Ζήσης Φωτάκης
Η Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ
Το παρόν κείμενο παρουσιάζει αδρομερώς το διεθνοπολιτικό και ναυτικό πλαίσιο, την επιχειρησιακή εξέλιξη, την ώριμη μα καινοτόμο ναυτική τακτική, τη στρατηγική σημασία αλλά και την ποικίλη κληρονομιά της φημισμένης ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ.
H Ναυμαχία του Τραφάλγκαρ έλαβε χώρα στις 21 Οκτωβρίου του 1805 όταν στην Ευρώπη οι Ναπολεόντιοι Πόλεμοι βρίσκονταν στη φάση του τρίτου αντιγαλλικού συνασπισμού (Αύγουστος-Δεκέμβριος 1805). Στη ναυμαχία αυτή αντιπαρατάχθηκαν 27 πλοία της γραμμής του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού υπό το ναύαρχο Νέλσονα με 33 πλοία της γραμμής του Γαλλικού και του Ισπανικού στόλου υπό τον ναύαρχο Βιλνέβ. Ο Αγγλικός στόλος είχε 17.000 άνδρες και 2.184 πυροβόλα ενώ ο συμμαχικός διέθετε 30.000 άνδρες και 2.568 πυροβόλα. Οι δύο αντίπαλοι στόλοι διέθεταν και μερικά ακόμα πρόσκοπα πλοία (φρεγάδες και πάρωνες).[1]
Παρά την αριθμητική υπεροχή του έναντι του στόλου του Νέλσονα, ο αντίστοιχος συμμαχικός μειονεκτούσε ποιοτικά συγκριτικά με αυτόν. Δεν διέθετε ούτε κεφάλαια για να προμηθευτεί τα χρειώδη που είχαν λιγοστέψει μετά τον παρελκυστικό πλου του στις Δυτικές Ινδίες το 1805, χρειώδη που ήταν διαθέσιμα στο στόλο του Νέλσονα, λόγω των οικονομικών δυνατοτήτων της Αγγλίας και της σχετικής πρόνοιας του άγγλου στόλαρχου. Το σώμα επίσης των Γάλλων αξιωματικών και υπαξιωματικών δεν ήταν υψηλού επιπέδου, λόγω της απομάκρυνσης πολλών άξιων στελεχών του κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Τα πληρώματα του Συμαχικού στόλου είχαν επίσης μικρή πλεύσιμη και βλητική εμπειρία και στον περιορισμένο πλεύσιμο χρόνο τους εκπαιδεύονταν περισσότερο στη ναυτιλία παρά στη βλητική λόγω, ως ένα βαθμό, της αναξιοπιστίας πολλών γαλλικών πυροβόλων. Η πολυδιάσπαση των Συμμαχικών ναυτικών δυνάμεων στους γαλλικούς λιμένες της Βρέστης, της Τουλώνας και του Ροσφόρ, αλλά και στους Ισπανικούς του Καδίθ και της Φερόλ δυσχέραινε επίσης σημαντικά τη στρατηγική τους συγκέντρωση.[2]
Το Γαλλικό πολεμικό ναυτικό ακολουθούσε το δόγμα της προσήλωσης στην αποστολή σε βάρος της επίτευξης της κυριαρχίας των θαλασσών, αποφεύγοντας τις αναμετρήσεις με αριθμητικά υπέρτερες, Αγγλικές δυνάμεις και βάλλοντας κατά της ιστιοφορίας τους, ώστε να ακινητοποιηθούν και να συνεχιστεί ανενόχλητα ο πλους των Γαλλικών πολεμικών πλοίων. Αντίθετα οι Άγγλοι χτυπούσαν στο σκαρί για να μεγιστοποιήσουν τις απώλειες και τις ζημιές επί του αντιπάλου τους, στοχεύοντας στη συντριβή του αντιπάλου.[3]
Μεταξύ του 1692 και του 1782 ο αγγλικός στόλος παρατάσσονταν σε γραμμή παραγωγής καθώς η ναυτική αυτή τακτική διευκόλυνε το συντονισμό των κινήσεων του στόλου και παρείχε μεγαλύτερο πεδίο βολής. Επειδή όμως σε 15 ναυμαχίες που έδωσε με αυτό τον τρόπο το Αγγλικό ναυτικό την περίοδο εκείνη δεν αιχμαλωτίσθηκε ούτε ένα αντίπαλο πλοίο υπήρξαν Άγγλοι ναυμάχοι, όπως οι Vernon, Anson, Hawke, Rodney, Howe, Duncan, Jervis και Kempenfelt που δοκίμασαν εναλλακτικές ναυτικές τακτικές κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα.[4] Κυριότερος θεωρητικός εκφραστής αυτών υπήρξε ο John Clerk of Elden που στο βιβλίο του “An essay in naval tactics”, βιβλίο που αγαπούσε ο πολυμαθέστατος και εμπειρότατος Νέλσονας, υποστήριζε τη σκοπιμότητα της συγκέντρωσης υπέρτερης δύναμης κατά τμήματος του αντίπαλου στόλου.[5] Η εφαρμογή καινοτομιών στη ναυτική τακτική διευκολύνθηκε από τεχνολογικές εξελίξεις όπως η εισαγωγή της καρονάδας, ο πενταπλασιασμός της ταχύτητας πυρός των πυροβόλων και η διεύρυνση του πεδίου βολής τους, η εισαγωγή του συστήματος σημάτων Popham και η χάλκινη επένδυση του κύτους των πλοίων που απέτρεπε τη συγκέντρωση αλγών κάτω από την ίσαλο γραμμή τους που τα επιβράδυναν.[6]
Το κύριο ναυτικό σχέδιο του Ναπολέοντα κατά το 1805 προέβλεπε τη διαφυγή στις Δυτικές Ινδίες του συμμαχικού στόλου από τα ορμητήρια του στην Τουλώνα, την Καρθαγένη, το Καδίθ και τη Βρέστη σπώντας τον Αγγλικό ναυτικό αποκλεισμό, αλλά και τον επανάπλου του συμμαχικού στόλου στο Στενό της Μάγχης, απ’ όπου θα υποστήριζε γαλλική απόβαση στις Βρετανικές Νήσους, διασφαλίζοντας τοπική ναυτική υπεροχή έναντι των Αγγλικών ναυτικών δυνάμεων για λίγες ώρες.[7] Το πρώτο σκέλος του σχεδίου επιτεύχθηκε καθώς ο συμμαχικός στόλος διέλαθε της προσοχής του Νέλσονα, που διατηρούσε τακτικό ναυτικό αποκλεισμό της Τουλώνας. Έφτασε στις Δυτικές Ινδίες και επέστρεψε στο λιμάνι της Φερόλ μετά από σύγκρουσή του με τη ναυτική μοίρα του υποναυάρχου Calder στα τέλη Ιουλίου 1805, στην οποία, όμως, δεν υπέστη σημαντικές απώλειες. Έπειτα ο Βιλνέβ, παρακούοντας τις διαταγές του Ναπολέοντα κατέφυγε στο Καδίθ με το πρόσχημα ότι παρακολουθούνταν οι κινήσεις του από υπέρτερο αριθμητικά Αγγλικό στόλο. Ο Ναπολέων αναγκάστηκε τότε να εγκαταλείψει το σχέδιό του για απόβαση στην Αγγλία και χρησιμοποίησε το στράτευμα που είχε ήδη συγκεντρώσει στη Βουλώνη, για να νικήσει τον Αυστριακό στρατό στο Ούλμ.[8]
Στις 16 Σεπτεμβρίου 1805 ο Ναπολέοντας εξέδωσε νέες διαταγές σύμφωνα με τις οποίες ο συμμαχικός στόλος έπρεπε να πλεύσει στη Νάπολη για να ενισχύσει τις εκεί στρατιωτικές επιχειρήσεις των Γάλλων, αλλά και να καταναυμαχήσει Αγγλικές ναυτικές δυνάμεις, αν τύχαινε να είναι αριθμητικά ασθενέστερες. Ζητούσε δηλαδή ο Ναπολέοντας να διακινδυνέψει το στόλο του ο Βιλνέβ για την επίτευξη ενός στρατηγικά ελάσσονος στόχου.[9] Έχοντας πληροφορηθεί την αποδυνάμωση του στόλου του Νέλσονα κατά έξι πλοία αλλά και την επικείμενη ταπεινωτική αντικατάστασή του από το ναύαρχο Rosily ο Βιλνέβ διέταξε τον απόπλου του συμμαχικού στόλου από το Καδίθ στις 19 Οκτωβρίου. Ο απόπλους αυτός, εκτελέστηκε με μεγάλη καθυστέρηση λόγω της απροθυμίας αρκετών κυβερνητών των μονάδων του και της πτώσης της έντασης του ανέμου, παρέχοντας έτσι έγκαιρη προειδοποίηση στο Νέλσονα που ναυλοχούσε με το στόλο του στα ανοικτά. Όπως και στη ναυμαχία του Αμπουκίρ έτσι και στη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ ο Νέλσονας ενθάρρυνε την έξοδο του αντιπάλου του εφαρμόζοντας στρατηγικό παρά τακτικό ναυτικό αποκλεισμό και δικαιώθηκε για αυτό.[10]
