Φόρος τιμής στον Απελευθερωτικό Αγώνα των Ελλήνων
Φώτης Παπαθανασίου
Ο Hector Berlioz και ο Γαλλικός Φιλελληνισμός στη Μουσική
Ο Φιλελληνισμός υπήρξε ένα μείζον πολιτικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό φαινόμενο που διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Βεβαίως, κατ’ ουσία, ο Φιλελληνισμός, υπό την έννοια του θαυμασμού και της αγάπης προς το ελληνικό πνεύμα, έχει αρχαιότατες ρίζες και εκκινεί οπωσδήποτε, τουλάχιστον από την αρχαία Ρώμη, με χαρακτηριστικό εκπρόσωπο τον Κικέρωνα. Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός περιείχαν ισχυρά φιλελληνικά στοιχεία, όπως άλλωστε ανευρίσκουμε και στους ηγέτες, στρατιωτικούς και πνευματικούς, της Αμερικανικής Επανάστασης.
Στην Γαλλία ο Φιλελληνισμός αναπτύσσεται ραγδαία μετά το 1780, χάρις στα βιβλία που εκδίδουν σημαντικοί περιηγητές. Ιδιαίτερη επιρροή ασκεί το Οδοιπορικό από το Παρίσι στα Ιεροσόλυμα του Chateaubriand (1768-1848)[i], διάσημου λογοτέχνη και πολιτικού θεμελιωτή του Γαλλικού Ρομαντισμού, καθώς και εκείνο του Αββά Barthélemy (1716-1795) με τίτλο Το ταξίδι του νεαρού Ανάχαρση στην Ελλάδα[ii].
Κατά τα πρώτα δύο χρόνια της Επανάστασης ο τύπος παρακολουθεί προσεκτικά τα γεγονότα. Βιβλία και μπροσούρες φιλελληνικού περιεχομένου πολλαπλασιάζονται και το Υπουργείο Εσωτερικών ανησυχεί και θέτει σε παρακολούθηση όσους διευκολύνουν την μετάβαση εθελοντών μέσω Μασσαλίας στην Ελλάδα. Στις 22 Νοεμβρίου καταγράφεται η επιβίβαση 132 εθελοντών στο πλοίο Σκιπίων με προορισμό την Ελλάδα. Λεπτομέρεια: οι 95 από αυτούς είναι Γερμανοί.
Η μοναδικότητα του φαινομένου, που ιστορικά ονομάζουμε «Φιλελληνικό Κίνημα», έγκειται στη μεγάλη εξάπλωσή του σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, καθώς και στην παντοειδή καλλιτεχνική του έκφραση μέσα από τις εικαστικές παραστατικές τέχνες, τη μουσική, τη λογοτεχνία, αλλά και το χώρο του δημοφιλούς και χρηστικού αντικειμένου τέχνης. Πολλές φορές, ιδιαίτερα στη Γαλλία, η διάρκεια του φιλελληνικού έργου τέχνης επεκτάθηκε σε ολόκληρες δεκαετίες και συνδυάστηκε και με το κίνημα του οριενταλισμού, ιδιαίτερα στη ζωγραφική.
Έκτοτε, στις ευρωπαϊκές κοινωνίες είδαμε αρκετές φορές φαινόμενα «συγκίνησης» της κοινής γνώμης και εκφράσεις φιλίας και αλληλεγγύης προς δοκιμαζόμενους λαούς, κανένα, όμως, δεν έλαβε, ούτε κατά προσέγγιση, την έκταση και την ένταση του φιλελληνικού κινήματος. Η εξήγηση είναι ότι η έκφραση αυτή αλληλεγγύης προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες είχε ως υπέρτατη αιτία την αίσθηση ενός πνευματικού χρέους, ή ακόμα καλύτερα την αίσθηση ότι η υπόθεση αυτή αφορά στην ίδια την υπόσταση κάθε ευρωπαϊκού λαού, κάθε ανθρώπου και κάθε κοινωνίας που μετέχει αυτού που ονομάζουμε δυτικό πολιτισμό.
Ο κατάλογος των Φιλελλήνων στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών αφθονεί με συμμετέχουσες τις ηγετικές φυσιογνωμίες του φιλελληνικού κινήματος, όπως ο Πρόεδρος της Φιλελληνικής Επιτροπής του Παρισιού, François-René de Chateaubriand, ο Λόρδος Byron στην Αγγλία και ο Goethe στη Γερμανία, μαζί με έναν λιγότερο γνωστό, αλλά ένθερμο φιλέλληνα, τον Wilhelm Müller. Στον εικαστικό χώρο κορυφαία μορφή υπήρξε ο Eugène Delacroix, που παρουσίασε στην έκθεση «Υπέρ των Ελλήνων», το 1826, στο Παρίσι, στην Galerie Lebrun, το περίφημο έργο του Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου.
