Κωνσταντίνος Ι. Αιλιανός: Πολωνία, 1987-1990. Η διαδικασία εκδημοκρατισμού: Μια ανεπανάληπτη εμπειρία

Κωνσταντίνος Ι. Αιλιανός

Πολωνία, 1987-1990.
Η διαδικασία εκδημοκρατισμού.
Μια ανεπανάληπτη εμπειρία

Το 2019 συμπληρώνονται 30 χρόνια από τις καταλυτικές πολιτικές εξελίξεις στην Πολωνία, που μετέτρεψαν ριζικά τα πολιτικά δεδομένα στην Ευρώπη. Έτσι, καθίσταται επίκαιρο να ανατρέξει κανείς στις τότε εξελίξεις στη χώρα αυτή και να προβεί σε μια επανεκτίμηση των γεγονότων της εποχής εκείνης, ιδίως τώρα που σύννεφα συγκεντρώνονται πάνω από την Ευρώπη, στην οποία, προσβλέπαμε με τόση αισιοδοξία, καθώς εξελίσσετο προς μία άλλη πραγματικότητα.

Όταν μου έγινε η τιμή να μου προτείνει η Υπηρεσία την ονομασία μου ως πρέσβεως στην Πολωνία, τον Απρίλιο 1987, την οποία και απεδέχθην, ούτε με την πιο καλπάζουσα φαντασία δεν ήταν δυνατόν να σκεφθώ την εμπειρία που θα απεκόμιζα από την θητεία μου στην Βαρσοβία. Η κατάσταση στην χώρα, λίγα χρόνια μετά την άρση του στρατιωτικού νόμου, τίποτε δεν προοιώνιζε τις εξελίξεις που εκκολάπτοντο, με την συγκυριακή συμβολή και των διεθνών συνθηκών. Ουσιαστικά, έζησα από πολύ κοντά την μεθόδευση της μεταπτώσεως ενός κομμουνιστικού καθεστώτος, σε μια δυτικού τύπου δημοκρατία. Η προνομιακές επαφές μου τόσο με τον κρατικό μηχανισμό – λόγω της, ‘προκλητικής’ για την Δύση, πολιτικής ‘φιλίας’ του Ανδρέα Παπανδρέου¹ (του οποίου η μητέρα ήταν Πολωνίδα), με τον στρατηγό Jaruzelski – όσο και με την αντιπολίτευση, την Αλληλεγγύη, μετά την επισημοποίηση των σχέσεων της Ελλάδος με αυτήν, μου επέτρεψαν να παρακολουθήσω εκ του σύνεγγυς την όλη διαδικασία εκδημοκρατισμού της χώρας.

Ας σημειωθεί ότι οι ‘οδηγίες’ που είχαμε οι Έλληνες πρέσβεις στην Βαρσοβία ήταν να αποφεύγονται επαφές με την Αλληλεγγύη ώστε να μην ‘παρενοχλούμε’ τις επίσημες αρχές. Ήμουν ο μόνος πρέσβυς στην Πολωνική πρωτεύουσα σ’ αυτήν την οιωνεί ‘απομόνωση’. Εν πάση περιπτώσει, είχα το ‘προνόμιο’ σε κάθε επίσημη εκδήλωση, να με χαιρετά ιδιαιτέρως ο στρατηγός, ζητώντας νέα του πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου, προς μεγάλη «ζήλεια» των συναδέλφων μου! Έναντι του περιορισμού αυτού, μία μικρή ομάδα πρέσβεων – ο Αυστριακός, ο Γιουγκοσλάβος, ο Ισραηλινός, οι του Συμφώνου της Βαρσοβίας – είχαμε το προνόμιο μιάς ιδιαίτερης κυβερνητικής μεταχειρίσεως, με τακτικές ενημερώσεις εκ μέρους του Ενωμένου Εργατικού Κόμματος Πολωνίας, όπως απεκαλείτο το κόμμα της εξουσίας, αλλέως το κομμουνιστικό κόμμα. ‘Μοιραζόταν’ την εξουσία με το Αγροτικό Κόμμα, από το οποίο προήρχετο ο εκάστοτε Πρόεδρος της Βουλής, και με το καλούμενο Δημοκρατικό.

Λίγο μετά την επίδοση των διαπιστευτηρίων μου, έλαβα πρόσκληση σε δείπνο από τον Αμερικανό Πρέσβυ, παλαίμαχο περί τα πολωνικά πράγματα! Το ενδιαφέρον ήταν ότι οι λοιποί προσκεκλημένοι, πέραν μερικών συναδέλφων, ήσαν διαπρεπή στελέχη της Αλληλεγγύης. Απέκτησα, με τον τρόπο αυτόν, όπως προφανώς επεδίωξε ο αμερικανός συνάδελφος, μια πρώτη επικοινωνία με την ‘αντιπολίτευση’, χρήσιμη για ό,τι επηκολούθησε.

Διετήρησα επαφή κυρίως με ένα καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας, με τον οποίο άρχισα να συναντώμαι με πρόσχημα συζητήσεις για τους αρxαίους Έλληνες φιλοσόφους. Ουσιαστικά για να με ενημερώνει για την Solidarnosc.

Ο χρόνος περνούσε ενώ είχαν σημειωθεί τα πρώτα δείγματα του ενδο-πολωνικού διαλόγου. Με την ευκαιρία, όμως, της επετείου από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Πρόεδρος της Βουλής συνεκάλεσε, για την 1η Σεπτεμβρίου 1988 στην Βαρσοβία τους ομολόγους του από τις εμπόλεμες χώρες. Μεταξύ αυτών και τον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων, Γιάννη Αλευρά. Αρκετά προ της εκδηλώσεως έλαβα τηλεφώνημα από τον Γενικό Γραμματέα της Βουλής, τον καθηγητή Κων. Μπέη, ότι ο Πρόεδρος θα ήθελε να συναντήσει τον στρατηγό Jaruzelski αλλά και τον Lech Walesa. Αντέδρασα λέγοντας ότι το πρώτο αίτημα δεν δημιουργούσε πρόβλημα, για την δεύτερη, όμως, συνάντηση, για την οποία, οπωσδήποτε, πλειοδοτούσα, για την τάξη θα ήθελα το πράσινο φως του Υπ. Εξωτερικών. Δεν άργησε το τηλεφώνημα από την Αθήνα, με το οποίο μου δόθηκε η σχετική έγκριση. Αφού ενημέρωσα τις πολωνικές αρχές για τις οδηγίες που είχα – οι οποίες ουδέν μου αντέταξαν -, μέσω του καθηγητού που προανέφερα ήρθα σε επαφή με τον καθηγητή Bronislav Geremek, τον πολιτικό μέντορα του Walesa, με τον οποίο ρυθμίσαμε την πρώτη συνάντηση Έλληνος αξιωματούχου με τον αρχηγό του Συνδικάτου, ένα γεύμα στην πρεσβευτική κατοικία. Ουσιαστικά, η εξέλιξη αυτή μου άνοιξε διάπλατες τις πόρτες της Αλληλεγγύης! Η συστηματική, πλέον, επικοινωνία με το Συνδικάτο, όπως παράλληλα οι σχέσεις μου με τις αρχές, μου έδωσαν την ευχέρεια να παρακολουθήσω από προνομιούχο θέση τις πολιτικές εξελίξεις που σημειώθηκαν ραγδαίες και που κατέληξαν στον «ιστορικό συμβιβασμό» και στην επιτυχία της δημοκρατικής μεταμορφώσεως της Πολωνίας. Ας σημειωθή ότι για την ηγεσία της χώρας δεν ετίθετο μόνον θέμα εκδημοκρατισμού, δεν υπήρχε μόνον η εσωτερική διάσταση. Υπήρχε και η διεθνής, η ανάκτηση δηλ. της πλήρους κυριαρχίας της, η εξουδετέρωση των ιστορικών πιέσεων από Ανατολή και Δύση, η ακύρωση διεθνών πράξεων που ρύθμιζαν ερήμην της, ζητήματα που την αφορούσαν.

Στην γενικότερη ενημέρωσή μου βοήθησε και ένα περίεργο τρίγωνο επικοινωνίας με δύο άλλους συναδέλφους, τον Αυστριακό, και τον Γιουγκοσλάβο!

Σημειωτέον ότι όσα συνέβησαν στην Πολωνία δεν αποτελούσαν αποκλειστικότητα της Βαρσοβίας. Η διαδικασία εκδημοκρατισμού, με την συνυπογραφή της Σοβιετικής Ενώσεως, εξαπλώνετο σταδιακά και σε άλλες χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Όχι σε όλες. Όμως, το προβάδισμα το είχε η Πολωνία. Με κύριους πρωταγωνιστές τον στρατηγό Wojcιech Jaruzelski και τον Lech Walesa. Αυτή αποτελούσε το πρόκριμα για την έκβαση του ‘πειράματος’ στις άλλες χώρες και για τις νέες εκκολαπτόμενες ισορροπίες στην Ευρώπη.

Το πείραμα «Πολωνία» όχι μόνον επέτυχε να ανατρέψει την καθεστηκυία τάξη σε μία χώρα του «Σιδηρού Παραπετάσματος», εξουδετερώνοντας τα αποτελέσματα της Γιάλτας, αλλά τούτο κατέστη δυνατόν αναίμακτα και χωρίς ευρύτερους κοινωνικούς κραδασμούς. Οι συνθήκες ήταν ώριμες ώστε να απορριφθή το παρωχημένο εν ισχυί δείγμα διακυβερνήσεως. Η επιτυχία, όμως, ωφείλετο και στην ψυχραιμία και την σύνεση των δύο πρωταγωνιστών που προανέφερα και των συνοδοιπόρων τους. Οι δύο πρωταγωνισταί αποτελούσαν την ικανή και αναγκαία προϋπόθεση για την μεταμόρφωση αυτή, την επίτευξη του ιστορικού συμβιβασμού, αναγκαίου για την χώρα τους.