Ο συμμαχικός στόλος έπλευσε προς νότο με το Βιλνέβ να ερωτοτροπεί με την ιδέα της επανάκαμψής του στο Καδίθ. Κοντά στο ακρωτήριο Trafalgar στις 8 το πρωί της 21ης Οκτωβρίου ο Βιλνέβ διέταξε αναστροφή προς το Καδίθ, η οποία αναστάτωσε την παράταξη του στόλου του, λόγω των δυσμενών ανέμων και της απειρίας των πληρωμάτων του. Σε αυτή την κατάσταση βρήκε το συμμαχικό στόλο η επίθεση του Νέλσoνα.[11]
Εφαρμόζοντας ελαστική συγκέντρωση που επαινέθηκε από τον Corbett, ο Νέλσονας κατηύθυνε τις δύο μοίρες του στόλου του κάθετα στην εχθρική γραμμή ώστε να τμήσει το μέσο και την ουρά της. Στόχος της κίνησης αυτής του στόλου του Νέλσονα ήταν η περικύκλωση του μισού συμμαχικού στόλου, πριν προλάβει να συμμετάσχει στη μάχη το μπροστινό τμήμα του Γαλλο-ισπανικού στόλου, που χρειαζόταν περισσότερο χρόνο για να αναστρέψει και να έρθει προς βοήθεια του άλλου του μισού, με αντίθετο μάλιστα άνεμο.[12] Ο Βιλνέβ περίμενε την κίνηση αυτή του Νέλσονα, γνωρίζοντας, όμως, την ανεπάρκεια των αξιωματικών του δεν έλαβε μέτρα που θα εμπόδιζαν την πραγματοποίησή της.
Ο Νέλσονας αρχικά προσποιήθηκε πως κατευθύνονταν εναντίον της κεφαλής της αντίπαλης παράταξης. Λίγο πριν την φτάσει, όμως, στράφηκε στο κέντρο της, αιφνιδιάζοντας τακτικά τον αντίπαλο και επιβαρύνοντάς τον ψυχολογικά λόγω της αβεβαιότητας που τον διακατείχε σχετικά με το πραγματικό σημείο προσβολής του στόλου του από το Νέλσονα.[13] Επειδή ο άνεμος ήταν ασθενής, τα Αγγλικά πλοία εκτέθηκαν αρκετή ώρα στο πυρ του αντιπάλου, χωρίς αυτά να μπορούν να ανταποδώσουν. Δεν έπαθαν όμως σημαντικές ζημιές λόγω της ανεπάρκειας των πυροβολητών του συμμαχικού στόλου και της σχετικά μεγάλης ταχύτητας που επέτυχαν τα πλοία του Νέλσονα προσεγγίζοντας το συμμαχικό στόλο με πλήρη ιστιοφορία, κάτι το ασυνήθιστο σε αυτή τη φάση της ναυμαχίας. Στα πρωτόπλοα πλοία των δύο στηλών του Αγγλικού στόλου επέβαιναν ο Νέλσονας και ο Collingwood αντίστοιχα, κάτι επίσης ασυνήθιστο και ενδεικτικό της επιθετικότητας του Αγγλικού στόλου και της γενναιότητας των αρχηγών του.[14]
Ο στόλος του Νέλσονα επέτυχε να τμήσει την αντίπαλη παράταξη στο μέσο και στην ουρά της και ακολούθησε melee που ανέδειξε την αγγλική ανωτερότητα σε ναυτοσύνη, ταχύτητα πυρός και ηθικό. Η εμπροσθοφυλακή του συμμαχικού στόλου ελάχιστα ενεπλάκη στη ναυμαχία και προτίμησε να διαφύγει.[15] Οι απώλειες του συμμαχικού στόλου ήταν συντριπτικές καθώς μόνο το ένα τρίτο των πλοίων του κατόρθωσε να σωθεί, ενώ είχε δεκαπλάσιες ανθρώπινες απώλειες σε σχέση με αυτές του Αγγλικού.[16] Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί ότι μόνο ένα μικρό τμήμα των συνολικών Γαλλικών ναυτικών δυνάμεων καταστράφηκε στο Τραφάλγκαρ.[17]
Κατά την έναρξη της ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ, οι δύο στήλες του στόλου του Νέλσονα θα μπορούσαν να ήταν καλύτερα παρατεταγμένες, ώστε να επιτευχθεί ακόμα μεγαλύτερη νίκη επί των αντιπάλων του. Η καλύτερη πάντως παράταξη του στόλου του Νέλσονα απαιτούσε χρόνο που θα μπορούσε να είχε αξιοποιηθεί από το Βιλνέβ, ώστε να αμυνθεί καλύτερα.[18] Σε κάθε περίπτωση, ο Νέλσον διοίκησε το στόλο του αποκεντρωτικά κατά το πρότυπο των Vernon, Anson και Hawke, έχοντας ενημερώσει τους κυβερνήτες των πλοίων του για το απλό σχέδιο μάχης που είχε συλλάβει και για αυτό χρησιμοποίησε λίγα μόνο σήματα κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας προσβλέποντας στην ικανότητα και στην πρωτοβουλία τους. Προσέγγιζε ο Νέλσονας χαοτικά και όχι γραμμικά τις ναυτικές επιχειρήσεις, οπότε και εξηγείται η σπουδή του να συνάψει ναυμαχία με τον συμμαχικό στόλο.[19]