Στον τομέα της Μουσικής πολλοί συνθέτες, διάσημοι και άσημοι στο διάβα της ιστορίας, είτε εμπνευσμένοι από φιλελληνικά ποιήματα, είτε προσαρμόζοντας άλλα, υπηρέτησαν με τη μούσα τους το φιλελληνικό κίνημα. Κοινός παρανομαστής των κειμένων που τέθηκαν σε μουσική ήταν η ακράτητη επιθυμία των λαών για την επικράτηση του πολιτισμού πάνω στη βαρβαρότητα και του Σταυρού πάνω στην Ημισέληνο. Η θεματολογία περιλαμβάνει συχνές αναφορές και συγκρίσεις με την αρχαία ελληνική δόξα, καθώς και την ηρωική αντίσταση των αγωνιζόμενων Ελλήνων, ανδρών, γυναικών και παιδιών ενάντια στον βάρβαρο τύραννο.
Οι Φιλέλληνες συσπειρώνονταν σε διάφορες ομάδες, υπό μορφή εταιρίας (société) ή κομιτάτου (comité) και οργάνωναν εράνους, δημοπρασίες ή απλές συνδρομές. Μια μορφή συγκέντρωσης πόρων ήταν οι περίφημες μουσικές βραδιές, όπου εκτελούνταν τα φιλελληνικά τραγούδια και ακολουθούσε έρανος υπέρ του αγώνα των Ελλήνων. Σε αυτά πρωτοστατούσαν οι οικοδέσποινες, οι οποίες -κάτι που αγνοείται ευρέως- είναι αυτές που έραψαν την πλειοψηφία των μεταξωτών ελληνικών σημαιών του αγώνα.
Από τα 300 περίπου φιλελληνικά τραγούδια, που γράφτηκαν στην Ευρώπη και την Αμερική, πάνω από 200 γράφτηκαν στη Γαλλία. Από μεγάλους και διάσημους συνθέτες, όπως ο Hector Berlioz και ο Gioachino Rossini, ο Adolphe Adam και ο Charles Gounod, αλλά ακόμη και από ερασιτέχνες, αρκετοί εκ των οποίων ανήκαν στην τάξη των ευγενών, ακριβώς επειδή ο Φιλελληνισμός ήταν κοινωνικά και πολιτικά οριζόντιο φαινόμενο.
Μεγάλη έξαρση στην παραγωγή τραγουδιών παρατηρείται μετά την άλωση του Μεσολογγίου και μετά τη μάχη του Ναυαρίνου. Μετά το 1830, τα τραγούδια σπανίζουν, αφού ο σκοπός επετεύχθη.
Οι τίτλοι των τραγουδιών, τα οποία εκδίδονταν με εξώφυλλα διάσημων χαρακτών της εποχής, αποκαλύπτουν τις αιτίες της συγκίνησης και της δημιουργικής έμπνευσης των συνθετών: Το τραγούδι των Ελλήνων, Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες, Το όνειρο ενός Έλληνα ήρωα, Η Γαλλία προς τους Έλληνες (La France aux Grecs), Ο νέος όρκος των Ελλήνων στις Θερμοπύλες (Le nouveau serment de Grecs à Thermopyles), Η αφύπνιση των Ελλήνων (Le réveil des Grecs), Η χήρα του Μάρκου Μπότσαρη στο βωμό της Παναγιάς (La veuve de Marko Botzaris devant l’ autel de la Vierge), Ο Βύρων στο στρατόπεδο των Ελλήνων (Byron au camp des Grecs), Η τελευταία μέρα του Μεσολογγίου, Ο αποχαιρετισμός του κλέφτη, Le Giaour, Αναχώρηση για τον Μοριά, Ο Σπαρτιάτης και άλλα παρόμοια.[iii]
Ειδική αναφορά αξίζει για τα μεγαλύτερης διάρκειας έργα, όπως είναι η ηρωική σκηνή της Ελληνικής Επανάστασης La Révolution grecque (Scène héroïque) του Hector Berlioz (1825), το μελόδραμα Η τελευταία ημέρα του Μεσολογγίου (Le dernier jour de Missolonghi) του Louis Ferdinand Hérold και το κορυφαίο, Η Πολιορκία της Κορίνθου (L‘assedio di Corinto) του Gioacchino Rossini, τρίπρακτη λυρική τραγωδία που παρουσιάστηκε στο θέατρο της Académie Royale de Musique στις 9 Οκτωβρίου του 1826, με μοναδικό σκοπό τη συλλογή χρημάτων για ενίσχυση των αγωνιζόμενων Ελλήνων. Το εντυπωσιακό αυτό έργο, διασκευή –μετασκευή, μάλλον- παλαιότερου έργου του συνθέτη, κλείνει με την ηρωική απόφαση των ηγετών, λαϊκών και κληρικών της Κορίνθου να πεθάνουν παρά να παραδοθούν στον Μωάμεθ τον Πορθητή.