Τρίτο καταλύτη του ’πειράματος’ αποτελούσε η Καθολική Εκκλησία. Αρκετά χρόνια πριν, όχι χωρίς υστερόβουλες σκέψεις από την Δύση, το 1978, είχε εκλεγή Πάπας ο αρχιεπίσκοπος Κρακοβίας καρδινάλιος Carol Vojtyla, με την ονομασία Ιωάννης-Παύλος Β΄. Το γεγονός τούτο προσέδωσε ιδιαίτερη νομιμοποίηση στην Πολωνική Καθολική Εκκλησία. Συγχρόνως ο νέος Πάπας, με την ισχυρή προσωπικότητά του και τον μηχανισμό του Βατικανού, υπήρξε αποφασιστικός συμπαίκτης τόσο για την χώρα του όσο και ευρύτερα. Ωστόσο, παράλληλα, καίριο ρόλο διεδραμάτισε και ο πριμάτος Glemp, ο οποίος στήριζε διακριτικά την Αλληλεγγύη και παρασκηνιακά βοήθησε με τις σταθμισμένες ενέργειές του τις κινήσεις των κυρίων παικτών.

Πέραν, όμως, της παρουσίας στο προσκήνιο των τριών προαναφερθέντων πόλων, χρειαζόταν και μία άλλη «σταθερά»: η προσωπικότης του σοβιετικού ηγέτη Michael Gorbachev, με το δικό του όραμα, της περεστρόικα και της γκλάσνοστ.

Ας σημειώσω ότι η εικόνα που είχαμε τότε για τον απόκοσμο κάπως στρατηγό, με τα μαύρα γυαλιά και την αγέρωχη στάση, ιδίως μετά την επιβολή το 1981 του στρατιωτικού νόμου, ήταν πολύ αρνητική. Πάρα ταύτα, ο ίδιος, γόνος αριστοκρατικής πολωνικής οικογένειας, καθολικός, έχοντας ιησουϊτική παιδεία, εθεωρείτο γνήσιος πατριώτης, κηδόμενος πρωτίστως των συμφερόντων της πατρίδας του. Οι σοβιετικοί τον είχαν μεταχειρισθή πολύ άσχημα κατά τον πόλεμο, και τον είχαν εκτοπίσει στην Σιβηρία. Ο Hans Dietrich Genscher ανεγνώριζε ότι ήταν περισσότερο Πολωνός παρά κομμουνιστής.

Στην όλη αυτή διαδικασία, η Δύση δεν αποτελούσε απλώς ένα παρατηρητή. Πέραν του αμέσου, έστω διακριτικού, ρόλου της Ουάσιγκτων, η Δύση συνέβαλε με τον δικό της τρόπο σε ό,τι επετεύχθη, μέσω μιας μακρόπνοης στρατηγικής και τακτικής.

Την όλη διαδικασία στην Πολωνία διευκόλυνε, ασφαλώς, η πτώση του τείχους στο Βερολίνο. Οι σχέσεις Πολωνίας-Δυτ. Γερμανίας ήταν πάντα ιδιαιτέρως ευαίσθητες. Αν και η Ανατολική Γερμανία – για την οποία (ακόμη και γι’ αυτήν) η Βαρσοβία έτρεφε αισθήματα καχυποψίας – είχε τυπικά αποδεχθή τα σύνορα με την ανατολική γείτονα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τους ποταμούς Oder-Neiße, η Δυτική πάντα άφηνε να πλανάται μία αοριστία. Αυτό, ήταν φυσικό, αποτελούσε ένα διαρκές αγκάθι στις διμερείς σχέσεις και ζήτημα ιδιαίτερης ευαισθησίας για τους Πολωνούς.

Τα προεόρτια. Ουσιαστικά, το έναυσμα των όσων φάνηκαν να ξεκινούν το 1987, πρέπει να αναζητηθούν στην οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει το 1971 και συνεχιζόταν αμείωτη ακόμη το 1980.² Η κρίση είχε ως συνέπεια την εσωτερική αστάθεια του Κόμματος και επανειλημμένες αλλαγές στην ηγεσία του. Η δυσπραγία του κόσμου, των εργατών, η σπάνις ειδών στην αγορά, οδήγησε στην ίδρυση, του παν-πολωνικού εργατικού συνδικάτου της Αλληλεγγύης/Solidarnosc, τον Σεπτέμβριο του 1980, στο Γκντάνσκ. Σταδιακά, η στάση του Συνδικάτου σκλήρυνε. Μετά την επιτυχή γενική απεργία της 28ης Οκτωβρίου 1981, προγραμμάτιζε νέα γενική απεργία για τις 12 Δεκεμβρίου με αίτημα την προκήρυξη δημοψηφίσματος συναφώς με την νομιμότητα του Κόμματος ενώ, συγχρόνως, καλούσε σε μεγάλη συγκέντρωση, για τις 17 Δεκεμβρίου, ημέρα μνήμης των αιματηρών γεγονότων του 1970. Υπό την πίεση των κινητοποιήσεων αυτών, την εξέλιξη των οποίων παρακολουθούσε με ανησυχία όλο το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, ο στρατηγός Jaruzelski, πρωθυπουργός και υπουργός Αμύνης τότε, ο οποίος τον Οκτώβριο του 1981 είχε εκλεγή Α΄ Γραμματεύς του Ε.Ε.Κ.Π., ανέλαβε την σημαντική πρωτοβουλία να καλέσει την 4η Νοεμβρίου τον Πριμάτο Glemp και τον αρχηγό της Αλληλεγγύης, Lech Walesa σε διαβούλευση, για να αντιμετωπισθή η κρίσιμη κατάσταση. Σκοπός του ήταν η διαμόρφωση μιας βάσεως για «εθνική συνεννόηση». Η πρωτοβουλία δεν καρποφόρησε. Δεν υπήρξε δεύτερη συνάντηση κατόπιν υπαναχωρήσεως του Walesa.Ήδη, η επιβολή στρατιωτικού νόμου αντιμετωπιζόταν στα παρασκήνια. Όμως, ως φαίνεται κατά την συνάντηση αυτή ο στρατηγός άρθρωσε την ιδέα μιας «στρογγυλής τραπέζης» και με την ιδέα αυτή κατά νου διαχειρίστηκε την κατάσταση μέχρι το 1988.

Ο στρατιωτικός νόμος κηρύχθηκε στις 12 προς 13 Δεκεμβρίου 1981. Διήρκεσε μέχρι τις 22 Ιουλίου 1983. Σημειώθηκαν θύματα. Κατά τον στρατηγό, η απόφαση ελήφθη την τελευταία στιγμή, όταν οι πληροφορίες έφεραν τις δυνάμεις του Συμφώνου να είναι έτοιμες να επέμβουν στις 14 Δεκεμβρίου. Ουδείς, ακόμη, μπορεί να το διαβεβαιώσει ή να το διαψεύσει επισήμως. Ο Jaruzelski σημειώνει ότι του το επεβεβαίωσαν αργότερα ο Shevardnadze και ο ίδιος ο Gorbachev. Στον στρατηγό είχαν περιέλθη και πληροφορίες ότι το Κρεμλίνο είχε την πρόθεση δημιουργίας «εναλλακτικής» κυβερνήσεως στην Βαρσοβία. Αλλά και στέλεχος της Αλληλεγγύης επεβεβαίωσε αργότερα τα των προθέσεων του Συμφώνου. Ο στρατιωτικός νόμος δεν εφαρμόσθηκε σκληρά. Δεν παρατηρήθηκε βία για την βία. Η καταστολή υπήρξε επιλεκτική, έστω και αν σημειώθηκαν υπερβολές από ορισμένα όργανα του κράτους.

Κατά μία άλλη εκδοχή το Κόμμα είχε εξασθενήσει σημαντικά τόσο ώστε να μην διαθέτει άλλα μέσα προς ανόρθωση της καταστάσεως. Ο στρατιωτικός νόμος ήταν η διέξοδος.

Όμως, πρακτικά, κατά την περίοδο αυτή εκκολάφθηκαν οι κατοπινές εξελίξεις. Ανεφέρθη η πρωτοβουλία του στρατηγού για ένα τριμερή διάλογο. Υπήρξε προσπάθεια δημιουργίας Συμβουλίου Εθνικής Ενότητος όπως και μιας Επιτροπής Πρωτοβουλίας. Το Συνδικάτο εν τούτοις απέκρουε οποιονδήποτε διάλογο με το καθεστώς. Πιθανόν, ορθώς η Αλληλεγγύη να απέφευγε να ανταποκριθή τότε στην πρόκληση. Οι όροι για την υπέρβαση δεν επληρούντο ακόμη!

Από την άλλη πλευρά, η άρση του στρατιωτικού νόμου το 1983, βρήκε την κοινωνία και την οικονομία σε δεινή κατάσταση. Η εμπιστοσύνη του λαού στις κρατικές δομές είχε φθάσει στο ναδίρ. Τουναντίον, το Συνδικάτο νομιμοποιείτο ολοένα και περισσότερο στην συνείδηση του κόσμου. Η απονομή στον Walesa του Νόμπελ Ειρήνης, το 1983, συνέτεινε ακόμη περισσότερο στην νομιμοποίηση της Αλληλεγγύης.

Από το 1984 μέχρι το 1987, έτος αναλήψεως των καθηκόντων μου στην Βαρσοβία, δεν σημειώθηκε κάποια ουσιώδης κινητικότης. Τον λαό τον χαρακτήριζε αδιαφορία. Σημειολογικά μόνον, τον Οκτώβριο 1985 ο Jaruzelski εξελέγη στην υπάτη θέση του αρχηγού του κράτους, του Πρόεδρου του Κρατικού Συμβουλίου. Αντίστοιχα, στην Μόσχα, λίγο νωρίτερα είχε εκλεγή Α΄ Γραμματεύς της Κεντρικής Επιτροπής του Κ.Κ.Σ.Ε. ο Michael Gorbachev. Η στενή σχέση που ανεπτύχθη μεταξύ των δύο αυτών ανδρών θα επέτεινε την δυναμική προς την καθεστωτική υπέρβαση! Παρουσιάσθηκε ένα φαινόμενο ανατροφοδοτήσεως των διαδικασιών στην Μόσχα και στην Βαρσοβία. Έστω και αν οι δύο πρωταγωνισταί δεν φαίνεται, τότε ακόμη, να συνειδητοποιούσαν που θα οδηγούντο….

