδωσε την επίθεση στην Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης και άσκησε δριμεία κριτική σε βάρος της Ευρωπαϊκής Κοινής Αγοράς και της όλης στάσης την οποία η τελευταία είχε υιοθετήσει έναντι των Παλαιστινίων.73 Ο υπουργός Εσωτερικών της Γαλλίας Christian Bonnet έκανε λόγο περί ξένου δακτύλου στην όλη υπόθεση.74 Ο αρχηγός του ακροδεξιού Εθνικού Μετώπου Jean-Marie Lepen αναφέρθηκε ευθέως στις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες (KGB).75 Ωστόσο, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που αναγνώρισαν τον Muammar Gaddafi ως ηθικό αυτουργό της τρομοκρατικής επίθεσης.76

Είναι γεγονός ότι η εκδοχή περί ανάμειξης της Λιβύης για πολλούς φάνταζε αξιόπιστη. Ο γαλλικός και ο διεθνής Τύπος δεν είχαν πάψει να επαναλαμβάνουν πως τόσο η απόπειρα ανατροπής του Σεπτεμβρίου 1979 κατά του Gaddafi όσο και το αποτυχημένο πραξικόπημα του Αυγούστου 1980 είχαν σχεδιαστεί και οργανωθεί κατόπιν συνεννόησης των γαλλικών και αιγυπτιακών μυστικών υπηρεσιών. Η τρομοκρατική επίθεση της οδού Copernic μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί την απάντηση του Λίβυου ηγέτη.77

[ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ]

 

Η Bruna Bagnato είναι Καθηγήτρια της Ιστορίας των Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας (Università degli Studi, Firenze).

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

 

Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε υπό τον τίτλο “Un “acte de guerre” dans le ciel italien? La France, la Libye et le crash d’ Ustica (27 Juin 1980)” στο περιοδικό Guerres mondiales et Conflits contemporains, τεύχος 278/2020, σ. 123-143.