Το έργο του Berlioz La Révolution Grecque, νεανικό έργο γεμάτο ρομαντική φλόγα, συνοψίζει μέσα στην μικρή χρονική του διάρκεια τα τρία θεμέλια του Φιλελληνισμού: το πνευματικό χρέος προς την Αρχαία Ελλάδα, το κοινό Χριστιανικό στοιχείο και τις φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού.
Ο Héctor Berlioz, γεννήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου του 1803, δέκα χρόνια πριν από τον Wagner και τον Verdi. Γονείς του ήταν ο τότε 27χρονος γιατρός Louis Berlioz από το La Côte Saint-André της επαρχίας Isère (κοντά στην Γκρενόμπλ), που πέθανε το 1848, χωρίς ποτέ να ακούσει τη μουσική του, και η Marie-Antoinette-Josephine, κόρη του Nicolas Marmion, δικηγόρου από το Meylan. Ο Έκτωρ ήταν το πρώτο από τα έξι τους παιδιά.
Ο πατέρας του ήταν ο πρώτος του δάσκαλος και το 1815, όταν ήταν 12 ετών του παρέδωσε μαθήματα μουσικής. Σπάνια περίπτωση για μεγάλο συνθέτη, ο Berlioz δεν διδάχτηκε πιάνο, αλλά φλάουτο και κιθάρα. Εξ’ αιτίας της επιμονής του πατέρα του γράφτηκε το 1821 στην ιατρική Σχολή στο Παρίσι. Μετά από δύο άγονα χρόνια, έπεισε τον πατέρα του να τον βοηθήσει να γραφτεί στο Conservatoire και να σπουδάσει σύνθεση και αντίστιξη.
Ήδη στα 1825 θα παρουσιάσει στην εκκλησία Saint-Roch στο Παρίσι το έργο του Μεγάλη Επίσημη Λειτουργία (Grande Messe Solennelle), με 150 μουσικούς και χορωδούς, διευθύνοντας ο ίδιος. Για την συναυλία αυτή επιχείρησε να δανειστεί από τον Chateaubriand (1768-1848), τον οποίο θαύμαζε μαζί με τον στενό φίλο των νεανικών του χρόνων, Humbert Ferrand. Το γεγονός ότι αισθάνθηκε την οικειότητα να απευθύνει επιστολή στον μεγάλο φιλέλληνα συγγραφέα και πολιτικό, αποκαλύπτει πολλά για τον νεαρό συνθέτη και την ρομαντική του θεώρηση των πραγμάτων. Ο Chateaubriand μόλις είχε αποχωρήσει από την κυβέρνηση μετά από διετή θητεία ως Υπουργός Εξωτερικών και είχε αποκτήσει ηγετικό ρόλο στην φιλελεύθερη αντιπολίτευση.
Ο Berlioz είχε διαβάσει το Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ και από την Ιερουσαλήμ στο Παρίσι, κατά την μετάβαση μέσω Ελλάδος και κατά την επιστροφή μέσω Αιγύπτου, Μπαρμπαριάς και Ισπανίας[iv], έργο θεμελιώδους συμβολής στην ανάπτυξη του Φιλελληνισμού. Πιθανότατα θα είχε διαβάσει και το Υπόμνημα περί της Ελλάδος που μόλις είχε κυκλοφορήσει στο Παρίσι[v]. Αυτή η ταύτιση ιδεών και ιδεωδών δικαιολογεί, μαζί με το νεαρόν της ηλικίας, το θάρρος του να απευθύνει επιστολή στον διάσημο ευγενή ζητώντας του το σημαντικό ποσό των 1200 φράγκων. Δυστυχώς δεν σώθηκε η επιστολή αυτή, αλλά σώθηκε η απάντηση του Chateaubriand:
«Κύριε,
Μου ζητάτε 1200 φράγκα, δεν τα έχω. Θα σας τα έστελνα αν τα είχα. Δεν διαθέτω κανένα μέσο για να σας εξυπηρετήσω με τους υπουργούς. Συμμερίζομαι, κύριε, τις λύπες σας. Αγαπώ τις τέχνες και λατρεύω τους καλλιτέχνες. Αλλά οι δοκιμασίες κάνουν συχνά το ταλέντο να θριαμβεύει και η μέρα της επιτυχίας αποζημιώνει, για όσα κανείς υπόφερε. Δεχθείτε, κύριε, την λύπη μου, που είναι ειλικρινής.
Σατωβριάνδος.»
Τελικά o Berlioz δανείστηκε από έναν φίλο και παρουσίασε το έργο στην εκκλησία Saint-Roch. Η αξία του έργου, τού κέρδισε κάποια αναγνώριση, αλλά και έναν εχθρό αντίστοιχο του Salieri: τον διευθυντή του Ωδείου του Παρισιού Luigi Cherubini (συνθέτη της Μήδειας ).
