Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ: Ο αρχιτέκτων Βασίλειος Κουρεμένος στην Κωνσταντινούπολη και τη Θράκη (1918 – 1922)

Ειδικό αφιέρωμα στη Θράκη

 

Ελένη Φεσσά Εμμανουήλ

Ο αρχιτέκτων Βασίλειος Κουρεμένος στην Κωνσταντινούπολη και τη Θράκη (1918 – 1922)

 

Προλεγόμενα

Ο Βασίλειος Κουρεμένος (Βουλιαράτες 1875 – Αθήνα 1957) ανήκει στις κορυφαίες μορφές της ελληνικής αρχιτεκτονικής του πρώτου μισού του 20ού αιώνα χάρη στο πολυσχιδές έργο και την ισχυρή προσωπικότητά του. Ήταν απόφοιτος της École nationale des beaux-arts (1904), αυθεντικός δημιουργός εντός και εκτός ελληνικών συνόρων, ασυμβίβαστος καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1925-1928), πρώτος αρχιτέκτων μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1926) και, από το 1930, αντεπιστέλλον μέλος της Socιété centrale des achitectes Français, της σημερινής Académie d’ architecture.¹

Κατά την πενταετία 1918-1922 η προσωπική διαδρομή του Κουρεμένου θα συμπλεύσει για πρώτη φορά με τη μεγάλη ιστορία. Οι πολυετείς σπουδές, η οθωμανική υπηκοότητα και η επαγγελματική απασχόληση του βορειοηπειρώτη αρχιτέκτονα στο Παρίσι και την Κωνσταντινούπολη δεν του είχαν επιτρέψει να είναι παρών στους ελληνικούς αλυτρωτικούς αγώνες. Εξάλλου, έως την ατυχή για την Ελλάδα έκβαση του Βορειοηπειρωτικού ζητήματος (1913) και τη συμμετοχή της στον Μεγάλο Πόλεμο, πολλοί ομογενείς με οθωμανική υπηκοότητα προσδοκούσαν την ενίσχυση του ελληνισμού στους κόλπους της πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Συμμερίζονταν δηλαδή την Ανατολική Ιδέα των Σουλιώτη-Νικολαΐδη και Ίωνα Δραγούμη,² η οποία δεν ήταν άσχετη προς το ουτοπικό όραμα της βαλκανικής πολιτείας του Ρήγα υπό ελληνική αιγίδα. Η ιδέα όμως αυτή διαψεύδεται από τον ανταγωνισμό των εθνοτήτων της καταρρέουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας για τη διανομή των εδαφών της στην Ευρώπη, η οποία ολοκληρώνεται ουσιαστικά το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάνης.

Στο άρθρο αυτό σκιαγραφούνται η ανθρωπιστική δράση του Κουρεμένου στην Κωνσταντινούπολη (1918-1919) και το σισύφειο έργο του στη Θράκη με έδρα την Αδριανούπολη (1920-1922).

Πατριωτική και ανθρωπιστική δράση στην Κωνσταντινούπολη, 1918 – 1919

Ο Κουρεμένος θα ξαναβρεθεί στην Κωνσταντινούπολη μετά την ανακωχή του Μούδρου, όταν οι νικητές Σύμμαχοι εγκαθιστούν εκεί συλλογική κατοχή με τη συμμετοχή των Ελλήνων. Τον Νοέμβριο του 1918 μικτή ναυτική μοίρα του αγγλικού, γαλλικού και ελληνικού στόλου εισέρχεται στα Στενά και αγκυροβολεί στην Κωνσταντινούπολη. Επικεφαλής της ελληνικής μοίρας είναι η θρυλική ναυαρχίδα των Βαλκανικών Πολέμων Γεώργιος Αβέρωφ.³ Στην ελληνική κοινότητα της Πόλης επικρατεί κλίμα ενθουσιασμού μετά τα σκληρά και καταπιεστικά μέτρα των Νεοτούρκων που δοκίμασαν οι ομογενείς κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου.