Σε επιβεβαίωση ενός αναδυομένου μεταρρυθμιστικού πνεύματος, το καθεστώς τάραξε κάπως τα νερά με νέα πρωτοβουλία του, το 1986, δημιουργίας ενός Συμβουλευτικού Συμβουλίου με σκοπό την ειλικρινή ανταλλαγή απόψεων. Η Αλληλεγγύη απείχε. Έστω και αν δεν παρουσίασε κάποιο απτό έργο, το Συμβούλιο αυτό απετέλεσε ενθαρρυντικό βήμα ανταλλαγής απόψεων. Η κυβέρνηση προχώρησε σε ορισμένα μέτρα ‘φιλευθεροποιήσεως’. Τέλος, για να προκληθή κάπως το ενδιαφέρον της απαθούς κοινωνίας απεφασίσθη η διενέργεια ενός δημοψηφίσματος, στις 29 Νοεμβρίου 1987, πρωτοποριακή ιδέα για ένα κομμουνιστικό καθεστώς.

Στις 13 Ιουλίου 1987 επέδωσα τα διαπιστευτήριά μου. Άρχισα να παρακολουθώ πλέον υπό την νέα μου ιδιότητα όσα συνέβαιναν στην Πολωνία. Αλλά ακόμη ήταν νωρίς να διαισθανθεί κανείς τις προαλειφόμενες εξελίξεις.

Το δημοψήφισμα απετέλεσε καταστροφή για αυτούς που το ενεπνεύσθησαν!³ Άλλα υπελόγιζαν οι τεχνοκράτες του κόμματος. Η ηγεσία παρεδέχθη την ήττα της. Όμως, η δημοκρατική διεξαγωγή του έδωσε κάποια πλεονεκτήματα στο Κόμμα και απετέλεσε ένα μήνυμα προς τον λαό: οι μεταρρυθμιστές έδωσαν ένα δείγμα των προθέσεών τους.

Η Αλληλεγγύη μποϋκόταρε την διαδικασία, αποφεύγοντας να περιέλθη σε θέση ενδο-συστημικής αντιπολιτεύσεως. Ενεθάρρυνε την αποχή, συμπλέοντας με την γενική απροθυμία του λαού.

Η Εκκλησία κινήθηκε πιο ευέλικτα. Βγήκε κερδισμένη σε αξιοπιστία. Με ανακοίνωσή της ανεγνώρισε την ανάγκη βαθειάς οικονομικής τομής σε συνδυασμό με κοινωνικό-πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Οι κρατικές προσπάθειες δεν αρκούσαν. Απητείτο η σύμπραξη ατόμων και ανεξαρτήτων οργανώσεων – βλ. Αλληλεγγύη – Ο Πριμάτος μιλούσε για κάποια επιτυχία του δημοψηφίσματος. Με τον τρόπο αυτό η Εκκλησία στήριζε την εξουσία και απεδοκίμαζε, διακριτικά, την στάση του Συνδικάτου.

Οι ισορροπίες που διαμορφώθηκαν έδωσαν κάποια ικανοποίηση στο Κόμμα και, κυρίως, ανέστειλαν την λήψη των σκληρών μέτρων που ετοίμαζαν οι απαράτσνικ. Και οι δύο πόλοι, αποδυναμωμένοι, φαινόντουσαν βραχυκυκλωμένοι και αποπροσανατολισμένοι. Ακόμη και ο Walesa, με συμβουλές από δυτικές δυνάμεις, υπήρξε ήπιος στην κριτική του. Αντίστοιχα, στο παιχνίδι των εντυπώσεων, και η κυβέρνηση προέβη σε κάποιες χειρονομίες προς το Συνδικάτο, με τις διακριτικές πιέσεις του αμερικανικού παράγοντα, σε παρασκηνιακή επικοινωνία με το καθεστώς.

Ωστόσο, το όλο εγχείρημα έδωσε ευκαιρία σε ζυμώσεις. Ήταν κατανοητό και στους τρεις παίκτες ότι ένα λάθος, πέραν των επιπτώσεων σ’ αυτόν που το διέπραττε, θα έθετε υπό αμφισβήτηση την έξοδο της χώρας από την κρίση.

Η αναβολή λήψεως των αναγκαίων οικονομικών μέτρων ήταν μικρή μέχρι την 1η Φεβρουαρίου 1988. Τα μέτρα υπήρξαν, όντως, σκληρά. Όμως, ούτε ο κόσμος ούτε η Αλληλεγγύη αντέδρασαν ιδιαιτέρως έντονα. Υποστηρίζοντας την ανάγκη των μεταρρυθμίσεων, το Συνδικάτο, με ικανή αυτοσυγκράτηση, ζήτησε την μείωση των αυξήσεων των τιμών των αγαθών. Ο ίδιος ο Walesa, σε πνεύμα ρεαλισμού και μετριοπάθειας, προέτρεπε να μην υπάρξουν επιθέσεις κατά των αρχών, πιθανόν με την υστεροβουλία να μην παρενοχληθή ο Gorbachev στους δικούς του χειρισμούς.

Οι αποχρώσες ενδείξεις μαρτυρούσαν ένα είδος αμεσώτερης επικοινωνίας μεταξύ Αλληλεγγύης και Κόμματος. Γεγονός είναι ότι η αποσύνθεση του κρατικού μηχανισμού γινόταν καθημερινά πιο αισθητή. Καθ’ όν χρόνο το εξωτερικό χρέος καθίστατο βρόγχος για τον εξορθολογισμό της οικονομίας, τα κρατικά στελέχη δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν την ηγεσία.

Εν μέσω αυτής της αοριστίας, η Εκκλησία αναλαμβάνει πρωτοβουλία: προτείνει την οργάνωση «στρογγυλής τραπέζης» με θέμα την έξοδο από την οικονομική κρίση. Και πάλι η ιδέα δεν καρποφορεί. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις εξουδετέρωσαν την προσπάθεια. Άλλωστε, το οικονομικό-κοινωνικό κλίμα επεδεινούτο με υπαιτιότητα της ηγεσίας καθ’ ον χρόνο το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ηρνείτο την περαιτέρω οικονομική βοήθεια. Η πρωτομαγιά που πλησίαζε δεν αποτελούσε παράγοντα εφησυχασμού για το Κόμμα. Η κατάσταση βρισκόταν επί ξυρού ακμής. Στις απεργιακές κινητοποιήσεις παρενέβησαν οι δυνάμεις ασφαλείας, χωρίς, εντούτοις, θύματα. Με την επιδείνωση της καταστάσεως, δυτικές κυβερνήσεις αισθάνθηκαν την ανάγκη να παρέμβουν κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου. Η Ουάσιγκτων, με τον φόβο ότι η κρίση μπορεί να ναρκοθετούσε την προσπάθεια προσεγγίσεως Jaruzelski-Walesa αναστέλλοντας την διαδικασία εκδημοκρατισμού της χώρας, πέραν των παροτρύνσεων για την συνέχιση των οικονομικών μεταρρυθμίσεων, επέμενε στην ανάγκη ενάρξεως ενός ειλικρινούς διαλόγου με στόχο την ελευθερία του Πολωνικού Λαού.

Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, από την πλευράς της εξέδωσε μία δήλωση, ήπια, έστω την τελευταία στιγμή, όταν με την μεσολάβηση της Εκκλησίας τα ναυπηγεία του Γκντανσκ εκκενούντο ειρηνικά, χωρίς περαιτέρω συνέπειες.

Τα χειρότερα απεφεύχθησαν, ενώ άλλα σημάδια υπεδείκνυαν το πνεύμα φιλελευθεροποιήσεως που γινόταν πιο αισθητό. Θεωρήθηκε ότι δεν ήταν συμπτωματικό ότι τον χειμώνα 1988 κεντρικό θέατρο της πρωτεύουσας, διευθυντής του οποίου ήταν γνωστό κομματικό στέλεχος, παρουσίασε έργο για την ανεξαρτησία της Πολωνίας μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην σκηνή ενεφανίζετο ο στρατηγός Josef Pilsudski, ο ηγέτης της Δεύτερης Πολωνικής Δημοκρατίας, προκαλώντας τον ενθουσιασμό του κοινού. Παρηκολούθησα με τη σύζυγό μου μια παράσταση, προσπαθώντας να καταλάβουμε, με τα λίγα πολωνικά που είχαμε μάθη, τα όσα διεδραματίζοντο επί σκηνής. Ήταν εκπληκτικό ότι το κοινό, όρθιο, τραγουδούσε με τους ηθοποιούς, παλιούς, εθνικούς θούριους. Στο θέατρο κυριαρχούσε μια περίεργη ατμόσφαιρα εθνικιστικής εξάρσεως! Θεωρήθηκε ότι και η περιορισμένης εμβέλειας αυτή χειρονομία απέβλεπε ακριβώς στην αφύπνιση της Πολωνικής κοινωνίας.

Ενώ αποφάσεις των διαφόρων κομματικών plenums επανείρχοντο στην ιδέα διευρύνσεως του διαλόγου, οι εκλογές για την ανάδειξη τοπικών αρχών προσέκοψαν πάλι στην αδιαφορία του κόσμου, με 44% αποχή, υποδεικνύοντας ότι οι Πολωνοί δεν ήσαν, πάντα, ικανοποιημένοι από τις χειρονομίες της ηγεσίας. Τον Αύγουστο του 1988 οι μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για την επιδείνωση της οικονομικής καταστάσεως είχαν ως μόνιμη επωδό την νομιμοποίηση της Αλληλεγγύης. Διαισθανόταν κανείς την κοινωνική ένταση και την επώαση εξελίξεων.