Βαθύτατα φιλελεύθερος, αλλά και πνευματικά φιλέλληνας, γνώστης όπως κάθε μορφωμένος Γάλλος, τότε και τώρα, της Ελληνικής κλασικής Ιστορίας και Λογοτεχνίας, o Berlioz συντάσσεται από την αρχή με τον Ελληνικό αγώνα. Η λογοτεχνία γενικά παίζει μεγάλο ρόλο στην ζωή και την μουσική του δημιουργία. Λατρεύει δύο μεγάλους Βρετανούς: Τον Shakespeare και τον Byron, αλλά και έναν Γερμανό, τον Goethe. Θα παντρευτεί άλλωστε σε πρώτο γάμο μια διάσημη Σαιξπηρική ηθοποιό, την Harriet Smithson.
Το αγαπημένο του έργο από όλη την ποιητική παραγωγή του Byron, δεν ήταν άλλο από το Child Harold’s Pilgrimage, ίσως το κρισιμότερο έργο για την ανάπτυξη του Φιλελληνικού κινήματος. Ο τραγικός θάνατος του ποιητή στο Μεσολόγγι στις 19 Απριλίου του 1824 και η τρομερή επίδραση στον ψυχισμό του τού περίφημου πίνακα του Eugène Delacroix Η Σφαγή της Χίου που εκτέθηκε δημόσια στο Salon τον Αύγουστο του ίδιου έτους, τον συγκλονίζουν. Ο Victor Hugo θα σαλπίσει αργότερα «En Grèce, en Grèce; Adieu vous tous; il faut partir!»[vi]
Ο στενός φίλος του μιας ζωής, δικηγόρος Humbert Ferrand (1805-1868), μοιράζεται τις ιδέες του και γράφει, το 1825, το ποίημα Η Ελληνική Επανάσταση (Scène Héroïque: La Révolution Grecque) που ο Berlioz μελοποιεί για δύο Βαθύφωνους, Χορωδία και Ορχήστρα. Η μουσική είναι στο ύφος του Spontini, του αυτοκρατορικού συνθέτη της Vestale, όπως ο ίδιος ο νεαρός Berlioz τόνισε με υπερηφάνεια. Η επίδραση του Spontini, αλλά και του δασκάλου του Berlioz, Jean-François Le Sueur είναι πολύ εμφανής, σε όλη την έκταση του έργου. Η ενορχήστρωση όμως αποτελεί περίτρανη απόδειξη της αξίας του νεαρού συνθέτη.
Το κείμενο του ποιήματος έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, κυρίως γιατί αναδεικνύει τον τρόπο που ένας φιλελεύθερος ποιητής βλέπει την Ελληνική Επανάσταση, δηλαδή υπό την Ελληνοχριστιανική ματιά που την έβλεπαν και οι ήρωες της.
Τα αυθεντικά και άμεσα τέκνα του διαφωτισμού που ήταν ο Ferrand και ο Berlioz, έρχονται έτσι σε αντίθεση με μεταγενέστερες επινοητικές ιδεοληψίες.
Στην αρχή του έργου, ένας Έλληνας Ήρωας επικαλείται την αφύπνιση των τέκνων της Σπάρτης που ο Λεωνίδας καλεί από τον τάφο του να ξεσηκωθούν για την ελευθερία τους! Κατόπιν ένας ορθόδοξος παπάς επικαλείται τον Μέγα Κωνσταντίνο κι έπειτα και οι δύο μαζί, στο όνομα του τελευταίου καλούν τους Έλληνες (Hellènes στο κείμενο) σε ξεσηκωμό.[vii]
Ο Berlioz δυσκολεύτηκε πολύ να παρουσιάσει το έργο γιατί ο Rodolphe Kreutzer, ο γνωστός μεγάλος βιολιστής που ήταν τότε Διευθυντής της Όπερας των Παρισίων, ως γνήσιος εκφραστής του κατεστημένου ούτε που ήθελε να ακούσει για την παρουσίαση ενός άσημου, τότε, συνθέτη. Όπως γράφει στα απομνημονεύματα του: «Το έργο αυτό, όπου ήταν φανερή σε κάθε σελίδα του η ενεργή επιρροή του Spontini, αποτέλεσε την ευκαιρία της πρώτης σύγκρουσής μου προς ένα σκληρό εγωϊσμό, του οποίου αγνοούσα την ύπαρξη, εκείνου των περισσότερων διάσημων συνθετών και μου έδωσε να καταλάβω πόσο οι νέοι συνθέτες, ακόμη και οι πιο άσημοι, δεν είναι καθόλου ευπρόσδεκτοι από αυτούς». Μάταια ο διάσημος συνθέτης Le Sueur, ακόμη και ο περίφημος Κόμης de La Rochefoucauld (μέλος του Ελληνικού Κομιτάτου) παρενέβησαν στον αμείλικτο Kreutzer. Η συνομιλία μαζί του άφησε μια πολύ πικρή ανάμνηση στον Berlioz. Μετέφερε στον φίλο του Charbonnel την εξής φράση του συνομιλητή του: «Τι θα απογίνουμε εμείς οι παλιοί αν υποστηρίζουμε τόσο εύκολα τους νέους»![viii] Τελικά, ο Berlioz, επίμονος, το ανέβασε μόνος του στις 26 Μαΐου του 1828.