Συμμετέχοντας στην αποστολή του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (ΕΕΣ) υπό τον Κωνσταντινουπολίτη αρχίατρο Ανδρέα Αντύπα,⁴ ο Κουρεμένος φθάνει στις 20 Νοεμβρίου 1918 στην Πόλη με το οπλιταγωγό Αμφιτρίτη, το οποίο μετασκευάζεται βιαστικά σε πλωτό νοσοκομείο.⁵ Πρόκειται για τη σημαντικότερη από τις υγιειονομικές αποστολές του ΕΕΣ που σκοπό είχαν την περίθαλψη των ελληνικών πληθυσμών και των παλινοστούντων προσφύγων της Θράκης, του Πόντου και της Μικράς Ασίας.⁶ Ως οικονομικός υπεύθυνος της αποστολής, ο Κουρεμένος συμβάλλει στο ανθρωπιστικό έργο της, το οποίο «υπήρξε, κατά γενική ομολογία και αναγνώριση ομογενών και ξένων, τεράστιο σ’ έκταση, υποδειγματικό σε συστηματικότητα κι οργάνωση, και αξιοθαύμαστο σε απόδοση και αποτελεσματικότητα, παρά τις ανυπέρβλητες, πολλές φορές, δυσχέρειες κι αντιξοότητες που αντιμετώπισε».⁷ Το έργο αυτό, το οποίο πραγματοποιήθηκε σε συνεννόηση με τον ύπατο αρμοστή της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη Ευθύμιο Κανελλόπουλο ⁸  και τον αρχηγό της ελληνικής στρατιωτικής αποστολής Γ. Κατεχάκη σε συνεργασία με την «Πατριαρχική Κεντρική Επιτροπή υπέρ των μετατοπισθέντων ελληνικών πληθυσμών»,⁹ περιλαμβάνει: (α) Μετατροπή του οικήματος της «Φιλοπτώχου Αδελφότητος Κυριών» στο Πέραν σε νοσοκομείο 40 και, εν συνεχεία, 100 κλινών, (β) Διεύρυνση του αρχικού νοσοκομείου με 40 πρόσθετες κλίνες της ιδιωτικής «Ελληνικής Κλινικής», (γ) ίδρυση 18 ιατρείων στην Κωνσταντινούπολη και την ευρύτερη περιοχή της, καθώς και ιατρείων στην Αδριανούπολη, την Αρτάκη, τη Ραιδεστό, το Ρύσιο και το Ικόνιο για υγιειονομική περίθαλψη, κατ’ οίκον νοσηλευτική αγωγή, διανομή τροφίμων και χρηματικών βοηθημάτων σε ομοεθνείς και αλλοεθνείς κατοίκους (Αρμένιους, Οθωμανούς, Ισραηλίτες κ.ά.) και (δ) προώθηση της νοσηλευτικής και κοινωφελούς δράσης στον πολύπαθο Πόντο, με την εγκατάσταση ιατρείων στους τέσσερις κυριότερους λιμένες του — την Αμισό, την Κερασούντα, τη Σινώπη και την Τραπεζούντα.¹⁰

Από τα βιογραφικά σημειώματα του Κουρεμένου και τη βιβλιογραφία δεν προκύπτουν στοιχεία για το τί ακριβώς έκανε στην Πόλη. Είναι άγνωστο αν εκτός από οικονομικός υπεύθυνος της Αποστολής του ΕΕΣ εργάστηκε εκεί και ως αρχιτέκτων. Ο ίδιος δεν αναφέρει τίποτε σχετικά, πράγμα που σημαίνει ότι δεν θεώρησε άξια μνείας τυχόν αρχιτεκτονική του εργασία.

Αντίθετα, η πατριωτική δράση του Κουρεμένου από το 1918 έως το 1922 επιβεβαιώνεται και από ένα άλλο γεγονός. Στις 18 Ιανουαρίου 1919 μυείται στην ελευθεροτεκτονική Στοά «Αρμονία» της Πόλης (1909-1935), εξέχων μέλος της οποίας είναι ο συνεργάτης του Ανδρέας Αντύπας, αρχίατρος του ελληνικού στρατού και ο ηπειρωτικής καταγωγής παιδίατρος Μιχαήλ Φακατσέλης, ο οποίος υπήρξε πελάτης του αρχιτέκτονα.¹¹ Εκτός από το τεκτονικό και κοινωνικό της έργο, η Στοά «Αρμονία» είχε σχέσεις με τον «Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως»¹² και ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα στα εθνικά θέματα. Μέλη της συμμετείχαν και στην μυστική «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» (1908-1912) που ίδρυσαν πριν από την επανάσταση των Νεοτούρκων ο αξιωματικός του πεζικού Αθανάσιος Σουλιώτης (ψευδ. Νικολαΐδης), ηγετική μορφή του Μακεδονικού Αγώνα και ο φίλος του Ίων Δραγούμης,¹³ κατά το πρότυπο της «Οργάνωσης Θεσσαλονίκης».¹⁴

Αδριανούπολη, 1920 – 1922.