Γεγονός απετέλεσε η πρώτη επίσκεψη του Α’ Γραμματέως του Κ.Κ.Σ.Ε, του συντρόφου Michael Gorbachev, τον Ιούλιο του 1988. Η επίσκεψη ναι μεν δεν απέδωσε τα αναμενόμενα από πολωνικής πλευράς. Οι δηλώσεις του σοβιετικού ηγέτη δεν απετέλεσαν την χειρονομία που ανεμένετο. Ακόμη και για την περεστρόικα και την γκλάσνοστ οι αναφορές υπήρξαν υποτονικές. Μόνο στοιχείο άξιο αναφοράς υπήρξε η συνάντησή του με τμήμα της αντιπολιτευτικής intelligentsia, όχι όμως της Αλληλεγγύης. Ούτε για τα «λευκά σημεία» της ιστορίας μεταξύ των δύο χωρών προέβη σε κάποια αναφορά. Τουναντίον, ήταν σαφές ότι η επίσκεψη συνέβαλε στην τόνωση του προσωπικού γοήτρου του Πολωνού ηγέτη. Ουσιαστικά, αν στα λόγια σημειώθηκε υστέρηση, η ενθάρρυνση προς τις μεταρρυθμίσεις υπεδηλώθη από την έμμεση αλλά σαφή υποστήριξη προς τον στρατηγό.⁴ Ας σημειώσω την ιδιαιτερότητα ότι ο Ρώσος πρέσβυς στην Βαρσοβία, μέλος, κατά το σύνηθες, του Σοβιετικού Πολιτμπυρό, σκληροπυρηνικός κομμουνιστής, μιλούσε ανοικτά στους συναδέλφους του πρέσβεις, και σε μένα, με πύρινες εκφράσεις κατά του Α’ Γραμματέως του Κ.Κ.Σ.Ε. και της πολιτικής που προωθούσε στην Μόσχα, ένδειξη των εκεί ιδεολογικών συγκρούσεων.

Γενικώς, η εποικοδομητική χημεία των δύο ανδρών επέτρεπε την καλόπιστη αντιμετώπιση πολλών ακανθωδών ζητημάτων. Στο κλίμα αυτό, λίγο αργότερα, το 1990, ο σοβιετικός ηγέτης έκανε στον στρατηγό ένα πολύτιμο δώρο για την Πολωνία: παρεδέχθη, κατόπιν αιτήματος του Πολωνού ηγέτη, ότι η ειδεχθής δολοφονία των 14.000 αξιωματικών, αλλά και διανοουμένων, συνολικά 22.000 Πολωνών, στο δάσος του Κατύν, δεν είχε διαπραχθή από τα γερμανικά στρατεύματα το 1941, αλλά τον Μάρτιο/Ἄπρίλιο του 1940 από τις μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετικής Ενώσεως! Έτσι εκαλύφθη ένα μεγάλο συναισθηματικό κενό των Πολωνών. Η πεποίθηση, αναπόδεικτη, ήταν εδραιωμένη στον λαό ότι το έγκλημα είχαν διαπράξει οι Ρώσοι. Η παραδοχή αυτή δεν ήταν, βέβαια, αρκετή ώστε να επουλώσει τις ψυχολογικές ουλές της Πολωνίας έναντι του ανατολικού γείτονα. Οι ουλές αυτές συνεχίζουν να χρωματίζουν έντονα τις διμερείς σχέσεις των δύο χωρών, επηρεάζοντας το γενικώτερο ισοζύγιο μεταξύ Ανατολής και Δύσεως.

Ας προσθέσω κάτι το προσωπικό: το τραγικό συναίσθημα που ένοιωσα όταν, το 1989, μετέβην και εγώ στο ετήσιο προσκύνημα του Πολωνικού λαού στο μνημείο του Κατύν, στο κεντρικό νεκροταφείο της Βαρσοβίας…. Μία μακριά, σιωπηρή, πορεία με αναμμένα καντηλάκια, για τα θύματα της σοβιετικής θηριωδίας.

Τα μηνύματα, εκατέρωθεν, πλήθαιναν, υποδηλώνοντας ότι οι ζυμώσεις προχωρούσαν. Η Εκκλησία παρέμενε ενεργός συμπαραστάτης των δύο μερών ως ηθικός εγγυητής.

Η πρώτη επίσημη επαφή Κόμματος-Αλληλεγγύης, μετά τον στρατιωτικό νόμο, πραγματοποιήθηε σε ένα κλίμα φορτισμένης αναμονής, στις 31 Αυγούστου 1988. Η συνάντηση, επιτυχής, κατέληξε στην συμφωνία πραγματοποιήσεως της «Στρογγυλής Τραπέζης». Σκοπός: η ριζοσπαστική αναθεώρηση του πολιτικού συστήματος! Συνέπεια: η νομιμοποίηση της Solidarnosc. Το καθεστώς απεδέχετο την πρόκληση! Οι δύο πόλοι, μετά πολλές, μακρές και επίπονες διαπραγματεύσεις στα παρασκήνια, με την υπευθυνότητα που απαιτούσαν οι συνθήκες συνεφώνησαν να προχωρήσουν στο αναγκαίο συμβιβασμό, για την σωτηρία της χώρας.

Στο τέλος του 1988, το κοινωνικό κλίμα ήταν βαρύ. Ο στρατηγός, με το στενό επιτελείο των ομοϊδεατών του, προσπαθούσε να βρη στηρίγματα για να προχωρήσουν οι μεταρρυθμίσεις. Ο νέος (Σεπτέμβριος 1988- Αύγουστος 1989) πρωθυπουργός φέρελπις – κομμουνιστής – πολιτικός Mieczyslaw Rakowski, που διατηρούσε έντονες επιφυλάξεις σε ό,τι αφορούσε την Αλληλεγγύη, δεν ήταν σε θέση να συμβάλη στην ομαλοποίηση της καταστάσεως. Με τα βαρίδια του σκληροπυρηνικού Κόμματος, η ηγεσία έπρεπε να κάνει την υπέρβαση! Αυτή προέκυψε τον Ιανουάριο του 1989, όταν ο Jaruzelski απείλησε, κατά τις εργασίες του plenum ότι θα παραιτηθή εάν το Κόμμα δεν στήριζε την σύγκληση «στρογγυλής τραπέζης» και την νομιμοποίηση της Αλληλεγγύης! Το plenum αυτό απετέλεσε πράξη ηρωισμού για την Πολωνία και αυτοακρωτηριασμού για το Κόμμα!

Τον Φεβρουάριο του 1989, ένδειξη της συγκλίσεως των εκατέρωθεν θέσεων απετέλεσε άρθρο, σε καθεστωτικό περιοδικό, του καθηγητού Geremek, κεντρικής πολιτικής προσωπικότητος του Συνδικάτου, στο οποίο υπεγράμμιζε τους λόγους για τους οποίους η κατάσταση ήταν ώριμη για την έναρξη του διαλόγου.

Δύο γεγονότα σημάδεψαν θετικά την περίοδο αυτή, από πλευράς της αντιπολιτεύσεως. Ο τηλεοπτικός διάλογος (30 Νοεμβρίου 1988) τον οποίο επέτρεψε το καθεστώς, του Walesa με τον με τον «ομόλογό του» του επισήμου εργατικού συνδικάτου και κύριου μέλους του Ενιαίου Εργατικού Κόμματος, διάλογος ο οποίος απετέλεσε μια απίστευτη επιτυχία για τον ηλεκτρολόγο του Γκντανσκ. Όπως επίσης, τον Ιανουάριο του 1989, η επίσκεψη του ηγέτου της Αλληλεγγύης στο Παρίσι, κατόπιν προσκλήσεως του προέδρου Mitterrand. Έγινε δεκτός σχεδόν με τιμές αρχηγού κράτους, αποκτώντας, με τον τρόπο αυτόν, το χρίσμα ενός αποδεκτού πολιτικού αρχηγού. Δείγμα της γαλλικής διπλωματικής ευελιξίας.

Εν τέλει, στις 17 Σεπτεμβρίου 1988, άρχισε η διαδικασία της «Στρογγυλής Τραπέζης» σε ένα προάστιο της Βαρσοβίας, την Magdalenka. Η δυστοκία εντός του Κόμματος ήταν γνωστή. Η κατάσταση είχε σχεδόν ξεφύγει του ελέγχου του στρατηγού, ο οποίος, όπως προανέφερα, απείλησε με παραίτηση στο plenum του Δεκεμβρίου-Iανουαρίου. Μία δεύτερη συνάντηση, τέλη Ιανουαρίου 1989, ολοκλήρωσε τα προδικαστικά των συνομιλιών. Η ουσιαστική φάση θα άρχιζε στις 6 Φεβρουαρίου. Τα ερωτηματικά, ο φόβος μήπως οι πρωταγωνισταί παρεσύροντο σε ακρότητες, ήταν έκδηλος. Ακόμη καίριο ήταν το ερώτημα που επλανάτο στα παρασκήνια: ποια θα ήταν, τελικώς, η στάση του στρατού (έστω και αν ηλέγχετο από τον αδιαμφισβήτητο ηγέτη του, τον στρατηγό Jaruzelski), εφ’ όσον αυτός θα εκαλείτο να παραχωρήσει ουσιαστικό τμήμα της εξουσίας του!

Ο Ιανουάριος υπήρξε μήνας προετοιμασίας αλλά και αγωνίας. Τα δύο στρατόπεδα επεξεργαζόντο τις θέσεις τους στην πρωτόγνωρη αυτή διαδικασία. Υπελόγιζαν τις αντιδρασεις των αντιπάλων, εξεπαίδευαν τα στελέχη τους στις νέες συνθήκες και τους όρους των συνομιλιών, των διαπραγματεύσεων, αντιμετώπιζαν κάθε δυνατή παγίδα εκ μέρους της άλλης πλευράς. Συνεφωνήθη η δημιουργία τριών επιτροπών: για πολιτικά/κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα, για την μετάλλαξη του πολιτικού συστήματος, για τα συνδικάτα και την νομιμοποίηση της Solidarnosc. Τουναντίον, δεν προεβλέπετο συζήτηση για εξωτερική πολιτική. Από πλευράς Αλληλεγγύης, προΐστατο ο ίδιος ο Walesa.Τουναντίον, ο Jaruzelski έκρινε ότι δεν έπρεπε να συμμετάσχη, ως ρυθμιστής της διαδικασίας και εγγυητής του κύρους του κράτους. Τέλος, η Εκκλησία, αν και δεν θα συμμετείχε ως μέλος της Τραπέζης, θα εξεπροσωπείτο από δύο παρατηρητές.

Όλο αυτό το διάστημα έντονης αναμονής, παρακολουθούσα την διαδικασία μέσω φίλων, πλέον, υψηλόβαθμων στελεχών της Αλληλεγγύης. Μερικοί ερχόντουσαν στην πρεσβεία, μετά τις συναντήσεις στην Magdalenka, για να με ενημερώσουν επί των τελευταίων εξελίξεων! Με άλλους, όπως τον καθηγητή Geremek, είχαμε συχνά διευρυμένα δείπνα, στην όμορφη ατμόσφαιρα της πρεσβευτικής κατοικίας. Με ιδιαίτερη χαρά φέρνω πάλι στο νου μου τις σπουδαίες εκείνες στιγμές επικοινωνίας με τους εξαιρετικούς Πολωνούς φίλους, οι οποίοι πλέον έχουν φύγει από την ζωή….