Scène héroïque (La Révolution grecque), H21A/Michel Plasson
Ένας άλλος ομότεχνος, ο Niccolò Paganini, θα του παραγγείλει ένα κονσέρτο για βιόλα, έναντι 20.000 φράγκων. Ο Berlioz αντλεί και πάλι από τον Byron και γράφει το περίφημο Ο Χάρολντ στην Ιταλία (Harold en Italie), το οποίο όμως ο Paganini δεν θα εκτελέσει ποτέ, άγνωστο γιατί. Ο Berlioz δυσκολεύτηκε πολύ να αναγνωριστεί στην χώρα του, την Γαλλία. Παρά την επιτυχία του να αποσπάσει, στην τρίτη προσπάθειά του, το περίφημο Prix de Rome το 1830, την σημαντικότερη υποτροφία και αναγνώριση για έναν Γάλλο μουσικό, ο οποίος θα πήγαινε για ένα χρόνο στο Γαλλικό Ινστιτούτο στη Ρώμη, για να γνωρίσει από κοντά την κλασική τέχνη, αλλά και κάποια αναγνώριση που έφερε η Φανταστική Συμφωνία (Symphonie Fantastique) την ίδια χρονιά, η οποία του κέρδισε έναν πιστό φίλο, τον πλέον γενναιόδωρο συνθέτη προς τους ομοτέχνους του σε όλη την Ιστορία της Μουσικής, τον Franz Liszt, έπρεπε να γράφει μουσική κριτική για να ζήσει. Χάρις στο λογοτεχνικό του ταλέντο κατάφερε να πάρει την θέση του μουσικοκριτικού στην σημαντικότερη Παρισινή εφημερίδα Journal des Débâts. Η θέση αυτή του έδωσε και κάποια πολιτική επιρροή, αλλά η αντικειμενικότητά του δημιούργησε και εχθρούς. Το κύρος αυτό του έδωσε την δυνατότητα να βοηθήσει τον Richard Wagner να βρει μια κάποια δημοσιογραφική δουλειά, όταν εκείνος αναζήτησε την τύχη του στο Παρίσι φθάνοντας στα πρόθυρα της πείνας.
Τον Δεκέμβριο του 1837, παρουσίασε το δικό του Ρέκβιεμ, στο μνημόσυνο του Στρατηγού Νταμρεμόν που σκοτώθηκε στην Αλγερία, με 200 μουσικούς και 200 χορωδούς, στην εκκλησία Saint-Louis des Invalides.
Requiem. Grande Messe des Morts, Dies Irae (Απόσπασμα)/Gustavo Dudamel
Από Απρίλιο σε Απρίλιο το 1856-58 θα γράψει το κορυφαίο έργο του Οι Τρώες (Les Troyens), σε δικό του λιμπρέττο από την Αινειάδα του Βιργίλιου. Μια λογοτεχνική αγάπη που κράτησε μια ζωή, όπως κι εκείνες με τον Shakespeare και τον Goethe. Δίχως αμφιβολία, κάποια επιρροή ασκούσε στον Berlioz και το γεγονός ότι έφερε το όνομα του μεγαλύτερου ήρωα των Τρώων. Μετά τις επανειλημμένες αποτυχίες του Benvenuto Cellini, της δραματικής Συμφωνίας Ρωμαίος και Ιουλιέττα (Roméo et Juliette) και της αριστουργηματικής δραματικής καντάτας H Καταδίκη του Φάουστ (La damnation de Faust), σε μετάφραση του Goethe από τον Gérard de Nerval, θα αναγκαστεί να αναζητήσει αναγνώριση στην Γερμανία, καλεσμένος του Liszt στην Βαϊμάρη, ο οποίος μάλιστα οργάνωσε «εβδομάδες Berlioz » το 1852 και 1853. Διηύθυνε έργα του σε δέκα πόλεις της Γερμανίας, στις Πράγα, Βουδαπέστη, Μόσχα, Αγία Πετρούπολη, Ρίγα και 4 φορές στο Λονδίνο, με το οποίο ανέπτυξε ιδιαίτερη σχέση λόγω της αγάπης του για τον Shakespeare και τον Byron.
Πρόκειται για ένα έργο σε πέντε πράξεις διάρκειας πλέον των τεσσάρων ωρών. Η Όπερα του Παρισιού ενώ την δέχτηκε στην αρχή, απέφυγε τελικά να την ανεβάσει! Ο Μπερλιόζ θλιμμένος αναγκάστηκε να παρουσιάσει μόνο τις τρεις τελευταίες πράξεις στο μικρότερο Théâtre Lyrique με τίτλο Les Troyens à Carthage (Οι Τρώες στην Καρχηδόνα), τον Νοέμβριο του 1863. Το έργο ολόκληρο θα παιχτεί για πρώτη φορά μετά τον θάνατο του Berlioz στην Καρλσρούη, στα Γερμανικά, υπό την διεύθυνση του περίφημου Felix Mottl, το 1890!