Το σισύφειο έργο στη Θράκη υπό ελληνική διοίκηση

Η πατριωτική και ανθρωπιστική δράση του Κουρεμένου συνεχίζεται για δύο ακόμη χρόνια στη Θράκη µε έδρα την Αδριανούπολη, η οποία κατά τη δεκαετία 1912-1922 θα αλλάξει έξι φορές κυρίαρχο: Τουρκία, Βουλγαρία, Τουρκία, Σύμμαχοι, Ελλάδα, Τουρκία. Αυτή τη φορά θα έχει επιτελικό χαρακτήρα και αρχιτεκτονικό αντικείμενο. Στις 15 Σεπτεμβρίου του 1920 διορίζεται γενικός τεχνικός επιθεωρητής του εποικισμού και τοποθετείται στην Αδριανούπολη. Αυτό γίνεται ένα περίπου μήνα από την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (25 Ιουλίου / 10 Αυγούστου) που παpαxωpούσε στην Ελλάδα εκτός από τη Δυτική Θράκη και την Ανατολική Θράκη με την Καλλίπολη έως την Τσατάλτζα, ¹⁵και πέντε ημέρες μετά την προσάρτηση της Θράκης στο ελληνικό κράτος.¹⁶ Την απόφαση διορισμού του Κουρεμένου υπογράφει ο γενικός διοικητής Θράκης Αντώνιος Α. Σαχτούρης.¹⁷ Η επιλογή του για μια θέση τόσο μεγάλης ευθύνης πρέπει να οφείλεται σε τρεις τουλάχιστον λόγους: στο υποδειγματικό έργο που πραγματοποίησε ως οικονομικός υπεύθυνος της Αποστολής του ΕΕΣ, στην αρχιτεκτονική πείρα που απέκτησε στην Κωνσταντινούπολη και στη διεθνή σταδιοδρομία του, πράγμα ιδιαίτερα χρήσιμο για την ανοικοδόμηση της Θράκης που περιελάμβανε κατοίκους και εποίκους διαφόρων εθνοτήτων.

 

Το έργο της ελληνικής διοίκησης στη Θράκη ήταν δυσχερέστατο λόγω της οικτρής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει η περιοχή από απόψεως εσωτερικής διοίκησης, δικαιοσύνης, εκπαίδευσης, οικονομίας, δημοσίων έργων, γεωργίας, κατάστασης οικισμών, υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας, συγκοινωνιών και επικοινωνιών. Την κατάσταση επιδείνωναν οι βίαιες πληθυσμιακές μετατοπίσεις που οφείλονταν στις διώξεις των Τούρκων και Βουλγάρων. Με γλαφυρότητα και πλούσια εικονογράφηση ο δημοσιογράφος Δημήτριος Κων. Σβολόπουλος περιγράφει το χάος το οποίο κλήθηκε να αντιμετωπίσει η Γενική Διοίκηση Θράκης. Αναφερόμενος στα θέματα της αρμοδιότητας του Κουρεμένου μιλά για ερειπωμένα χωριά, κατεστραμμένα δημόσια κτίρια, σχολεία και σπίτια και για καμένες εκκλησίες. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ο αριθμός των κατεστραμμένων κατοικιών της Θράκης ανερχόταν σε 34.436. ¹⁸Επί μια διετία, η ελληνική διοίκηση έδειξε το καλύτερο πρόσωπό της, πραγματοποιώντας με λιγότερους από 360 υπαλλήλους ένα τιτάνιο έργο ανασυγκρότησης της καθημαγμένης περιοχής, η οποία είχε έκταση 28.564 τετρ. χλμ. και πληθυσμό —μόνιμο και μη— 800.000 περίπου.¹⁹ Η ταχύτητα και αποτελεσματικότητα του στεγαστικού προγράμματος της διετίας 1920-1922 οφείλεται στις αυξημένες δικαιοδοσίες του γενικού διοικητή Θράκης.²⁰ Αξιοσημείωτο υπήρξε το γεγονός ότι η πολιτική αλλαγή της 1ης Νοεμβρίου του 1920, ²¹δεν ανέτρεψε την διοικητική μηχανή της Θράκης ²² με εκκαθαρίσεις των βενιζελικών στελεχών της, όπως συνέβη στον ελληνικό κρατικό μηχανισμό και τις ένοπλες δυνάμεις.

Για το έργο που ο Κουρεμένος πραγματοποίησε ως γενικός τεχνικός επιθεωρητής εποικισμού (1920-1922), η τεκμηρίωση είναι πενιχρή. O ίδιος δεν μας δίνει κανένα στοιχείο. Τα αρχεία της Γενικής Διοίκησης Θράκης που μεταφέρθηκαν από την Αδριανούπολη στην Κομοτηνή δυστυχώς πολτοποιήθηκαν. ²³Η έρευνα στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών και της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας ²⁴ και η αλληλογραφία με το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης²⁵ απέβη άκαρπη. Αλλά και η αλληλογραφία με Τούρκους ιστορικούς της αρχιτεκτονικής στην Κωνσταντινούπολη και την Αδριανούπολη δεν είχε μέχρι ώρας αποτέλεσμα.²⁶

Το μόνο που μπορεί να γίνει εδώ είναι η διατύπωση κάποιων υποθέσεων με βάση τα δημοσιευμένα στοιχεία που έχουν σχέση με τη δραστηριότητα του Κουρεμένου. Σύμφωνα με επίσημες στατιστικές, κατά τη διετία 1920-1922 παλινόστησαν με δαπάνες της ελληνικής διοίκησης 159.319 πολεμοπαθείς Θράκες²⁷ και εγκαταστάθηκαν στη Θράκη 15.393 πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Βουλγαρία.²⁸ Για τη στέγασή τους ανεγέρθηκαν περισσότερες από 2.287 νέες κατοικίες και επισκευάστηκαν άνω των 4.399 ημικατεστραμμένα σπίτια. Άλλα 1.005 σπίτια κατασκευάστηκαν από την Πατριαρχική Επιτροπή με δαπάνες της ελληνικής διοίκησης.