Μετά το Τραφάλγκαρ και μέχρι το 1814 οι Γάλλοι δεν αμφισβήτησαν άμεσα την κυριαρχία των θαλασσών από τους Άγγλους με αποτέλεσμα να υποχωρήσει δραματικά η απειλή Γαλλικής αποβατικής ενέργειας εναντίον των βρετανικών νήσων και να αυξηθεί η διαθεσιμότητα αγγλικών ελαφρών μονάδων για την προστασία νηοπομπών. Πράγματι, η απώλεια έστω και μιας βρετανικής νηοπομπής από τις Δυτικές Ινδίες προς την Αγγλία θα μπορούσε να αποβεί καταστροφική για τη Βρετανική οικονομία, ενώ η απώλεια μιας νηοπομπής από τις Ανατολικές Ινδίες θα μπορούσε να ρίξει τη βρετανική κυβέρνηση.[20] Η προστασία αυτή του Βρετανικού εμπορίου από τον Αγγλικό στόλο παρέσχε στην Αγγλία τους αναγκαίους πόρους για να συνεχίσει αυτή τον πόλεμο και να χρηματοδοτήσει τους στρατούς των συμμάχων της μέχρι την τελική ήττα του Ναπολέοντα το 1814.[21] Μπόρεσε επίσης η Αγγλία να υποστηρίξει από θαλάσσης επαναστατικές εξεγέρσεις εναντίον των Γάλλων του Ναπολέοντα στην Ισπανία, στην Καλαβρία, στη Δαλματία και στο Μοριά.[22] Στέρησε δε τη Γαλλία από πολύτιμο ναυτεμπορικό εισόδημα.
Οι Γάλλοι, πάντως, δεν έπαψαν μέχρι το 1814 να αποτελούν αυξανόμενη ναυτική απειλή για την Αγγλική κυριαρχία στη θάλασσα. Με την επέκταση της ηγεμονίας τους στην ηπειρωτική Ευρώπη υπήρχε πάντα ο κίνδυνος ότι θα έπεφταν στα χέρια τους σημαντικοί πολεμικοί στόλοι της περιοχής κάτι που οι Άγγλοι προσπάθησαν να αποτρέψουν με την επίθεσή τους εναντίον του δανικού στόλου στην Κοπεγχάγη το 1807. Επιπλέον, οι Γάλλοι συνέχιζαν να κατασκευάζουν νέο στόλο που το 1814 έφτασε τα 80 πλοία της γραμμής έναντι 99 των Άγγλων. Αντικειμενικά, οι νίκες του Ναπολέοντα στο Αούστερλιτς και στο Ουλμ ήταν μεσοπρόθεσμα πολύ πιο σημαντικές από την ήττα του συμμαχικού στόλου στο Τραφάλγκαρ. Στρατηγικά πιο σημαντική από τη νίκη στο Τραφάλγκαρ υπήρξε και η νίκη του Νέλσονα στη ναυμαχία του Αμπουκίρ το 1798. [23]
Ο Νέλσον αναδείχθηκε σε εθνικό ήρωα των Άγγλων μετά τη νίκη και την ηρωїκή θανή του στη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ η ναυτική του, όμως, τακτική δεν εφαρμόστηκε ξανά. Η πραγματοποίηση 15 μόνο και μικρών, κυρίως, ναυμαχιών, μεταξύ της μάχης του Βατερλώ και της έναρξης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου δεν ενθάρρυνε την περαιτέρω μεταρρύθμιση στη ναυτική τακτική που είχε επιτευχθεί κατά τον 18ο αιώνα, όταν συνάφθηκαν 56, μεγάλες, κυρίως, ναυμαχίες. Επιπλέον, η εισαγωγή του τηλέγραφου και του ασυρμάτου αλλά και η συνεχής αύξηση της απόστασης μάχης ενίσχυσε το συγκεντρωτισμό στις ναυτικές επιχειρήσεις σε στρατηγικό και τακτικό επίπεδο, απομακρύνοντας το ενδεχόμενο της υιοθέτησης της ναυτικής τακτικής που εφάρμοσε ο Νέλσονας. Μόνο ως επιθετική νοοτροπία και σήμα ελιγμού στο Αγγλικό σηματολόγιο επιβίωσε η ανάμνηση του Άγγλου ναυμάχου στο Βρετανικό ναυτικό.[24]
Nelson’s Trafalgar (Britain’s Greatest Naval Hero) | Timeline
Υποσημειώσεις
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Trafalgar
[2] Kennedy, P., The Rise and Fall of the Great Powers. Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000 (New York, 1987), 127. Hattendorf, J.B., The Eighteenth Century and the Classic Age of Sail (Malabar. Florida, 1997), 181. Rodger, N.A.M., The Command of the Ocean. A Naval History of Britain, 1649-1815, 486. Harding, R., The evolution of the Sailing Navy, 1509-1815 (London, 1995), 137.
[3] Till, G., Maritime Strategy and the Nuclear Age (London, 1982), 97-98.
[4] Leonard W. Cowie, Lord Nelson 1758-1805: a bibliography (Westport CT, 1990), 28. Fioravanzo, G., A history of naval tactical thought (Annapolis, 1979), 86-87, 99. Hughes, W.P., Fleet Tactics. Theory and Practice (Annapolis, 1986), 49.
[5] Till, Maritime Strategy, 23-24. Lambert, A.D., «Nelson: Searching for the Sublime», Historically Speaking, 10:3 (June 2009), 13-17.
[6] Harding, The evolution of the Sailing Navy, 134. Lavery, B., The Ship of the Line. Design, construction and fittings (Annapolis, 1984), 163. Tunstall, B., Naval Warfare in the Age of Sail. The Evolution of Fighting tactics 1650-1815 (London, 2001), 92.
[7] Potter E.B. & Nimitz, C. W., Seapower. A Naval History (Englewood Cliffs, 1960), 155-156.
[8] Ό.π., 159-162.
[9] Rodger, The Command of the Ocean, 537.
[10] Fioravanzo, A history of naval tactical thought, 10. https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Trafalgar
[11] Potter, Seapower ,164
[12] Till, Maritime Strategy, 99. Reynolds, C. G., Command of the Sea. The History and Strategy of Maritime Empires (New York, 1974), 307.
[13] Potter, Seapower, 164-165. Για την αξία του αιφνιδιασμού ως πολλαπλασιαστή ισχύος σε τακτικό επίπεδο βλέπε ενδεικτικά Liddel Hart, B.H., Strategy : the indirect approach (London, 1967).
[14] Rodger, The Command of the Ocean, 538.
[15] White, C., «Trafalgar, Battle of» στο Hattendorf, J. (ed.) Oxford Encyclopedia of Maritime History, vol. 4 (London and New York, 2007), 189.
[16] Ό.π., 542.
[17] White, «Trafalgar», 189.
[18] Tunstall, Naval Warfare, 92, 258
[19] Palmer, M. A. «The Soul’s Right Hand»: Command and Control in the Age of Fighting Sail, 1652-1827, The Journal of Military History, Vol. 61, No. 4 (Oct., 1997), 688, 701. Hughes, Fleet Tactics, 53. https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Trafalgar
[20] Potter, Seapower, 167-168. Lambert, A., «Strategy» στο Hattendorf, J. (ed.) Oxford Encyclopedia of Maritime History, vol. 4 (London and New York, 2007), 52.
[21] Rodger, The Command of the Ocean, 544.
[22] Coutau-Begarie, H., «Seapower in the Mediterranean from the Seventeenth to the Nineteenth Century» στο Hattendorf, J. (ed.) Naval Policy and Strategy in the Mediterranean, Past Present and Future (London & Portland, Or, 2000), 39.
[23] White, «Trafalgar», 190.
[24] Palmer, «The Soul’s Right Hand», 703-705.