Les Troyens, Πράξη Ι: Marche Troyenne (Τρωικό Εμβατήριο)/Paul Paray – 1959
Στο Παρίσι, θα παιχτεί ολόκληρο για πρώτη φορά μόλις το 2003, στο Théâtre du Châtelet υπό την διεύθυνση του John Eliot Gardiner. Η μοίρα θέλησε ένας Έλληνας, ο Γιάννης Κόκκος, να αναλάβει την σκηνοθεσία, τα σκηνικά και τα κοστούμια! Ο ίδιος θα δηλώσει σε σχέση με την αυτοκτονία των Τρωάδων στην δεύτερη πράξη του έργου: «Σε αυτή την αυτοκτονία είδα την επιρροή από την ελληνική ιστορία του 1821, η οποία είχε πάρα πολύ επηρεάσει τους Ευρωπαίους καλλιτέχνες. Στην ομαδική αυτοκτονία ο Berlioz δίνει έναν απόηχο από το Μεσολόγγι ή το Ζάλογγο».
Les Troyens, Πράξη IV: Introduction, Chasse Royale et Orage/John Eliot Gardiner – 2003
Με συγκίνηση θυμάμαι την πρώτη παράσταση στην νεότευκτη, τότε, Όπερα της Βαστίλλης, υπό τον Κορεάτη αρχιμουσικό και καλλιτεχνικό διευθυντή της Όπερας, Myung-Whun Chung με κάποιες μικρές περικοπές, στα εγκαίνια του θεάτρου το 1990, με αφορμή την πρόσφατη, τότε, συμπλήρωση 200 ετών από τη Γαλλική Επανάσταση.
Μετά τους Τρώες θα γράψει το χορωδιακό έργο Le Temple Universel, όπου προφητεύει ότι «Η Ευρώπη μια μέρα θα έχει μια μόνο σημαία» (1861) και την Όπερα Βεατρίκη και Βενέδικτος (Béatrice et Bénédict), βασισμένη στο Σαιξπηρικό Πολύ κακό για το τίποτε (1862).
Θα ακολουθήσουν δύο μεγάλα χτυπήματα στην ζωή του, ο θάνατος της δεύτερης συζύγου του Marie Recio από καρδιακή προσβολή σε ηλικία 48 ετών το 1862 και ο θάνατος του γιού του Louis, πλοιάρχου του εμπορικού ναυτικού, από κίτρινο πυρετό στην Αβάνα, το 1867. Ο Berlioz άφησε την τελευταία του πνοή στις 8 Μαρτίου του 1869 στο σπίτι στο Παρίσι, έπειτα από εγκεφαλικό επεισόδιο.
Το έργο του μεγάλου αυτού συνθέτη και Φιλέλληνα, θα βρει την αναγνώριση που του άξιζε 90 ολόκληρα χρόνια μετά τον θάνατο του. Το Λονδίνο που τόσο αγάπησε, θα είναι η πόλη των μεγάλων παραστάσεων των έργων του. Αρχίζοντας με το ανέβασμα των Τρώων στη Βασιλική Όπερα του Κόβεντ Γκάρντεν το 1957, υπό την διεύθυνση του Rafael Kubelik και σκηνοθεσία του Sir John Gielgud. Λίγο αργότερα, ο μεγάλος υποστηρικτής του έργου του Berlioz Sir Colin Davis θα ανεβάσει και ηχογραφήσει σχεδόν τα άπαντα του μουσικοσυνθέτη, ακολουθούμενος από τους, επίσης Βρετανούς, John Nelson και John Eliot Gardiner.