Οι λίγες φωτογραφίες των νέων κατοικιών σε χωριά της Θράκης, που δημοσιεύονται στο βιβλίο του Δ. Σβολόπουλου, επιτρέπουν τις εξής παρατηρήσεις. Πρόκειται για μονώροφα κτίρια με ξύλινη κεραμωτή στέγη και φέρουσα τοιχοποιία από ημιλαξευμένους λίθους που ενισχυόταν με ξυλοδεσιές. Η παραδοσιακή αυτή κατασκευαστική μέθοδος διευκόλυνε τη μαζική συμμετοχή των οικιστών στην ανοικοδόμηση και τους ταχείς ρυθμούς της. Οι μονώροφες διπλοκατοικίες και τριπλοκατοικίες ανήκουν στους τύπους σπιτιών που χρησιμοποιήθηκαν για τον εποικισμό της Θράκης σε οργανωμένα μάλλον σύνολα. Είναι όμως έργο της μελλοντικής έρευνας να φέρει στο φως τα οργανωτικά, πολεοδομικά, τυπολογικά και μορφολογικά στοιχεία της οικιστικής αποκατάστασης των πολεμοπαθών κατοίκων και προσφύγων της Θράκης κατά τη διετία 1920- 1922. Μόνο τότε θα μπορέσουν να απαντηθούν τα εξής βασικά ερωτήματα για το άγνωστο αυτό πρόγραμμα κοινωνικής / προσφυγικής στέγης: Είχαν τα νέα οικιστικά συγκροτήματα υποτυπώδες σχέδιο / σχέδια ή κάποιες βασικές αρχές στη διάταξή τους (π.χ. ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα ή χαράξεις που βασίζονται στη μορφή του εδάφους και τα τοπικά δεδομένα, σύμφωνα με το νέο πνεύμα των κηπουπόλεων); Αξιοποιήθηκε το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο;²⁹ Ο τρόπος κατασκευής των κατοικιών της Θράκης (δηλαδή η παροχή στους δικαιούχους υλικών οικοδομής, οδηγιών / σχεδίων και ίσως μικρών δανείων για την αυτοστέγασή τους) ήταν παρόμοιος με εκείνον που επελέγη στα μέσα του 1920 για τη στέγαση των προσφύγων στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία.³⁰

 

 

Από το βιβλίο του Μιχ. Χρ. Αιλιανού για το έργο της ελληνικής περίθαλψης που δημοσιεύτηκε το 1921 μαθαίνουμε ότι η στέγαση των προσφύγων γινόταν με επισκευή των κατεστραμμένων σπιτιών και την ανέγερση νέων. Χορηγούνταν τα απαιτούμενα υλικά και μετρητά απευθείας στους χωρικούς οι οποίοι επισκεύαζαν τα σπίτια τους με προσωπική εργασία. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν και ειδικοί τεχνίτες για την ταχύτερη και ασφαλέστερη εκτέλεση των εργασιών. Όλες οι επισκευές γίνονταν υπό την εποπτεία των τοπικών συμβουλίων και των επιθεωρητών. Παρόμοια ήταν και η διαδικασία για την ανέγερση των νέων οικιών και παραπηγμάτων. Κατ’ εξαίρεση, στις πόλεις των Δαρδανελίων Μάδυτο και Καλλίπολη ανεγέρθησαν από τα τοπικά Συμβούλια πλινθόκτιστες οικίες σε κοινοτικά οικόπεδα για τη στέγαση του αστικού και αγροτικού πληθυσμού. Η ανέγερση των προσφυγικών αυτών κατοικιών έγινε συστηματικότερα και υπήρξε αποτελεσματικότερη από τεχνική και οικονομική άποψη. ³¹

Ως προς τη συμβολή του Κουρεμένου μπορούν να διατυπωθούν κάποιες υποθέσεις με βάση το έργο που πραγματοποίησε σε συνθήκες περιορισμένων μέσων. Ο αρχιτέκτων διέθετε το πρακτικό πνεύμα, τις οργανωτικές ικανότητες και τη γνώση για τον σχεδιασμό οικονομικών κατοικιών και οικιστικών συγκροτημάτων / συνοικισμών. Αυτό φανερώνουν οι πολυκατοικίες που κατασκεύασε ως μελετητής-εργολήπτης στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα, τα δημόσιας χρήσης έργα του – δημοτική αγορά, σφαγεία και υδατοδεξαμενή Αγρινίου–, η τεκμηριωμένη πραγματογνωμοσύνη του σε θέματα προσφυγικής στέγης το 1929 ³² και η σχέση του με θέματα αστικού σχεδιασμού. ³³

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ανέγερση των 3.300 περίπου νέων κατοικιών στη Θράκη αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής λαϊκής —προσφυγικής— στέγης, το οποίο διέκοψε απότομα η ανακωχή των Μουδανιών (28 Σεπτεμβρίου /11 Οκτωβρίου 1922). Στους όρους της ανακωχής προβλεπόταν από τους Συμμάχους όχι μόνο η άμεση αποχώρηση του ελληνικού στρατού από την Ανατολική Θράκη και η παράδοσή της στους Τούρκους από τους Συμμάχους, αλλά και η εκκένωση της περιοχής από τους έλληνες κατοίκους της (άνω των 250.999) εντός 15 ημερών! Συνολικά, μαζί με τους στρατιώτες και τους υπαλλήλους της ελληνικής διοίκησης μετακινήθηκαν προς την ελληνική μεθόριο περισσότεροι από 400.000 άνθρωποι.³⁴

Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης, της κύριας εστίας του θρακικού ελληνισμού, ήταν μεν επακόλουθο της Μικρασιαατικής Καταστροφής, αλλά όχι και αναπόφευκτη συνέπειά της. Η Θρακική Καταστροφή αποτελεί μείζον ιστορικό γεγονός αλλά και πολιτικο-στρατηγική επιλογή της Επανάστασης του 1922, αφού στο εύλογο ερώτημα του Άγγλου υπουργού των εξωτερικών Λόρδου Curzon “Ποιoς θα υποχρεώσει τους Έλληνες να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη;”, απάντησαν οι ίδιοι οι Έλληνες. Η Ανατολική Θράκη εκκενώθηκε επί κυβερνήσεως Σωτηρίου Κροκιδά, κατόπιν τηλεγραφικής εντολής του Βενιζέλου (20.09.1922) προς την Επαναστατική Επιτροπή η οποία την είχε διορίσει. Την Επαναστατική Επιτροπή αποτελούσαν οι συνταγματάρχες Νικόλαος Πλαστήρας και Στυλιανός Γονατάς και ο αντιπλοίαρχος Δημήτριος Φωκάς. Τα μεσάνυχτα της 1ης/14ης Οκτωβρίου 1922 ο ελληνικός στρατός διατάχθηκε να αποχωρήσει αμέσως από την Ανατολική Θράκη. Μαζί με τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις άρχισε και η έξοδος του ελληνικού πληθυσμού. Στις 12/25 Νοεμβρίου, σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής, οι Έλληνες παρέδωσαν στους Συμμάχους και εκείνοι την ίδια μέρα διαβίβασαν στην Τουρκία τη διοίκηση της Ανατολικής Θράκης.³⁵ Το σημαντικό έργο της ελληνικής διοίκησης γενικά και της συμβολής του Κουρεμένου, μόνο η μελλοντική έρευνα οθωμανικών πηγών μπορεί να φωτίσει, καθώς τη μερίδα του λέοντος αυτού του έργου παρέλαβαν οι τουρκικές αρχές.

Το κεφάλαιο αυτό της διαδρομής του αρχιτέκτονα κλείνει, επομένως, με το τραγικό βίωμα του ξεριζωμού των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης, τον οποίο απαθανάτισαν οι δημοσιογραφικές ανταποκρίσεις του Ernest Hemingway. Παρακολουθώντας τον Οκτώβριο του 1922 την πορεία των ελλήνων προσφύγων, αν και άρρωστος από ελονοσία, ο Hemingway θα γράψει: «Το κυρίως σώμα της πομπής, που διασχίζει τον ποταμό Έβρο στην Αδριανούπολη, φτάνει τα τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα με κάρα που τα σέρνουν βόδια, ταύροι και λασπωμένα βουβάλια, με εξουθενωμένους, κατάκοπους άνδρες, γυναίκες και παιδιά να περπατούν στα τυφλά…». ³⁶ Στις 3 Νοεμβρίου του 1922 προχώρησε και σε πολιτικό σχολιασμό του δράματος: «Καθώς γράφω, ο ελληνικός στρατός ξεκινάει την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης… Με τις αμερικανικές στολές τους, που δεν τους μπαίνουν και πολύ καλά, βαδίζουν κατά μήκος της υπαίθρου, το ιππικό περιπολεί μπροστά, οι στρατιώτες παρελαύνουν σκυθρωπά… Αυτό είναι το τέλος της σπουδαίας ελληνικής στρατιωτικής περιπέτειας… Ακόμα και στην εκκένωση, οι Έλληνες φαίνονται καλοί στρατιώτες. Έχουν έναν αέρα θαρραλέας επιμονής που θα σήμαινε δύσκολα ξεμπερδέματα για τον Τούρκο, αν ο στρατός του Κεμάλ έπρεπε να πολεμήσει για τη Θράκη αντί αυτή να του δοθεί σαν δώρο στα Μουδανιά». ³⁷

 

 