Η «Στρογγυλή Τράπεζα» διήρκεσε δύο μήνες, μέχρι την 4η Απριλίου. Οι διαπραγματεύσεις δεν ήταν εύκολες, τόσο μάλλον που το Κόμμα υπαναχωρούσε συχνά από θέσεις που είχε αποδεχθή. Όμως, η ατμόσφαιρα ήταν θετική, διαπνεόμενη από διάθεση εξευρέσεως λύσεων. Κατέληξε να είναι φιλική! Με το πέρας των εργασιών της, άνοιξε η διαδικασία αναγνωρίσεως και πάλι της Solidarnosc. Ουσιαστικά, τα αποτελέσματα της Στρογγυλής Τράπεζας απετέλεσαν το σύμβολο του τέλους του κομμουνισμού στην Πολωνία! Όπως ανεγνωρίσθη, νικητής δεν υπήρξε ούτε η μία ούτε η άλλη πλευρά. Νικητής ήταν ο Πολωνικός λαός.

Αίσθηση προκάλεσε η αιφνίδια πρόταση του κυρίου εκπροσώπου του Κόμματος να δημιουργηθεί θέση Προέδρου της Δημοκρατίας, με ευρείες αρμοδιότητες. Μετά την αρχική άρνηση της Αλληλεγγύης, το καθεστώς επανήλθε με την διευρυμένη πρόταση δημιουργίας και Γερουσίας. Στην άρνηση και πάλι του Συνδικάτου, ο ανερχόμενος νέος πολιτικός (και μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας), Alexander Kwasnievski, επέτυχε ώστε να γίνη δεκτή η πρόταση για τον Προέδρο Δημοκρατίας έναντι μιάς ελεύθερα εκλεγόμενης Γερουσίας! Το άμεσο μέλλον απέδειξε πόσο σωστή ήταν η απόφαση του Συνδικάτου να δεχθή την πρόκληση: από τα 100 μέλη της Γερουσίας τα 99 προήρχοντο από την Αλληλεγγύη!⁵

Άλλο καίριο ζήτημα, ήταν το εκλογικό σύστημα. Θεσπίστηκε, τελικώς, ένα δύσκαμπτο σύστημα που έκρυβε παγίδες για το Κόμμα, αν και δικής του εμπνεύσεως: 65% από τον καθεστωτικό συνασπισμό, δηλ. τα τρία κόμματα της εξουσίας (Εργατικό, Αγροτικό, Δημοκρατικό), 35% προερχόμενο από ανεξαρτήτους υποψηφίους, που θα υπεδεικνύοντο από την Αλληλεγγύη, δείγμα δημοκρατικού πλουραλισμού με την κατάργηση του κομμουνιστικού προτύπου διακυβερνήσεως. Ο ηγέτης της Αλληλεγγύης δεν θέλησε να είναι υποψήφιος, ούτε για την Βουλή ούτε για την Γερουσία, διατηρώντας την υπερκομματική του φυσιογνωμία.

Λίγες ημέρες προ των εκλογών, έδωσε το παρόν και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Πολωνίας. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, μειοψηφική, εξ ανάγκης που εύκολα γίνεται κατανοητή, συνέπλεε με την εξουσία. Η δήλωσή της ήταν υποστηρικτική του Κόμματος.

Σε διάγγελμά του την προτεραία των εκλογών, ο στρατηγός, με ιδιαίτερη μετριοπάθεια έκανε θετικά σχόλια για την «Στρογγυλή Τράπεζα», τα αποτελέσματα της οποίας χαρακτήρισε ως σοφό και χρήσιμο συμβιβασμό.

Οι εκλογές που διεξήχθησαν στις 4 και 18 Ιουνίου, με μεγάλη αποχή και πάλι, απέδειξαν τις πλάνες και τις ψευδαισθήσεις της κρατικής ηγεσίας. Τα αποτελέσματα υπήρξαν καταιγιστικά εις βάρος της. Προεκλογικά παρουσιάστηκε ασυντόνιστο και χωρίς πυγμή, ενώ το σκληροπυρηνικό κατεστημένο δυσχέραινε τους χειρισμούς. Τελικώς, όπως ανεμένετο, οι «ανεξάρτητοι» υποψήφιοι εξελέγησαν όλοι – πλην ενός – από την Αλληλεγγύη. Όμως, η έκπληξη ήταν οι «κομματικοί»! Μόνον ένας εξελέγη στον πρώτο γύρω. Η παλαιά νομενκλατούρα έμεινε εκτός Βουλής: από τους 15 υποψηφίους που θα εξελέγοντο αν ελάμβαναν άνω του 50% ουδείς εξελέγη. Στον δεύτερο προέκυψαν άλλες ανατρεπτικές εκπλήξεις, εφ’ όσον το Συνδικάτο είχε φροντίσει πολλοί από τους υποψηφίους των δύο μικρών κυβερνητικών κομμάτων να είναι συμπαθούντες προς αυτό. Αποτέλεσμα ήταν ότι το Κόμμα δεν κατάφερε να εξασφαλίση μια πραγματική πλειοψηφία!

Από την πλευρά της η Solidarnosc δεν επεδίωξε να κατατροπώσει το Κόμμα, δεν επεδίωξε την ολοκληρωτική ήττα του στον δεύτερο γύρο. Κάτι τέτοιο μπορεί να είχε αντίθετα αποτελέσματα. Όπως προσφυώς είχε λεχθή από στέλεχος του Συνδικάτου, «δεν είναι σωστό να αποτελειώσει κανείς κάποιον που πνέει τα λοίσθια»!

Όπως προανέφερα, τα κύρια στελέχη του Κόμματος έμειναν εκτός Βουλής! Αν και οι εσωτερικές αντιδράσεις υπήρξαν έντονες και ακούστηκαν φωνές να ακυρωθούν οι εκλογές εφ’ όσον δεν ετηρήθησαν τα συμπεφωνημένα, επεδείχθη ψυχραιμία και απεφεύχθησαν ατοπήματα. Τα τραγικά αυτά αποτελέσματα έδωσαν την ευκαιρία σε μία ειλικρινή ενδοσκόπηση. Το Κόμμα απεδέχθη τα λάθη του. Τα αποτελέσματα θεωρήθηκαν ένα plebiscitum ιδιαιτέρης βαρύτητος. Και τα στελέχη συνειδητοποίησαν, εκ των υστέρων βέβαια, ότι οι ψηφοφόροι της Αλληλεγγύης ψήφιζαν πρωτίστως ένα σύμβολο, όχι πρόσωπα, ένα σύμβολο που ασκούσε ιδιαίτερη έλξη στον λαό.

Γενικώς, και από τις δύο πλευρές επεδείχθη πνεύμα κατανοήσεως, ανάλογο με την σοβαρότητα του συνολικού εγχειρήματος. Συμπερασματικά, το Κόμμα, σε κάθε νέο βήμα εκδημοκρατισμού, απογυμνωνόταν από το κύρος του και την νομιμότητά του. Η νέα αυτή «ανατροπή» επεσφράγισε τις εξελίξεις.

Η Δύση, στην φάση αυτή έδωσε ένα ηχηρό παρόν στηρίξεως των εξελίξεων στην Πολωνία. Ο στρατηγός, ως πρωτεργάτης, έγινε δεκτός με μεγάλες τιμές στο Λονδίνο και τις Βρυξέλλες. Ο Γάλλος πρόεδρος Mitterrand επεσκέφθη επισήμως την Βαρσοβία μεταξύ των δύο γύρων, με έκδηλη την σημασία της επισκέψεως αυτής. Λίγο αργότερα, τον Ιούλιο, η Βαρσοβία εδέχθη τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, George Bush, ο οποίος σημειωτέον – ιδιαίτερη χειρονομία εκ μέρους του – επεσκέφθη τους δύο Πολωνούς ηγέτες στην κατοικία τους, τον Walesa στο Gdansk!

Η αντίστοιχη χειρονομία από Γερμανικής πλευράς σημειώθηκε, λίγο αργότερα, με επίσκεψη του καγκελλαρίου Helmut Kohl στην Βαρσοβία, αρχές Νοεμβρίου 1989, που συνέπεσε με τα γεγονότα του τείχους στο Βερολίνο.

Από πλευράς Μόσχας, τέλος, τα μηνύματα ήταν καθησυχαστικά, τόσο μάλλον που, από την Βαρσοβία, ήταν σαφές ότι δεν επεδιώκετο η παρενόχληση της περεστρόϊκα. Αποτέλεσμα ήταν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες της Μόσχας, όπως η πρόσκληση του γνωστού μαρξιστή της Αλληλεγγύης Adam Michnik, αλλά, λίγο αργότερα και του Walesa, κατόπιν διακριτικής προτροπής του ιδίου του Jaruzelski.

Επόμενο βήμα προς την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας ήταν η εκλογή Προέδρου της χώρας. Ήδη, από καιρό ψιθυριζόταν μία άτυπη συμφωνία στο πρόσωπο του στρατηγού. Σκοπός: η εγγύηση της ομαλής περαιτέρω διαδικασίας. Όμως, ο ίδιος ο στρατηγός κλυδωνιζόταν στην απόφασή του. Στις 2 Ιουλίου δήλωσε στο κομματικό plenum, ότι δεν θα έθετε υποψηφιότητα. Κεραυνός εν αιθρία! Εν τέλει, με την προτροπή των κομμάτων, της Μόσχας, της Ουάσιγκτων αλλά και την απόφαση, στα παρασκήνια, της Αλληλεγγύης να επιτρέψει σε στελέχη του να ψηφίσουν υπέρ αυτού, ο Jaruzelski επείσθη. Ήταν ο μόνος υποψήφιος.