Ο Berlioz στην Ελλάδα
Ιδού πώς παρουσιάζει η Ίσμα Τουλάτου στο Βήμα την παράσταση της Καταδίκης του Φάουστ σε σκηνοθεσία – χορογραφία του Maurice Béjart, από την Ορχήστρα και Χορωδία της Όπερας του Παρισιού στην Επίδαυρο στις 31 Ιουλίου και 1η Αυγούστου 1965, υπό τη διεύθυνση του αρχιμουσικού Pierre Dervaux:
«Οι παραστάσεις της «Καταδίκης του Φάουστ» του Μπερλιόζ που έδωσε η Όπερα του Παρισιού στις 31 Ιουλίου και την 1η Αυγούστου 1965 στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία-χορογραφία Μορίς Μπεζάρ υπερέβησαν το εγχώριο ενδιαφέρον. Λογικό: Επρόκειτο για την πρώτη εμφάνιση του διάσημου συγκροτήματος στο εξωτερικό στην πλήρη του σύνθεση αφού η προηγούμενη «εξόρμησή» του στην Ιαπωνία αφορούσε μόνο τους πρωταγωνιστές του. Αυτή τη φορά, όμως, θα ταξίδευε ολόκληρο το δυναμικό, από τους καλλιτέχνες ως τους τεχνικούς, πράγμα το οποίο δημιούργησε αίσθηση και προσμονή…
«Τέσσερα σιδηροδρομικά οχήματα με τα σκηνικά της όπερας του Μπερλιόζ «Η καταδίκη του Φάουστ» έφθασαν ήδη στην Αθήνα εν όψει της εμφάνισης της Όπερας των Παρισίων στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού» γράφει το Βήμα στις 21 Ιουλίου 1965 χαρακτηρίζοντας το επικείμενο ανέβασμα ως το «μεγαλύτερο θεατρικό εγχείρημα με τη συμμετοχή του διάσημου συγκροτήματος». Για την παρουσίαση του έργου, διαβάζουμε σε άλλο σημείο του ρεπορτάζ, «θα συνεργασθούν 314 τεχνικοί και καλλιτέχνες της Όπερας των Παρισίων και 164 κομπάρσοι και διοικητικοί υπάλληλοι. Για τη μεταφορά των Γάλλων τραγουδιστών, χορευτών και τεχνικών διετέθησαν 4 αεροσκάφη, θα δημιουργηθή δε αερογέφυρα την νύκτα της 25ης προς την 26ην Ιουλίου μεταξύ της γαλλικής πόλεως Οράνζ – όπου εμφανίζεται το κλιμάκιο – και του Ελληνικού».
Ακολούθησαν αρκετές παρουσιάσεις της Φανταστικής Συμφωνίας από την ΚΟΑ (η πρώτη το 1968), την ΚΟΘ και την Ορχήστρα του Καπιτωλίου της Τουλούζης, στο Ηρώδειο, υπό την διεύθυνση του Γάλλου ειδικού στον Berlioz, Michel Plasson, όπως επίσης στον ίδιο χώρο, με τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βοστώνης (ένα σύνολο με μεγάλη παράδοση στο γαλλικό ρεπερτόριο, ειδικότερα δε σε εκείνο του Berlioz), υπό τη διεύθυνση του διάσημου Ιάπωνα αρχιμουσικού Seiji Ozawa. Τέλος, το ίδιο έργο εκτελέστηκε σε δυο διαφορετικές περιστάσεις, από την κορυφαία γαλλική ορχήστρα, την Ορχήστρα του Παρισιού, μια πρώτη φορά στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών το 1979, υπό τη διεύθυνση του Daniel Barenboim και μια δεύτερη, πολύ αργότερα, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, με τον τότε μόνιμο αρχιμουσικό της, τον Γερμανό Christoph Eschenbach.
Η Φανταστική Συμφωνία παρουσιάστηκε επίσης δυο φορές στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης από διεθνώς καταξιωμένους μαέστρους: τους Georges Prêtre και Myung-Whun Chung. Διηύθυναν αντίστοιχα την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης και την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Γαλλικής Ραδιοφωνίας σε δυο υποδειγματικές, από κάθε άποψη, ερμηνείες. Πολλές φορές έχει παιχτεί επίσης ο κύκλος τραγουδιών Les Nuits d’été (Θερινές Νύχτες).
Η Ελληνική Επανάσταση παρουσιάστηκε στο Μέγαρο το 2011 από την Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων υπό τον Ελευθέριο Καλκάνη και το 2019 από τον Βύρωνα Φιδετζή, στο θέατρο Ολύμπια με την Φιλαρμόνια. Ο Λουκάς Καρυτινός με την Καμεράτα είχαν προγραμματίσει το έργο για το Μέγαρο Μουσικής εντός του 2020, αλλά η συναυλία ανεβλήθη λόγω πανδημίας.
Το έργο του Berlioz αποτελεί πλέον σταθερό μέρος του διεθνούς ρεπερτορίου, αλλά για μας τους Έλληνες, η παραγωγή του έχει επιπρόσθετη σημασία, αφού διαπνέεται ολόκληρη από την αγάπη για την ομορφιά και την ελευθερία, για τα υψηλά ανθρώπινα ιδανικά που αποτελούν την παρακαταθήκη του Ελληνισμού.