Η Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ είναι ιστορικός της αρχιτεκτονικής και Ομότιμη  Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. Φεσσά-Εμμανουήλ, Ε., Βασίλειος Κουρεμένος, Αρχιτέκτων, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2017.
2. Για την Ανατολική Ιδέα του Σουλιώτη-Νικολαΐδη, που ήταν στενός φίλος του Ίωνα Δραγούµη, βλ. (α) Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Α., Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Δωδώνη, Αθήνα1984, σ. 27, 32, 65, και (β) Δραγούμης, Ι., Όσοι ζωντανοί, Νέα Ζωή Αλεξανδρείας, Αθήνα 1926, σ. 50- 62.
3. Βλ. Αλαμανή, Ε. – Παναγιωτοπούλου, Κ., «Ἡ ανακωχή του Μούδρου και οι συνέπειές της», Ἱστορία του ελληνικού έθνους, ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 103-105.
4. Ο Ανδρέας Αντύπας (Τένεδος 1865-Αθήνα 1950) σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Κων/πόλεως ιατρική και ειδικεύτηκε στην χειρουργική. Εργάστηκε ως αρχιχειρουργός στο διεθνές νοσοκομείο της Πόλης και στη συνέχεια αναγορεύτηκε καθηγητής Πανεπιστημίου Κων/πόλεως. Υπήρξε πρόεδρος επιστημονικών σωματείων και ιδρυμάτων, καθώς και του Τουρκικού Ερυθρού Σταυρού, μέλος της τεκτονικής Στοάς “Αρμονία” (έτος ιδρύσεως 1909) και ιδρυτικό μέλος της τεκτονικής Στοάς «Βυζάντιον» (έτος ιδρύσεως 1922). Το 1920 ήλθε στην Ελλάδα όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Υπηρέτησε ως έφεδρος αρχίατρος στον Ελληνικό Στρατό. Το 1927 ίδρυσε την Ελληνική Χειρουργική Εταιρεία. Υπήρξε καθηγητής Στρατιωτικών Ιατρικών Σχολών. Ίδρυσε δική του ιατρική κλινική, την «Κλινική Αντύπα». Τιμήθηκε με μετάλλια για την προσφορά και ανδρεία του.
5. Μέλη της αποστολής αυτής ήταν οι Β. Κουρεμένος αντιπρόσωπος του ΕΕΣ και οικονομικός υπεύθυνος, ο χειρουργός ιατρός Β. Τριχόπουλος, ο Σ. Μητσοτάκης γραμματέας, ο φαρμακοποιός Ι. Χιωτέλης, ο Κ. Σπέντζος διαχειριστής, οι εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες Μ. Νεγρεπόντη, Κ. Αθανασάκη, Ο. Γεωργιάδου, Α. Λαμπρινούδη και ένδεκα στρατιώτες νοσοκόμοι. Βλ. Πανταζίδης, Ξ.Λ., Η ιστορία του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, Α´, χ.ε., Αθήνα 1987, σ. 120-121.
6. Αυτόθι, σ. 120.
7. Αυτόθι, σ. 124.
8. Ο διπλωμάτης καριέρας Ευ. Κανελλόπουλος διετέλεσε ύπατος αρμοστής της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο 1919-1921 [βλ. αρχείο «Κανελλόπουλος, Ευθύμιος. Α. Ε. 501», Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης].
9. Βλ. Αιλιανός, Μ., Το έργον της ελληνικής περιθάλψεως, Υπουργείον Περιθάλψεως,΄Εκδοσις Γραφείου Τύπου Υπουργείου Εξωτερικών, Εν Αθήναις 1921, σ. 361.
10. Πανταζίδης, Ξ. Λ., ό.π., σ. 122-123.
11. Για τη μύηση του Κουρεμένου στη Στοά «Αρμονία» βλ. Σαμαράς, Ι. , Η Στοά «Αρμονία» υπ΄αριθ΄ 44 εν Ανατ. Κωνσταντινουπόλεως υπό την αιγίδα της Γαλ΄ Μεγ. Ανατ της Ελλάδος. Κωνσταντινούπολη 1909-1935, Αθήνα 1935-1941,΄Εκδοση της Στοάς «Αρμονία» υπ’αριθ. 118 εν Ανατ. Αθηνών, Αθήνα 2010, σ. 138, 140, 142.
12. Με σχέδια του Κουρεμένου πρέπει να έγινε η προσθήκη τρίτου ορόφου στο κτίριο του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως, στον οποίο στεγάστηκε η Μαυρογένειος Βιβλιοθήκη.
13. Βλ. Δραγούμης, Ί., Όσοι ζωντανοί, Νέα Ζωή Αλεξανδρείας, Αθήνα 1926, σ. η´- θ´.
14. Η «Οργάνωση Θεσσαλονίκης» ιδρύθηκε τον Μάιο του 1906 από τον Αθανάσιο Σουλιώτη- Νικολαΐδη (βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Α., Ο Μακεδονικός Αγών. Η «Οργάνωσις Θεσσαλονίκης» 1906-1908. Απομνημονεύματα, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1993).