© PUF/Humensis, 2020
Μετάφραση από το πρωτότυπο: Γιάννης Μουρέλος

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

  1. Erminio Amelio – Alessandro Benedetti, IH870. Il volo spezzato. Strage di Ustica: le storie, I misteri, I depistaggi, il processo, Roma, Editori Riuniti, 2005.
  2. Ordinanza Speranza Priore, Procedimento Penale n° 527/84 AG.I. (http://www.strati80.it/doc/la- sentenza-ordinanza-del-g-i/), Considerazioni finali, σ. 4965.
  3. Andrea Purgatori, “Les mystères du crash d’ Ustica: Tragédie aérienne ou bavure militaire?”, Le Monde diplomatique, Ιούλιος 2014. Βλ. επίσης “Strage di Ustica. Sentito Cossiga: un missile francese”, Corriere della Sera, 22 Ιουνίου 2008.
  4. Giovanni Fasanella – Rosario Priore, Intrigo internazionale, Milano, Chiare Lettere, 2010. Ο Alexandre de Marenches τοποθετήθηκε επικεφαλής της SDECE τον Νοέμβριο του 1970 από τον πρόεδρο Pompidou και παρέμεινε έως την παραίτησή του από το αξίωμα τον Ιούνιο του 1981. Σχετικά βλ. Jean-Christophe Notin, Le maître du secret. Alexandre de Marenches, légende, des services secrets français, Paris, Tallandier, 2018.
  5. “Ustica. Lo stato risarcirà le famiglie delle victime”, Corriere della Sera, 28-29 Ιανουαρίου 2013. Sentenza della Corte Suprema di Cassazione, Terza sezione civile, 2 Οκτωβρίου 2013, σ. 10-11.
  6. Andrea Purgatori, οπ.π.
  7. Richard Heuzé, “La France à nouveau accusée dans la tragédie d’ Ustica”, Le Figaro, 1η Ιουλίου 2014.
  8. Emmanuel Ostian, “Crash d’ Ustica: une bavure française?”. Βλ. επίσης Anais Ginori, Strage di Ustica, un documentario svela le bugie di Stato dei francesi”, La Repubblica, 22 Ιανουαρίου 2016.
  9. “Fico a Parigi: No a figli e figliastri, due pesi e due misure significa avere Ue non equilibrata. Tav? Opera antistorica”, Il foglio quotidianο, 13 Δεκεμβρίου 2018.
  10. http://www.lavocedellevoci.it/2019/02/15/ustica-bonfietti-la-francia-tiri-fuori-la-verita/.
  11. Samy Cohen – Marie-Claire Smouts (επιμ.), La politique extérieure de Valéry Giscard d’ Estaing, Paris, Presses de la Fondation nationale des Sciences politiques, 1985.
  12. Βλ. σχετικά Pierre Abelin, Rapport sur la politique française de coopération, Paris, La Documentation française, 1975. Archives Nationales, archives de la Présidence de la République sous Valéry Giscard d’ Estaing, Fonds Pierre Abelin, (1959-1977), 586 AP/17.
  13. Frédéric Bozo, La politique étrangère de la France depuis 1945, Paris, Flammarion, 2012, σ. 70 κ.ε. Ειδικότερα για την περίπτωση του Τσαντ, βλ. Nelly Mouric, La politique tchadienne de la France sous Valéry Giscard d’ Estaing (1974-1981). Strategie de puissance et politique occidentale, διδακτορική διατριβή, 1990. Τον Απρίλιο του 1980, ο υπουργός Εξωτερικών Jean François-Poncet δήλωσε ενώπιον του Κοινοβουλίου ότι στη Αφρική “η Γαλλία ακολουθεί μια πολιτική ειρήνης και συμβιβασμού” (http://archives.assemblee-nationale.fr/6/cri/1979-1980- ordinaire2/017.pdf).
  14. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του υπουργού Εξωτερικών Jean François-Poncet, η Γαλλία ασκούσε στη Μεσόγειο ένα ρόλο “ειρήνης, ισορροπίας και σταθερότητας” (http://archives.assemblee-nationale.fr/6/cri/1979-1980-ordinaire2/017.pdf).
  15. Maurice Vaisse, La puissance ou l’ influence? La France dans le monde depuis 1958, Paris, Fayard, 2009.
  16. Charles Hargrove, “Valéry Giscard d’ Estaing”, Politique étrangère, 1986, τ. 51, αρ.1, σ.115-128.
  17. Declaration on the Establishment of a New International Order (www.un- document.net/s6r.3201.htm). Σχετικά με τη στάση της Γαλλίας βλ. Charles Zorgbibe, “Les initiatives d’ une puissance moyenne. La France et le nouvel ordre économique mondial”, Revue française de science politique, 1976, αρ. 26, σ. 724-734. Marie-Claire Smouts, “Valéry Giscard d’ Estaing et le nouvel ordre économique international: une diplomatie plus qu’ une politique”, La politique extérieure de Valéry Giscard d’ Estaing, οπ.π. σ. 263-283.