Les Troyens at the Royal Opera, Covent Garden – Trailer
Ο Φώτης Παπαθανασίου σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ειδικεύθηκε στην Αθλητιατρική στο Πανεπιστήμιο των Παρισίων. Κατόπιν σπούδασε Διεθνείς Σχέσεις στο Παρίσι. Εκεί έλαβε και το Διδακτορικό του από την Ανωτάτη Σχολή Διεθνών Σπουδών, όπου και δίδαξε Πολιτιστική Διπλωματία και Διπλωματία των Πόλεων ως Επισκέπτης Καθηγητής επί δεκαετία. Υπήρξε Ειδικός Συνεργάτης του Γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού (1985-1989), Σύμβουλος του ΥΠΕΞ (1991-93), Αντιδήμαρχος Αθηναίων (1995-2002), Γενικός Γραμματέας (1990-1994) και Αντιπρόεδρος του ΔΣ της ΕΛΣ (2006-2009), Εκτελεστικός Γραμματέας της Ένωσης των Δημάρχων των Πρωτευουσών της ΝΑ Ευρώπης (1995-2004). Είναι Γενικός Διευθυντής του ελληνικού τμήματος του Κέντρου Διπλωματικών και Στρατηγικών Μελετών των Παρισίων από το 1994. Ίδρυσε την Τεχνόπολη και το Μουσείο Μαρία Κάλλας. Από το 2009 είναι Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη. Είναι επίσης μέλος του Δ.Σ. του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και Πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων του Richard Wagner. Έχει τιμηθεί με τα παράσημα της Λεγεώνος της Τιμής και του Ταξιάρχη Γραμμάτων και Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας, καθώς και εκείνο των Επιστημών και Τεχνών της Αυστρίας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[i]Itinéraire de Paris à Jérusalem et de Jérusalem à Paris, 1821.
[ii]Jean-Jacques Barthélemy, Le Voyage du jeune Anacharsis en Grèce, dans le milieu du quatrième siècle avant l’ère vulgaire, 1788.
[iii]βλ. Γ. Κωστάντζος, Μούσα Φιλελληνική, Academia.edu
[iv]βλ.παραπάνω. Μετάφραση του έργου από τον Εμμανουήλ Ροΐδη του 1860, επανακυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Αφοί Τολίδη» το 1979.
[v]Note sur la Grèce, Paris 1825, Υπόμνημα περί της Ελλάδος, Μετάφραση Ι. Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, Ελληνική Εθνολογική Εταιρεία, 2019
[vi]Victor Hugo, Les Orientales, Paris 1829.
[vii]Ακολουθεί το πρωτότυπο κείμενο στα γαλλικά.
Scène héroïque (La révolution grecque)
I.Récit et Air
Héros Grec: Lève-toi, fils de Sparte! allons!… N’entends-tu pas
Du tombeau de Léonidas
Une voix accuser ta vengeance endormie?
Trop longtemps de tes fers tu bénis l’infamie,
Et sur l’autel impur d’un Moloch effronté
On te vit, le front ceint de mépris et de honte,
Préparer, souriant comme aux jours d’Amathonte,
L’holocauste sanglant de notre liberté.
Ô mère des héros, terre chérie,
Dont la splendeur s’éteint sous l’opprobre et le deuil!
Ce sang qui crie en vain, ce sang de la patrie,
Nourrit de vils tyrans l’indolence et l’orgueil!
Ô mère des héros, terre chérie.
II.Choeur
Prêtre Grec: Mais la voix du Dieu des armées
A répandu l’effroi dans leurs rangs odieux.
Hellènes! rassemblez vos tribus alarmées;
L’astre de Constantin a brillé dans les cieux:
A ses clartés victorieuses, marchez en foule à l’immortalité!
Prêtre Grec et Héros Grec: Hellènes! rassemblez vos tribus alarmées;
L’astre de Constantin a brillé dans les cieux.
Prêtre Grec: A ses clartés victorieuses,
Héros! marchez en foule à l’immortalité!
Et demain de nos monts les cimes glorieuses
Verront naître l’aurore avec la liberté.
Héros Grec et Choeur: A ses clartés victorieuses,
Héros / Guerriers, marchons en foule à l’immortalité, etc.
Prêtre Grec et Choeur: Oui, la voix du Dieu des armées, etc.
III. Prière
Femmes: Astre terrible et saint, guide les pas du brave!
Que les rayons vaincus du croissant qui te brave
S’éteignent devant toi!
Héros, Prêtre, Choeur: Astre terrible et saint, etc.
Femmes: Que les fils de Sion, riches de jours prospères,
De la liberté sainte et du Dieu de leurs pères
Sans crainte bénisse la loi!
Choeur: Que les fils de Sion, etc.
IV. Final
Héros, Prêtre, Choeur: Des sommets de l’Olympe aux rives de l’Alphée
Mille échos en grondant roulent le cri de mort:
Partons /Partez !… le monde entier prépare le trophée
Que nous promet un si beau sort.
Quel bruit sur ces bords expire?…
Tyrtée éveille sa lyre,
Et la Grèce, en ce jour, oppose à ses bourreaux
Tout ce que son beau ciel éclaire de héros.
Ils s’avancent… et la victoire
Rayonne sur leurs fronts poudreux;
La terre, belle encor de son antique gloire,
Retentit sous leurs pas nombreux.
Partons / Partez!… Des sommets, etc.
Aux armes!… le ciel résonne…
Harpes d’or, marquez nos pas!
Peuples!… guerriers!… l’airain tonne.
Nos fers ont soif de combats!
Aux armes!
[viii] Hector Berlioz, Mémoires, Paris, Flammarion, 2010.