15. Βλ. Γεραγάς, Κ., Αναμνήσεις εκ Θράκης, 1920-1922, Εστία, Αθήνα 1925, σ. 123.
16. Ο διορισμός του Κουρεμένου έγινε ενάμιση μήνα μετά την ολοκλήρωση της κατάληψης της Ανατολικής Θράκης από τον ελληνικό στρατό, η οποία πραγματοποιήθηκε με ενθάρρυνση- προτροπή των δυνάμεων της Αντάντ. Είχε προηγηθεί η απόσυρση των γαλλικών δυνάμεων από τη Δυτική Θράκη και η αντικατάστασή τους από τις ελληνικές δυνάμεις, σε εφαρμογή των αποφάσεων της συνδιάσκεψης κορυφής του Σαν Ρέμο τον Μάιο του Μετά την καταστολή του κινήματος του συνταγματάρχη Τζ. Ταγιάρ, ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει την Αδριανούπολη (12/25 Ιουλίου) και έως τα τέλη του ίδιου μήνα ολοκληρώνεται η κατάληψη ολόκληρης της Ανατολικής Θράκης, εξαιρέσει μιας μικρής περιοχής ανατολικά της γραμμής Μηδείας-Τσατάλτζας και της θρακικής χερσονήσου. Με τη Συνθήκη των Σεβρών παραχωρήθηκε στην Ελλάδα και η Ανατολική Θράκη με την Καλλίπολη έως την Τσατάλτζα, βλ. (α) Μαμώνη, Κ., «Η Θράκη κατά την περίοδο 1914-1923», Ιστορία του ελληνικού έθνους, ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 94-97, και (β) Νικολαΐδης, Ν. Π., Η Αδριανού μας, 1, χ.ε., Αθήνα 1993, σ. 313, 314, 346.
17. Απόφαση υπ. αριθ. 13100/15.9.1920 του γενικού διοικητή Θράκης Α. Α. Σαχτούρη, ο μηνιαίος μισθός του Κουρεμένου ορίζεται σε 500 δρχ. και η ημερήσια αποζημίωση για τις εκτός έδρας μετακινήσεις του σε 30 δρχ. (βλ. Γενική Διοίκησις Θράκης, Παράρτημα Εφημερίδα; της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, αρ. φύλλου 14/Αδριανούπολη 11.11.1920, σ. 4). Ο Α. Σαχτούρης, γόνος ιστορικής οικογένειας της Ύδρας, ήταν διπλωμάτης καριέρας. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον Μακεδονικό Αγώνα και το 1920 διορίστηκε ύπατος αρμοστής και εν συνεχεία γενικός διοικητής Θράκης (βλ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, ΚΑ΄, Πυρσός, Αθήναι 1933, σ. 599). Βλ. Σβολόπουλος, Δ., Η Θράκη υπό την ελληνικήν διοίκησιν, Κωνσταντινούπολις 1922, σ. 11-14.
18. Βλ. Σβολόπουλος, Δ., Η Θράκη υπό την ελληνικήν διοίκησιν, Κωνσταντινούπολις 1922, σ. 11-14.
19. Βλ. Γεραγάς, ό.π., σ. 123, 125, 126.
20. «Ο Διοικητής είχε την εξουσίαν να εκδίδη κανονιστικάς διαταγάς και αποφάσεις επί παντός θέματος, επεχούσας φυσικά θέσιν νομικών διατάξεων» [βλ. Γεραγάς, ό.π., σ. Παρόμοια εξουσία, λόγω εκτάκτων αναγκών, είχε την εποχή αυτή και ο γενικός διοικητής Ανατολικής Μακεδονίας για την πολεοδόμηση μικρών οικισμών (έως 5.000 κατοίκους) και τις απαλλοτριώσεις ιδιωτικών εκτάσεων παρά τις ενστάσεις των γαιοκτημόνων. Για την ανοικοδόμηση της Ανατολικής Μακεδονίας από το 1919 έως το 1922 σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης με διαδικασίες επιβλημένες από τη Γενική Διοίκηση Ανατολικής Μακεδονίας. [βλ. Kαυκούλα, Κ., Η περιπέτεια των κηπουπόλεων. Κοινωνική και περιβαλλοντική μεταρρύθμιση στην Ευρώπη και την Ελλάδα του 20ού αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 249-250, 251-262, 276-284].
21. Πρόκειται για τις μοιραίες εκλογές που προκήρυξε ο Βενιζέλος τρεις περίπου μήνες μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών και δεκαεπτάμισι μήνες μετά την αποβίβαση των ελληνικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία, οι οποίες έφεραν στην εξουσία τους πολιτικούς αντιπάλους του. Η κυβερνητική αυτή αλλαγή, σε συνδυασμό με την ανατροπή των πολιτικών και στρατιωτικών δεδομένων της ρηξικέλευθης ελληνικής εκστρατείας, υπήρξε το προοίμιο της μικρασιατικής τραγωδίας [βλ. Γιαννουλόπουλος, Γ., Εξωτερική πολιτική, σε: Χατζηϊωσήφ, Χ., (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Οι απαρχές 1900-1022, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, σ. 132-139].