  18. Maurice Vaisse, οπ.π.
  19. Philipp C. Naylor, France and Algeria: A History of Decolonization and Transformation, University Press of Florida, Gainesville, FL,2000, σ. 110.
  20. Πρόκειται για εντυπωσιακή μεταστροφή. Θετική ψήφος σχετικά με την απόφαση 3210 της 14ης Οκτωβρίου 1974, βάσει της οποίας η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης προσκλήθηκε να παρίσταται ως παρατηρητής κάθε φορά που το Παλαιστινιακό Ζήτημα συζητείτο στους κόλπους του ΟΗΕ, συνάντηση του υπουργού Εξωτερικών Jean Sauvagnargues με τον Yasser Arafat στις 21 Οκτωβρίου στη Βηρυτό, αναφορά του Giscard d’ Estaing στην αναγκαιότητα ύπαρξης “παλαιστινιακής πατρίδας” σε συνέντευξη Τύπου στις 24 Οκτωβρίου 1974.
  21. Βλ. συνέντευξη του γενικού διευθυντή του Ινστιτούτου Mohamed Benouna τον Μάρτιο του 1992 (https://www.ina.fr/video/104159966/mohamed-benouna-sur-la-vocation-de-ima-video.html).
  22. Nicole Grimaud, La politique extérieure de l’ Algérie (1962-1978), Paris, Karthala Éditions, 1984.
  23. “La visite officielle du président Giscard d’ Estaing en Algérie”, L’ année politique, économique, sociale et diplomatique de la France, 1975, Paris, éditions du Grand siècle, 1976, σ. 118-119. Στο εξής θα αναφέρεται με τα αρχικά AP συνοδευόμενο από το αντίστοιχο έτος. Τα άρθρα σχετικά με την επίσκεψη στην Αλγερία είναι ανώνυμα. Ωστόσο, συνάκτης ήταν ο Guy Pervillé.
  24. Nicole Grimaud, “L’ introuvable équilibre maghrébin”, La politique extérieure de Valéry Giscard d’ Estaing, οπ.π, σ. 322-346.
  25. Guy Pervillé, “La visite officielle du président Giscard d’ Estaing en Algérie”, οπ.π.
  26. Nicole Grimaud, “L’ introuvable équilibre maghrébin”, La politique extérieure de Valéry Giscard d’ Estaing, οπ.π.
  27. Guy Pervillé, “La visite officielle du président Giscard d’ Estaing en Algérie”, οπ.π.
  28. Ο υπουργός Εξωτερικών Jean François-Poncet διέψευσε πως το ζήτημα της πρώην ισπανικής Σαχάρας παρεμπόδιζε την ευόδωση του διαλόγου με το Αλγέρι. Βλ. Cohen – Smouts (επιμ.), La politique extérieure de Valéry Giscard d’ Estaing, οπ.π. σ. 347. Σχετικά με τις σημαντικές παρεμβάσεις των ΗΠΑ στον διάλογο μεταξύ Γαλλίας και Αλγερίας βλ. Foreign Relations of the United States, 1977-1980, τ. XVII(3), North Africa (εφεξής FRUS), αρ. 31.
  29. Guy Pervillé, “L’ attitude française envers les pays africains”, AP, Νοέμβριος 1975, σ. 172-173.
  30. Βλ. σχετικά, Maurice Barbier, Le conflit du Sahara occidental, Paris, L’ Harmattan, 1982. John Damis, Conflict in North-West Africa, Stanford, Hoover Institution Press, 1883. Tony Hodges, Western Sahara. The Roots of a Desert War, Westport (Co), Lawrence Hill, 1983. Paul Balta – Claudine Rulleau, Le Grand Maghreb des indépendances à l’ an 2000, Paris, La Découverte, 1990. Khadija Mohsen-Finan, Sahara occidental, les enjeux d’ un conflit régional, Paris, CNRS, 1997.
  31. Keith Sommerville, Foreign Military Intervention in Africa, London-New York, Pinter-St. Martin, 1990, σ. 116. Camille Evrard, “Quelle transmission du pouvoir militaire en Afrique? L’ indépendance mauritanienne vue par l’ armée française”, Afrique contemporaine, τ. 23, αρ, 2 2010, σ. 27-42.
  32. Ο Giscard d’ Estaing δήλωσε 23 χρόνια αργότερα ότι σκοπός της επίσκεψής του στην Αλγερία ήταν “η δρομολόγηση των διμερών σχέσεων επάνω σε νέα θεμέλια, με την κάθε χώρα ελεύθερη να διαχειριστεί όπως νομίζει τις δικές της ιστορικές μνήμες” (L’ Express, 22 Ιανουαρίου 1998). Βλ. επίσης Nicole Grimaud, “L’ introuvable équilibre maghrébin” οπ.π. και Guy Pervillé, “La dégradation des relations franco-algériennes, AP, Δεκέμβριος 1975, σ. 172-173.