Η ημέρα της εκλογής χαρακτηρίσθηκε από έκδηλο εκνευρισμό. Δεν έπρεπε η διαδικασία να διαταραχθή με ένα λάθος αποτέλεσμα και να χαθή το momentum των μεταρρυθμίσεων. Ο στρατηγός, για το καλό της Πολωνίας, έπρεπε να εκλεγή. Ο ίδιος απέβλεπε σε μια άνετη υπερψήφιση, ως ψήφο εμπιστοσύνης στο πρόσωπό του. Το Συνδικάτο πάλι, επεδίωκε μεν την εκλογή του, όμως με την μικρότερη δυνατή πλειοψηφία, όχι ως λαοπρόβλητο ηγέτη, ώστε να μεταδοθή το κατάλληλο μήνυμα. Το εγχείρημα, εν τούτοις, δεν ήταν εύκολο. Αν θεωρητικά, η πλειοψηφία στο εκλεκτορικό σώμα – Βουλή και Γερουσία – μπορούσε να επιτευχθή, στην πράξη, δοσομετρικά, ήταν δύσκολα προσδιορίσιμη.

Έζησα την διαδικασία στο αμφιθέατρο της Βουλής, όπου έγινε η ψηφοφορία (19 Ιουλίου 1989). Μαζί με δύο-τρεις άλλους πρέσβεις. Έγιναν τρεις καταμετρήσεις. Η απαιτούμενη απόλυτη πλειοψηφία ήταν 270 ψήφοι. Η πρώτη καταμέτρηση απέδωσε ακριβώς 270 θετικά ψηφοδέλτια! Έγινε νέα καταμέτρηση: 269! Στην τρίτη πάλι καταμετρήθηκαν 270. Η εφορευτική επιτροπή επεκύρωσε το αποτέλεσμα και η εκλογή του στρατηγού ως Προέδρου της Πολωνίας επεσφραγίσθη. Η ανακούφιση ήταν μεγάλη.

Οι υπολογισμοί από πλευράς της Αλληλεγγύης ήταν χειρισμοί μικρο-χειρουργικής! Με υπερψηφίσεις από κάποιους, με αποχές από άλλους, σε συνεννόηση με τα άλλα δύο κόμματα της συμπολιτεύσεως. Την επομένη με επεσκέφθη στο γραφείο φίλος, στέλεχος της Solidarnosc. Μου ενεπιστεύθη ότι η μεθόδευση και η επιτυχία της εκλογής «απετέλεσε την συμβολή της Αλληλεγγύης στην ομαλή εξέλιξη των πραγμάτων στην Πολωνία»!

Η κατάσταση στην Βαρσοβία έβαινε προς την ομαλοποίηση. Απέμενε ο σχηματισμός κυβερνήσεως. Και τούτο δεν ήταν εύκολο. Ο πρωθυπουργός έπρεπε, κατά τα συμφωνηθέντα, να προέρχεται από το Κόμμα. Ο Μichnik ήταν αυτός που έλυσε τον γόρδιο δεσμό: Δικός σας Πρόεδρος, είπε, δικός μας πρωθυπουργός! Το αξίωμα περιήλθε στον γνωστό συντηρητικό Tadeusz Mazowiecki , μετά τον αποκλεισμό δύο άλλων υποψηφίων. Οι κύριοι υπουργοί προήρχοντο από το Συνδικάτο. Τρεις ήσαν από το Κόμμα, ώστε να ληφθούν υπ’ όψιν οι επιθυμίες της Μόσχας: των Εσωτερικών, της Αμύνης και των Μεταφορών.⁶ Υπουργός Εξωτερικών ονομάσθηκε ο σεβάσμιος καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο τoυ Πόζναν, Krzysztof Skubiszewski, του περιβάλλοντος του Πριμάτου Glemp. Λίγο γνωστός στην πρωτεύουσα, αλλά με σημαντικές διεθνείς περγαμηνές.

Στις 12 Σεπτεμβρίου η κυβέρνηση Mazowiecki ελάμβανε ψήφο εμπιστοσύνης σχεδόν με ομοφωνία. Άλλη μία ορθή πράξη προς την ομαλοποίηση του καθεστώτος. Το τιτάνιο, πλέον, έργο διασώσεως της οικονομίας άρχιζε με την ψήφιση του προγράμματος Balcerowicz, υπουργού Oικονομικών! Περί τα τέλη του έτους ο πρωθυπουργός προσεκλήθη στην Μόσχα. Οι διμερείς σχέσεις ελάμβαναν την φυσιολογική πορεία τους. Έκπληξη προκάλεσε στην Βαρσοβία η γεμάτη συμβολισμό επίσκεψη στον νέο πρωθυπουργό του αρχηγού της K.G.B. για να τον ενημερώσει επισήμως.

Στις προγραμματικές δηλώσεις του, επικεντρωμένες στην οικονομία, ο πρωθυπουργός, αυστηρός και λιτός, υπεγράμμισε ότι η Πολωνία θα τηρούσε με εμμονή τις διεθνείς υποχρεώσεις της, όχι σαν τακτικό ελιγμό αλλά ως πεποίθηση.

Αν από πλευράς Μόσχας τα τεκταινόμενα στην Πολωνία δεν αντιμετωπίζοντο αρνητικά, δεν συνέβαινε το ίδιο στα αδελφά κομμουνιστικά κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης. Η Ρουμανία του Ceaușescu ετάσσετο αναφανδόν κατά του «πολωνικού πειράματος». Επίσης τα μηνύματα από την Τσεχοσλοβακία και την Ανατολική Γερμανία ήσαν μη φιλικά. Εθεωρείτο, μεταξύ άλλων, ότι μία κυβέρνηση της Αλληλεγγύης, υπερέβαινε τα όρια ανοχής. Θυμούμαι την ένταση που διεγράφετο στην πολωνική πρωτεύουσα.

Στοιχείο της εξισώσεως αποτελούσε και ο Στρατός. Οι ένοπλες δυνάμεις δεν αποτελούσαν κομματικό όργανο. Ήσαν πιστές, κατ’ αρχήν, στην ηγεσία, υπό τον έλεγχο του φυσικού ηγέτη του, του στρατηγού Jaruzelski. Μερικές σειρήνες αντετάσσοντο στις μεταρρυθμίσεις, εφ’ όσον, πρόδηλα, μετά την ομαλή εξέλιξη, ο ρόλος τους εκμηδενιζόταν. Εξαναγκάσθηκαν να συμπλεύσουν. Λίγο αργότερα η μυστική αστυνομία κατηργήθη. Παράλληλα παραιτήθηκε ο στρατηγός υπουργός Εσωτερικών καθώς και ο υπουργός Αμύνης. Αντεκατεστάθησαν από μη μέλη του Κόμματος.

Σε όλη αυτή την περίοδο, η Εκκλησία διεδραμάτιζε τον ρόλο που της είχε αναγνωρισθή, στηρίζοντας εναλλακτικά κάθε πόλο. Είχε σχηματίσει στα πλαίσια των νομοθετικών σωμάτων τον δικό της κύκλο, ξεχωριστό από αυτόν της Αλληλεγγύης, μέσω του οποίου παρακολουθούσε και επηρέαζε τις εξελίξεις. Ο Πριμάτος, πάντως, μετά την ομαλοποίηση της καταστάσεως ήθελε να επαναφέρει την Εκκλησία στην καθαρά πνευματική της διάσταση, μακράν της πολιτικής.

Ουσιαστικά, η περίοδος αστάθειας για την Πολωνία είχε τερματισθή. Η Τρίτη Δημοκρατία είχε εγκαθιδρυθή! Η χώρα ονομάζετο πλέον «Δημοκρατία της Πολωνίας», έχοντας απαλείψη το «Λαϊκή»! Τα βλέμματα ήταν πλέον στραμμένα προς το μέλλον. Αυτό που χρειαζόταν ακόμη ήταν η συνέχιση της πολιτικής ισορροπιών. Για κάποιο διάστημα αυτές ετηρήθησαν. Μία συνέπεια θα ήταν η διάλυση του αποσαθρωμένου, πλέον, Ενωμένου Εργατικού Κόμματος, και η διαμόρφωση νέων κομματικών θεσμών, της Σοσιαλδημοκρατικής Ένωσης του μεταρρυθμιστού κομμουνιστού Aleksander Kwasniewski, και του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος του τέως πρωθυπουργού Mieczyslaw Rakowski.

Όμως, οι εξελίξεις δεν άφησαν ανεπηρέαστη ούτε την Αλληλεγγύη. Άρχισε, γρήγορα, να γίνεται έκδηλη η διάσταση Walesa-Mazowiecki. Έναυσμα απετέλεσε η άρνηση του πρωθυπουργού να δεχθή την ονομασία υπουργών που του υπέδειξε ο ηγέτης του Συνδικάτου. Ουσιαστικά, υπέβοσκε ένας ανταγωνισμός εκ μέρους του πρώτου, ο οποίος πλέον, εκ των πραγμάτων δεν διαδραμάτιζε κανένα θεσμικό, ουσιαστικό, ρόλο. Παρέμενε εκτός κεντρικού προσκηνίου. Αυταρχικές θέσεις που προέβαλλε προκαλούσαν δυσμενή σχόλια αξιωματούχων που τον πλησίαζαν. Η προσεχής επίσκεψή του στην Ουάσιγκτων επέτεινε τις ανησυχίες και τον προβληματισμό των στελεχών της Solidarnosc. Η εμφανής ρήξη δεν θα αργούσε.

Οι βάσεις του νέου καθεστώτος είχαν τεθή. Ο εκδημοκρατισμός παρουσίασε μια δυναμική εξέλιξη. Δρομολογήθηκαν νέες εκλογές τοπικής αυτοδιοικήσεως, προχώρησε η εκπόνηση νέου συντάγματος, έληφθησαν τα αναγκαία μέτρα για την οικονομία. Αυτή άρχισε να ανακάμπτει ικανοποιητικά. Νέοι επενδυταί συνέρρεαν, μεταξύ αυτών και Έλληνες.

Η αποστολή μου στην Βαρσοβία έληξε τον Απρίλιο του 1990, με την επιστροφή μου στην Κεντρική Υπηρεσία. Αξίζει, ωστόσο, να ολοκληρώσω την περιγραφή με μερικές ουσιαστικές πτυχές των μετέπειτα εξελίξεων.