22. Βλ. Γεραγάς, ό.π., σ. 125.
23. Βλ. Νικολαΐδης, ό. π., σ. 31.
24. Έρευνα στα αρχεία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας από τη γράφουσα και στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών από την συνεργάτιδά της δρα ιστορικό της τέχνης Αικατερίνης Τζάμου.
25. Η αλληλογραφία της Αικ. Τζάμου με το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης στην Αλεξανδρούπολη, το 2009, δεν απέδωσε καρπούς.
26. Η αλληλογραφία της γράφουσας έγινε με τον δρ Η. Kuruyazici, βασικό ερευνητή της αρχιτεκτονικής των Ελλήνων και των Αρμενίων στην Κωνσταντινούπολη, και με τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Trakya Universitesi τον Σεπτέμβριο του 2010.
27. Παλιννόστησαν 31. 106 χριστιανικές οικογένειες (129.819 άτομα) και 7.665 μουσουλμανικές οικογένειες (29.500 άτομα) [βλ. Σβολόπουλος, ό. π., σ. 45].
28. Βλ. Σβολόπουλος, ό.π., σ. 45- 46.
29. Ενδεικτικά αναφέρονται οι προσωρινής ισχύος νόμοι 350/1914 «περί εγκαταστάσεως των εποίκων ομογενών εν Μακεδονία και αλλαχού», 602/1914 «περί συνεταιρισμών» [βλ. Καυκούλα, ό.π., σ. 255*259] και ο νόμος 2515 της 20ής Σεπτεμβρίου/1ης Οκτωβρίου 1920 «περί εγκαταστάσεως των πληθυσμών της Ανατολικής Θράκης» [βλ. Διαρκής Κώδικας Νομοθεσίας. Ιδρυτής-δωρητής Π. Κ. Ραπτάρχης, 35Α: «Κοινωνική Πρόνοια», Ζ: Πρόσφυγες, Θέμα α: Στεγαστική αποκατάσταση προσφύγων, σ. 1].
30. Βλ. Καυκούλα, ό.π., σ. 255.
31. Βλ. Αιλιανός, ό. π., σ. 385-386.
32. Σε σύσκεψη της 3ης Απριλίου του 1929 υπό τον Βενιζέλο, ο Κουρεμένος υπέδειξε τρεις τύπους προσφυγικών οικημάτων: πολυώροφες πολυκατοικίες για τριάντα οικογένειες, κατοικίες για τρεις οικογένειες και κατοικίες για δύο οικογένειες. Αποφασίστηκε να ανεγερθούν πειραματικά από μία κατοικία για κάθε τύπο [βλ. Η χθεσινή μακρά σύσκεψις διά την στέγασιν των προσφύγων. Αι ληφθείσαι σχετικαί αποφάσεις, εφημερίδα Μακεδονία, 4.4.1929, σ. 4].
33. Η σχέση του αρχιτέκτονα με θέματα αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού τεκμαίρεται, από τα ανεκτέλεστα σχέδιά του για την πόλη των Τρικάλων —ρυθμιστικό σχέδιο και προμελέτη δημοτικού εκθεσιακού χώρου γεωργοκτηνοτροφικών προϊόντων (1929)— και από την πρόταση του Ιωάννη Βαλαλά, βουλευτή του Κόμματος των Φιλελευθέρων και υπουργού Γεωργίας, να ανατεθεί στον Κουρεμένο το ρυμοτομικό σχέδιο της Καστοριάς. Το σχέδιο της Καστοριάς συντάχθηκε τελικά από τον Γ. Κοντολέοντα το 1928-1930 και εγκρίθηκε το 1934 [βλ. σχετικά Τσολάκης, Π., Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 293-299].
34. Βλ. Μαμώνη, Κ., ό.π., σ. 97.
35. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Γ. Γιαννουλόπουλος: «Η Ελλάδα, συνεπώς, κατέληξε στην απόφαση να αποχωρήσει από την Ανατολική Θράκη… όχι για στρατιωτικούς αλλά για πολιτικούς λόγους. Για να μην υποχρεωθεί η Αγγλία να συγκρουσθεί με την κεμαλική Τουρκία» [βλ. Γιαννουλόπουλος, ό.π., σ. 139-141. Βλ. ακόμη (α) Η έξοδος των Ελλήνων από την Ανατολική Θράκη (άρθρο της συντάξεως), Ιστορία του ελληνικού έθνους, ΙΕ΄, Αθήνα 1978, σ. 245-246, (β) Μαυρίδης, Δ. Α., Από την ιστορία της Θράκης 1875-1925, και (γ) του ιδίου, Η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης τον Οκτώβριο του 1922 (http://easternthracel922.b10g .spot.gr)].
36. Βλ. Χεμινγουέϊ, Ε., Με υπογραφή Χέμινγουεϊ. 1912-1922: Ιταλία, Βαλκάνια, Μικρασιατική Καταστροφή, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2010, σ. 344.
37. Αυτόθι, σ. 363.