  33. Guy Pervillé, “La visite officielle du président Giscard d’ Estaing au Maroc”, AP, 1975, Μάιος, σ. 132-133.
  34. Maurice Vaisse, οπ.π.
  35. Pierre Vermeren, Déni français. Notre histoire secrète des liaisons franco-arabes, Paris, Albin Michel, 2019. Pascal Airault – Jean-Pierre Bat, Françafrique: opérations secrètes et affaires d’ État, Paris, Tallandier, 2016.
  36. Guy Pervillé, “La visite officielle du président Giscard d’ Estaing en Tunisie”, AP, Νοέμβριος 1975, σ. 170-172.
  37. Nicole Grimaud, “L’ introuvable équilibre maghrébin” οπ.π.
  38. Μαρτυρία του Jean François-Poncet στο Cohen – Smouts (επιμ.), La politique extérieure de Valéry Giscard d’ Estaing, οπ.π., σ. 347.
  39. Flora Lewis, “Sadat and Giscard Talk in Paris. Egypt Seeks Arms and Backing”, The New York Times, 28 Ιανουαρίου 1975. Ismail Fahmy, Negociating for Peace in the Middle East, London – New York, Routledge, 2013. O Ismail Fahmy κατείχε τότε το αξίωμα του υπουργού Εξωτερικών της Αιγύπτου.
  40. Maurice Vaisse, οπ.π.
  41. Ibid.
  42. Ronaid Koven, ‘Paris Hails Sadat Visit to End Chill’, The Washington Post, 12 Φεβρουαρίου 1981. Richard Eder, “Giscard Rolls out Red Carpet for Sadat”, The New York Times, 11 Φεβρουαρίου 1981. Το 1980, η Γαλλία είναι ο δεύτερος κατά σειρά δανειστής της Αιγύπτου μετά από τις ΗΠΑ.
  43. Maurice Vaisse, οπ.π.
  44. Ο Georges Pompidou είχε περιβάλει με εμπιστοσύνη τον Λίβυο ηγέτη. Τον Δεκέμβριο του 1969, δυο μήνες έπειτα από την κατάληψη της εξουσίας, ο Gaddafi μετέβη στο Παρίσι, όπου συμφωνήθηκε η σταδιακή παράδοση 50 αεροσκαφών τύπου Mirage στη Λιβύη με χρονικό ορίζοντα το έτος 1974. Αν και απόρρητο, το περιεχόμενο του συμφώνου διέρρευσε κατόπιν πρωτοβουλίας των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών. Την ίδια εποχή ίσχυε ακόμα το εμπάργκο όπλων προς το Ισραήλ. Vincent Nouzille, Des secrets si bien gardés. Les dossiers de la CIA et de la Maison Blanche sur la France et ses présidents1958-1981, Paris Fayard, 2009.
  45. René Lemarchand (επιμ.), The Green and the Black. Quadhafi’ s Policy in Africa, Bloomington, Indiana University Press, 1988. Marie-Jean Deeh, Libya’s Foreign Policy in North Africa, Boulder, San Francisco and Oxford, Westview Press, 1991. John Wright, Libya, Chad and the Central Sahara, London, Hurst, 1989.
  46. http://www.vie-publique.fr/chronologie/chronos-thematiques/france-libye-40-ans-relations- tumultueuses.html.
  47. Pierre Claustre, L’ “affaire Claustre”. Autopsie d’ une prise d’ otages, Paris, Karthala, 1990. Nathaniel K. Powell, “The “Claustre Affair”. A Hostage Crisis, France and the Civil War in Chad, 1974-1977”, στο Jussi M. Hanhimäki – Bernhard Blumenau (επιμ.), An International History of Terrorism: Western and Non-Western Experiences, London – New York, Routledge, 2013.
  48. Valéry Giscard d’ Estaing, Le pouvoir et la vie, Paris, Compagnie, 1988, σ. 190-195.
  49. Yahia H. Zoubir, North Africa in Transition: State, Society and Economic Transformation in the 1990s., Gainesville (FL), University Press of Florida, 1999, σ. 81.
  50. Dominique Lormier, Les grandes affaires d’ espionnage de la Ve République, Paris, First, 2016.
  51. Roger Faligot – Pascal Krop, La Piscine. Les services secrets français 1944-1984, Paris, Seuil, 1985, σ. 346-347.
  52. Alexandre de Marenches – Christine Ockrent, The Evil Empire. The Third World War Now, London, Sidgwick and Jackson, 1988, ς. 138-142. Alexandre de Marenches, The Fourth World War, New York, William Morrow, 1992, s. 196-197, 224-225.
  53. Ο René Journiac είχε διατελέσει στο παρελθόν σύμβουλος αφρικανικών υποθέσεων του Georges Pompidou, ενόσω ο τελευταίος ήταν πρωθυπουργός. Το 1967 ανέλαβε πρέσβυς στη Μαδαγασκάρη. Μόλις εξελέγη στην προεδρία της Δημοκρατίας το 1974, ο Giscard d’ Estaing τον κάλεσε στο πλευρό του (http://www.afrique-contemporaine.info/rene-journiac-le-monsieur-afrique-de-giscard/).
  54. Vincent Hugueux, Khadafi, Paris, Perrin, 2017. Roget Faligot – Jean Guisnel – Rémy Kauffer, Histoire politique des services secrets français, Paris, La Découverte, 2012.
  55. “Ο Valéry Giscard d’ Estaing προσέβλεπε στη φυσική εξόντωση του Λίβυου ηγέτη Muammar Gaddafi” γράφει ο Vincent Nouzille (Les tueurs de la République, Paris, Fayard, 2015).
  56. Le Monde, 5 Μαρτίου 1981.
  57. Jean-Pierre Bat, “Les diamants (de Bokassa) sont éternelles. “Pré carré” et guerre fraîche. La fabrique de la Françafrique”, Afrique contemporaine, τόμος 246 αρ. 2, 2013, σ. 127-148. Του ιδίου, “Bokassa dans l’ oeil du 2e bureau” στο Sébastien Laurent (επιμ.), Les espions français parlent, Paris, Nouveau monde, 2011, σ. 199-219. Tibault S. Possio, Les évolutions récentes de la coopération militaire française en Afrique, Paris, Publikbook, 2007, σ. 243 κ.ε. Geraldine Faes – Stephen Smith, Bokassa Ier, un empereur français, Paris, Chalmann Lévy, 2000.
  58. Συνέντευξη του Claude Angeli στον Pierre-Édouard Deldique, “Les diamants de Bokassa”, RFI, Les plaisirs du journalisme, 5 Αυγούστου 2016 (http://www.rfi..fr/emission/20160805-bokassa- empereur-diamants-canard-enchaine-angeli). Faligot – Krop, La Piscine…οπ.π. Σχετικά με τις επιπτώσεις του σκανδάλου των διαμαντιών στη μετέπειτα σταδιοδρομία του Giscard d’ Estaing βλ. Georges Valance, VGE. Une vie, Paris, Flammarion, 2011.
  59. Jean-Pierre Bat, “5 août 1980: la France échoue à éliminer Kadhafi”, L’ Opinion, 23 Ιουλίου 2015. Faligot – Guisnel – Kauffer, Histoire politique…οπ.π. ειδικότερα το κεφάλαιο “Objectif Kadhafi”.
  60. Claudia Wright, “Removal of Quaddafi might hurt the US”, New York Times, 25 Ιουνίου 1981. Michel Lambinet, La lettre d’ Afrique, αρ.35/80, 4 Σεπτεμβρίου 1980.
  61. Faligot – Krop, La Piscine…οπ.π., σ. 346. Faligot – Guisnel – Kauffer, Histoire politique…οπ.π.
  62. Le Monde, 5 Μαρτίου 1981.
  63. Nicole Grimaud, “La spécificité tunisienne en question”, Politique étrangère, τόμος 60, αρ. 2, 1995. Tahar Belkhodja, Les trois décennies Bourguiba. Témoignage, Paris, Publisud, 1998, σ. 172.
  64. Faligot – Krop, La Piscine…οπ.π., σ. 347. Khemais Chamari, “L’ alerte tunisienne”, Le Monde diplomatique, Μάρτιος 1980. Pierre Robert Boudel, “Gafsa comme enjeu”, Annuaire de l’ Afrique du Nord, Paris, CNRS, 1980, σ. 56.
  65. http://www.vie-publique.fr/chronologie/chronos-thematiques/france-libye-40-ans-relations- tumultueuses.html.
  66. Possio, Les évolutions…οπ.π.
  67. http://www.vie-publique.fr/chronologie/chronos-thematiques/france-libye-40-ans-relations- tumultueuses.html.
  68. Michèle Cotta, Cahiers secrets de la Ve République, τόμος Β΄,1977-1986, Paris, Fayard, 2008. Giacomo Luciani, Oil Companies and the Arab World, London – New York, Routledge, 2016. Roger-Vincent Aiello, Dans les coulisses d’ Elf-Aquitqine, Paris, Le Manuscrit, 2010.
  69. Jean Chichizola – Hervé Deguine, L’ affaire Copernic: Les secrets d’ un attentat antisémite, Paris, Fayard, 2009.
  70. David J. Allen – Alfred Pijpers (επιμ.), European Foreign Policy-making and the Arab-Israeli Conflict, The Hague, Martinus Nijhoff Publishers, 1984. D. Allen – A Hauri, “The Euro-Arab Dialogue, the Venice Declaration and Beyond, στο D. Möckli – V. Maner (επιμ.), European- American Relations and the Middle East, London, Routledge, 2010.
  71. Le Monde, 6 Οκτωβρίου 1980.
  72. Le Monde, 15 Οκτωβρίου 1980.
  73. Le Monde, 9 Οκτωβρίου 1980.
  74. Le Monde, 24 Οκτωβρίου 1980.
  75. Le Monde, 7 Οκτωβρίου 1980.
  76. Le Monde, 16 Οκτωβρίου 1980. El País, 26 Οκτωβρίου 1980.
  77. Feliciano Fidalgo, “Los servicios secretos franceses intetaron desestabilizar el régimen libio”, El País, 26 Οκτωβρίου 1980.