Λίγο αργότερα ολοκληρώθηκαν οι εργασίες εκπονήσεως νέου Συντάγματος. Το νέο αυτό Σύνταγμα, με την έγκριση του Προέδρου του κράτους, υπήρξε ανατρεπτικό ως προς το παρελθόν. Μεταξύ άλλων εισήχθη και η άμεση εκλογή του Προέδρου από τον λαό. Ο στρατηγός Jaruzelski εδέχθη να παραιτήθη. Ένα μόλις χρόνο μετά την εκλογή του! Ο ρόλος του ως εγγυητού είχε ολοκληρωθή. Επιτυχώς. Αλλά, ούτε τον λαό εξέφραζε πλέον, ούτε την νέα πολιτική τάξη εκπροσωπούσε. Η νέα εκλογή Προέδρου έλαβε χώρα τον Δεκέμβριο (1990). Εκεί, όμως, υπεκρύπτετο η έκπληξη! Μεταξύ άλλων, υποψηφιότητα έθεσε παρά τις αντίθετες απόψεις πολλών από τους παλαιούς συνοδοιπόρους του, και ο Lech Walesa. Πίστευε ότι την εκλογή του τού την όφειλε ο Πολωνικός λαός! Όμως, δεν εξελέγη με τον πρώτο γύρο. Χρειάστηκε και δεύτερος. Με αντίπαλο, ούτε καν τον πρωθυπουργό Mazowiecki, αλλά έναν άγνωστο, κατά τα άλλα, πλούσιο Πολωνό επιχειρηματία της διασποράς!

Για να κλείσει το κεφάλαιο του παρελθόντος, έμενε μία «λεπτομέρεια»: η πλήρης εθνική κυριαρχία, με την απομάκρυνση των σοβιετικών στρατευμάτων. Το ζήτημα είχε θέση ήδη ο Mazowiecki στην σοβιετική πλευρά από τον Μάρτιο 1990. Η συμφωνία επετεύχθη και η αποχώρηση των στρατευμάτων ολοκληρώθηκε εντός του 1993. Το Σύμφωνο της Βαρσοβίας είχε διαλυθή, σημειωτέον, τον Ιούλιο του 1991.

Τον Οκτώβριο 1991 έγιναν κοινοβουλευτικές εκλογές, πλήρως δημοκρατικές, με το καινούργιο καλειδοσκόπιο κομμάτων. Όμως, ο λαός δεν ετίμησε, όπως θα ενεμένετο τα διάδοχα σχήματα του Συνδικάτου. Στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση, το 1993, εκάλεσε στην εξουσία την Δημοκρατική Αριστερή Συμμαχία, σε συνασπισμό με το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Kwasniewski. Οι βεβαιότητες ανετράπησαν ριζικά, αλλά δημοκρατικά. Σε σημείο που ο τελευταίος ανεδείχθη Πρόεδρος της Πολωνίας το 1995, νικώντας με μικρή διαφορά τον ίδιο τον Walesa.

Η νέα δημοκρατική χώρα, έγινε μέλος των Ευρωπαϊκών δομών: του Συμβουλίου της Ευρώπης, τον Νοέμβριο 1991, της Ε.Ο.Κ., με την Συμφωνία Συνδέσεως να υπογράφεται τον Δεκέμβριο του 1991. Έγινε πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, μαζύ με 9 άλλα κράτη, μεταξύ των οποίων και την Κύπρο, τον Μάιο του 2004. Ακούστηκαν πολλές επικρίσεις για την ομαδική και πρόωρη αυτή απόφαση. Το 1996 έγινε μέλος του Ο.Ο.Σ.Α. ενώ στο ΝΑΤΟ ενετάχθη το 1999. Η αντίδραση της Ρωσσίας στην διεύρυνση της συμμαχίας προς ανατολάς δεν ελήφθη υπ’ όψιν από τις Δυτικές Δυνάμεις.

Το «επεισόδιο» Πολωνία, στο γενικώτερο πλαίσιο της αποσταθεροποιήσεως του Ανατολικού Συνασπισμού δεν δημιουργήθηκε ερήμην της Δύσεως. Η στρατηγική της από χρόνια επηρέασε αποφασιστικά την ωρίμανση της καταστάσεως. Η πίεση του ΝΑΤΟ, η Ostpolitik της Δυτ. Γερμανίας, οι εκπομπές του Radio Free Europe, αργότερα η έναρξη των διαπραγματεύσεων MBFR (Mutual Balanced Force Reduction) και της CSCE (Conference for the Security and the Cooperation in Europe) με την τελική πράξη του Ελσίνκι (1977) αποτελούσαν φάσεις της στρατηγικής αυτής. Χωρίς βέβαια να είναι προκαθορισμένο το αποτέλεσμα κάθε μιας. Οι ικανές και αναγκαίες συνθήκες συνέκλιναν στην Πολωνία, όπου όλα αυτά τα χρόνια, είχε αναπτυχθή ένα έντονο εθνικιστικό αίσθημα, σε ολόκληρο το φάσμα της κοινωνίας. Οι τρεις πόλοι, συνεπικουρούμενοι από τον τέταρτο, την Μόσχα, συναισθανόμενοι τα αδιέξοδα, προχώρησαν στην ανατροπή. Το αίσθημα αυτό κατηύθυνε ως οδηγός σε πολλές αποφάσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι ο στρατηγός Jaruzelski ανελίχθηκε σε όλες τις βαθμίδες της πολιτικής ιεραρχίας. Αυτό συνέβη μεταξύ άλλων και διότι εξέφραζε το εθνικό Πολωνικό αίσθημα.

Προς επίτευξη της απαιτουμένης συμπτώσεως στην Πολωνική σκηνή των επιδιώξεων των πρωταγωνιστών απαιτήθηκε ο συντονισμός των προθέσεων, των οραμάτων αλλά και των συμφερόντων των δύο πλευρών, με την συμπαράσταση της Καθολικής Εκκλησίας και την σύμπλευση της Μόσχας, με την προσωπικότητα του Gorbachev. Οι εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη επέτρεψαν στην ήπειρό μας να ξαναβρή την χαμένη ενότητά της και να επιτύχει την ανατροπή αποφάσεων που είχαν ληφθή στο παρελθόν υπό την πίεση δραματικών γεγονότων.

Έκτοτε παρακολουθούμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τεκταινόμενα στην μεγάλη αυτή χώρα. Τελευταίως, παρουσιάσθηκαν πολλές ακραίες τάσεις προκαλώντας σκεπτικισμό για την μακρόπνοη διατήρηση του πνεύματος της Στρογγυλής Τράπεζας.

Προτού περατώσω την ιστορία για τον εκδημοκρατισμό της Πολωνίας, θεωρώ αναγκαίο να αναφερθώ, δι’ ολίγων και στην εξωτερική πολιτική της νέας Δημοκρατίας, και ιδίως στις σχέσεις Πολωνίας-Γερμανίας, όπως διαμορφώθηκαν το 1989, καίριες για την ειρήνη της Ευρώπης.

Η ιστορία της Πολωνίας με τους διαδοχικούς διαμελισμούς της στο διάβα των αιώνων, αποτελεί πάντοτε ένα συναισθηματικό βάρος για τον λαό της. Έπρεπε με την νέα κατάσταση να διαμορφωθούν νέες σχέσεις ασφαλείας και ισοτιμίας με τους δύο γείτονές της, την Ρωσσία και την Γερμανία, κερδίζοντας την απόλυτη κυριαρχία της. Σε αυτό εστιαζόταν το νέο δόγμα εξωτερικής πολιτικής της δημοκρατικής Πολωνίας. Στόχο αποτελούσε η ακύρωση δύο επώδυνων πράξεων, της Συμφωνίας της Γιάλτας και του Συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Κατάλληλο πρόσωπο για να επιτύχει τα ανωτέρω ήταν η καθηγητής Skubiszewski, ο νέος υπουργός Εξωτερικών, βαθύς γνώστης του Γερμανικού προβλήματος. Αν στην Δύση η ονομασία του προκάλεσε κάποια έκπληξη, στην Μόσχα δημιούργησε έντονα ερωτηματικά: πώς θα ήταν συμβατός με τους άλλους υπουργούς Εξωτερικών στο πλαίσιο του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Οι πρώτες δηλώσεις του καθηγητού περί σχέσεων ισοτιμίας και καταβολής αποζημιώσεων στους Πολωνούς θύματα διώξεων στην Σοβιετική Ένωση, δεν ήσαν φύσεως να ηρεμήσουν τα πνεύματα στην Μόσχα. Γρήγορα, παρά ταύτα τα σύννεφα διελύθησαν, και οι αμφιβολίες για το πρόσωπο του νέου υπουργού ήρθησαν.

Σύντομα καθορίστηκαν οι παράμετροι της εξωτερικής πολιτικής, τις οποίες ανεκοίνωσε ο ίδιος ο πρωθυπουργός στους διαπιστευμένους πρέσβεις: συνεργασία προς πάσα κατεύθυνση, Ανατολή και Δύση, αποκατασταση της εσωτερικής και εξωτερικής κυριαρχίας της χώρας, συμβάλλοντας στην διαμόρφωση της νέας ευρωπαϊκής τάξεως πραγμάτων, σεβασμός του απαραβιάστου των συνόρων και τηρήσεως των συμφωνιών, αφοπλισμός. Ο υπουργός Εξωτερικών, διευκρινιστικά προσέθεσε την «από-ιδεολογικοποίηση» των επαφών με το εξωτερικό και διαμόρφωση των σχέσεων με την Μόσχα σε σχέσεις εταιρικής ισότητος. Από πλευρά της η Μόσχα δέχθηκε, με το κοινό ανακοινωθέν που εξεδόθη κατά την επίσκεψη του Schewarnadze στην Βαρσοβία, την αρχή της μη αναμίξεως στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων χωρών.

Ένα πρόσθετο ουσιαστικό βήμα στην αποδέσμευση από τα βάρη του παρελθόντος και την ισότιμη ανέλιξη των διμερών σχέσεων απετέλεσε και η επίσκεψη του Πολωνού πρωθυπουργού στην Σοβιετική Ένωση, στα τέλη του 1990.

Όμως, ο φόβος εγκλωβισμού της Πολωνίας μεταξύ Ρωσσίας και Γερμανίας, δημιούργησε μια άλλη διάσταση: την ανάγκη δημιουργίας ενός αξόνων βορρά-νότου, προς την Βαλτική και την Κεντρική Ευρώπη. Αν οι πρώτες προσπάθειες δεν ευοδώθηκαν, εν συνεχεία, η δημιουργία της ομάδος του Βίσεγκραντ στήριξε την πολωνική επιδίωξη.

Έμενε η διευθέτηση των σχέσεων με την Γερμανία και η οριστική αποδοχή εκ μέρους της δυτικής γείτονος των μεταπολεμικών συνόρων Oder-Neisse. Η μη οριστικοποίηση της γραμμής αυτής επέτρεπε, θεωρητικά, στην Γερμανία να διατηρεί διεκδικήσεις στα παλαιά εδάφη της, τώρα πολωνικά. Από πλευράς Βόννης, η αποδοχή της διευθετήσεως δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι σχέσεις μεταξύ της Δυτικής, ακόμη, Γερμανίας, και της Πολωνίας χαρακτηρίζοντο από ψυχρότητα και επιφυλακτικότητα. Όσο δε αφορούσε την Ανατολική Γερμανία, αν και είχε αναγνωρίσει τα σύνορα, οι σχέσεις ήσαν σχέσεις καχυποψίας. Άλλωστε η Πάνκοφ δεν συνέπλεε με τις μεταρρυθμιστικές τάσεις της Βαρσοβίας.

Και από αυτήν την πλευρά, κανείς δεν φανταζόταν τις ταχύτατες εξελίξεις. Οι Πολωνοί αξιωματούχοι ανεγνώριζαν από καιρό ότι η ένωση της Γερμανίας ήταν ζήτημα χρόνου. Δεν είχαν συνειδητοποιήσει όμως, πόσο γρήγορα θα συνετελείτο αυτή.

Ο Willy Brandt ήταν ο μόνος Γερμανός καγκελλάριος που είχε επισκεφθή, το 1970, την Βαρσοβία. Ο Helmut Kohl ανεμέτο τον Νοέμβριο του 1989, αρκετά μετά την έναρξη των εξελίξεων στην Βαρσοβία. Αλλά και οι επισκέψεις των υπουργών Εξωτερικών ήταν σπάνιες. Η επίσκεψη του καγκελλαρίου είχε προετοιμασθή με μεγάλη προσοχή, είχαν ορισθή ειδικοί διαπραγματευταί από τις δύο πλευρές, τα κείμενα ήσαν έτοιμα.

Η έκπληξη ήρθε κατά την διάρκεια της επισκέψεως του καγκελλαρίου Kohl, στις 8 Νοεμβρίου 1989. Ἠδη το πρώτο βράδυ της επισκέψεως, συμβαίνουν στο Βερολίνο τα γνωστά επεισόδια στο τείχος! Κατά την διάρκεια της δεξιώσεως που παρέθεσε ο Kohl – ήταν παρόντες οι πρέσβεις της Ε.Ε. – αιφνιδιασμένος ο ίδιος, αφού εξήγησε τι συνέβαινε στην Γερμανία, ανεκοίνωσε ότι ήταν υποχρεωμένος να δόση το παρόν στο τείχος αλλά ότι θα επέστρεφε την επομένη! Υπό το φως των γεγονότων αμφιβάλλαμε κατά πόσον θα του ήταν δυνατόν να επιστρέψει. Παρά ταύτα επανήλθε προς μεγάλη ικανοποίηση των Πολωνών. Τα δύο τμήματα της επισκέψεως τα χώριζε ουσιαστικά ένας νέος κόσμος: η επανενωμένη Γερμανία!

Η πτώση του τείχους του Βερολίνου, σηματοδότησε την έναρξη της διαδικασίας επανενώσεως της Γερμανίας! Αν και η επίσκεψη υπήρξε επιτυχής, τα αποτελέσματα όσον αφορά την αναγνώριση των συνόρων δεν ήταν φύσεως να καθησυχάσει τους Πολωνούς. Δεν υπήρξε, κατά την επίσκεψη, σαφής τοποθέτηση εκ μέρους των Γερμανών αξιωματούχων. Και στην Βαρσοβία υπήρχε η αίσθηση, όχι αβάσιμα, ότι η Βόννη είχε αναστολές ως προς την απερίφραστη αναφορά στα εν λόγω σύνορα. Γι’ αυτό, όταν, λίγο αργότερα (2 Φεβρουαρίου 1990), άρχισαν οι διαβουλεύσεις 2+4 για την ενοποίηση της Γερμανίας, η Βαρσοβία απήτησε την συμμετοχή της στις συνομιλίες. Φοβόντουσαν ότι το κενό επιρροής που άφηνε σταδιακά η Μόσχα στην Ανατολική Ευρώπη, θα εκαλείτο να πληρώσει η ενωμένη και ισχυρή Γερμανία. Οι σκέψεις δεν ήσαν εκτός πραγματικότητος! Η ηγεσία της χώρας κινητοποιήθηκε πολύ δραστήρια. Εν τέλει, ικανοποιήθηκε εν μέρει, με την στήριξη της Γαλλίας –η οποία προβληματιζόταν ζωηρά με την προοπτική ενώσεως της Γερμανίας – και της Βρεταννίας: θα εκαλείτο να παρακαθίσει στις διαβουλεύσεις όταν οι 6 θα συζητούσαν το ζήτημα των συνόρων της ενιαίας Γερμανίας. Η υπόθεση εν τούτοις είχε πολλές άλλες σημαντικές παραμέτρους, οι οποίες δεν είναι της στιγμής να αναπτυχθούν.

Η συνθήκη μεταξύ των δύο χωρών για την αναγνώριση των συνόρων υπεγράφη στην Βαρσοβία στις 14 Νοεμβρίου 1990. Η Πολωνία αποκτούσε σύνορα με την Δυτική Ευρώπη και την Ε.Ο.Κ.

Είναι σημαντική η τελευταία λεπτομέρεια της διαδικασίας. Η Βαρσοβία ήθελε μια πανηγυρική υπογραφή της πράξεως με την παρουσία των πρέσβεων των 4 Μεγ. Δυνάμεων, εν είδη εγγυητών. Όπως, όμως, ο Genscher υπεγράμμισε,  η αποδοχή της συμφωνίας αποτελούσε μια μείζονα παραχώρηση του Βερολίνου για την ειρήνη στην Ευρώπη. Όμως, η συνθήκη άφηνε εκτός Γερμανίας μεγάλες περιοχές από τις οποίες κατήγετο σημαντικός αριθμός Γερμανών υπηκόων (μεταξύ άλλων και η σύζυγός του). Ουσιαστικά τα άτομα αυτά έχαναν την πατρίδα τους, εξανεμίζοντο οι ελπίδες τους να την ξαναβρούν. Ως εκ τούτου, δεν ήταν δυνατόν στον υπουργό Εξωτερικών της Γερμανίας, να παρευρεθή σε εορταστικές εκδηλώσεις με την ευκαιρία αυτή. Έτσι, οι προετοιμασίες των εορτασμών ακυρώθηκαν! Η εξωτερίκευση αυτή του Genscher υπήρξε αποκαλυπτική. Κατεδείκνυε ότι έναντι των δικαίων αιτημάτων της Πολωνίας, με όλες τις ουλές που είχε αφήσει η ιστορία, υπήρχε ο αντίλογος μιάς πραγματικότητος που πονούσε!

Στις 17 Ιουνίου 1991 θα υπεγράφετο στην Βόννη η Συνθήκη Καλής Γειτονίας και Φιλικής Συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών. Ένα σημαντικό κεφάλαιο της μεταπολεμικής Ευρωπαϊκής ιστορίας ρυθμιζόταν οριστικά.

Η αποστολή μου στην Βαρσοβία έληξε τον Απρίλιο του 1990. Εκλήθην στην Αθήνα, Διευθυντής του Διπλωματικού Γραφείο του Αναπληρωτού Υπ. Εξωτερικών. Λίγο αργότερα, ο υπουργός Αντώνης Σαμαράς μου ενεπιστεύθη την Διεύθυνση Βαλκανίων και Ανατολικής Ευρώπης. Άλλες προκλήσεις με περίμεναν στην διεύθυνση αυτή, εφ΄ όσον η θητεία μου στην Δ/ση συνέπεσε με την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και το «Μακεδονικό». Από την Βαρσοβία μου έμεινε η πολύτιμη εμπειρία του εκδημοκρατισμού της Ευρώπης, και η φιλία με πολλά πρόσωπα της πολωνικής intelligentsia. Όπως και με τον μετέπειτα Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Aleksander Kwasniewski. Ας προσθέσω, ως επίλογο, ότι όταν το 2007, συμμετέσχον, ως Γενικός Γραμματεύς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως, σε ένα συνέδριο της Frontex στην πολωνική πρωτεύουσα, ζήτησα να επισκεφθώ τον στρατηγό Jaruzelski, τελευταία χειρονομία μου προς τον άνθρωπον αυτόν που συνέβαλε τόσο αποφασιστικά στις εξελίξεις της Ηπείρου μας. Με δέχθηκε πολύ θερμά. Ήταν μια ικανοποίηση για εμένα.

Polish Transformation

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

¹ Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής τον Σεπτέμβριο 1987, ο στρατηγός Jaruzelski πραγματοποίησε επίσημη επίσκεψη στην Ελλάδα.

² Η Πολωνία είχε το υψηλότερο ποσοστό εξωτερικού χρέους στην Ευρώπη.

³ Ο λαός δεν πίστεψε στην ειλικρίνεια του Κόμματος. Για την εγκυρότητα του αποτελέσματος απητείτο η απόλυτη πλειοψηφία των εγγεγραμμένων. Τελικώς η συμμετοχή και οι θετικές ψήφοι περιορίσθηκαν κάτω του νόμιμου.

⁴ Ας σημειωθεί ότι, όπως  συνηθίζετο στην Βαρσοβία, όλο το διπλωματικό σώμα προσεκλήθη στην άφιξη και την αναχώρηση του Ρώσου ηγέτη. Αυτό που μπορέσαμε να διαισθανθούμε ήταν μία καλοπροαίρετη διάθεσή του. Τουναντίον, η αντίστοιχη παρουσία του Γάλλου προέδρου Mitterrand, υπέδειξε μια μάλλον δύσπεπτη προσωπικότητα.

⁵ Ο 100στός ήταν ένας ανεξάρτητος, Πολωνός της διασποράς.

⁶ Κατόπιν αιτήματος της Μόσχας για στρατηγικούς λόγους, μεταφοράς δηλ. στρατευμάτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας.