Dušan T. Bataković
Η Γενοκτονία εντός του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους
(1941 – 1945)
Η επίσημη ανακήρυξη του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους (Nezavisna Država Hrvatska – NDH), υπό την προστασία του Γ΄ Ράιχ, πραγματοποιήθηκε στις 10 Απριλίου 1941 στο Ζάγκρεμπ, τέσσερις ημέρες έπειτα από την επίθεση του Hitler κατά του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας και μια εβδομάδα πριν από τη συνθηκολόγηση του τελευταίου. Η ανακήρυξη του NDH ενισχύθηκε και από την άφιξη των γερμανικών προφυλακών. Η ανάγνωση του σχετικού κειμένου έγινε μέσω του ραδιοφωνικού σταθμού του Ζάγκρεμπ από τον Slavko Kvaternik, πρώην αξιωματικό του αυστροουγγρικού στρατού, εξ ονόματος του Ante Pavelić, αρχηγού των Ούστασε (Ustaša – Hrvatski revolucionarni pokret) – επρόκειτο για τους Κροάτες φασίστες- ο οποίος τη συγκεκριμένη εκείνη στιγμή βρισκόταν στη Φλωρεντία. Αμέσως κατόπιν διαβάστηκε και το διάγγελμα του Δρ. Vladko Maček, προέδρου του Κροατικού Αγροτικού Κόμματος και αντιπροέδρου της βασιλικής γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, σύμφωνα με το οποίο ζητούσε από τον κόσμο να επιδείξει σεβασμό προς τις νέες αρχές. Στο μεταξύ, ο Mussolini έδωσε εντολές, προκειμένου ο Pavelić και οι περίπου 250 Ούστασε, οι οποίοι είχαν παραμείνει στην Ιταλία υπό την προστασία του, να μεταφερθούν στην Κροατία. Ως αντάλλαγμα ζήτησε την διαβεβαίωση ότι η Δαλματία θα εκχωρείτο στην Ιταλία.
Στις 15 Απριλίου ο Pavelić αφίχθη στο Ζάγκρεμπ και ανέλαβε την εξουσία. Με γνώμονα τις διατάξεις του Συμφώνου της Ρώμης της 18ης Μαΐου 1941 “Περί εγγυήσεων και συνεργασίας ανάμεσα στα Βασίλεια της Κροατίας και της Ιταλίας”, το Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος είχε καταστεί προτεκτοράτο της Ιταλίας. Το στέμμα του βασιλέα Zvonimir (1075-1089) προσφέρθηκε στον δούκα του Σπολέτο του οίκου της Σαβοΐας. Η στέψη επρόκειτο να λάβει χώρα στη Μπάνια Λούκα, την πόλη, την οποία ο Pavelić είχε επιλέξει ως πρωτεύουσα του NDH. Ωστόσο, ο δούκας του Σπολέτο, που επρόκειτο να βασιλεύσει ως Tomislav Β΄, αρνήθηκε την προσφορά. Η πραγματική εξουσία στο Ζάγκρεμπ ασκείτο από τον στρατιωτικό απεσταλμένο του Ράιχ, τον στρατηγό Edmund Glaise von Horstenau, πρώην αξιωματικό του αυστροουγγρικού στρατού. Παρά τη συμφωνία ανάμεσα στους Hitler και Mussolini, το νεότευκτο κράτος θα υπαγόταν στην ιταλική σφαίρα επιρροής. Σύμφωνα πάντοτε με το παραπάνω σύμφωνο, το NDH θα αποτελείτο από τις ακόλουθες επαρχίες: Κροατία, Σλοβενία, τμήμα της Δαλματίας από το Σπλιτ έως το Ντουμπρόβνικ καθώς και τρία νησιά της Αδριατικής. Στις 23 Απριλίου 1941, ο γερμανικός στρατός παραχώρησε στο νέο κράτος ολόκληρη τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, προσθέτοντας το Σρεμ και το νοτιοδυτικό τμήμα της Βοϊβοντίνας μέχρι την κωμόπολη Ζέμουν, που μόνο ο ποταμός Σάβας χώριζε από την πρωτεύουσα της Σερβίας, το Βελιγράδι.¹
Σύμφωνα με κροατική στατιστική του 1941, η εθνολογική σύνθεση του κράτους είχε ως εξής:
Κροάτες 3.069.000 50.78%
Σέρβοι 1.847.000 30,56%
Μουσουλμάνοι 717.000 11,86%
Άλλες εθνότητες 410.000 6,80% ²
Το μεγάλο πρόβλημα για τις νέες αρχές ήταν το ψηλό ποσοστό των Σέρβων. Σύμφωνα με την απογραφή του 1931, οι Σέρβοι πλειοψηφούσαν οριακά στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (44,3%) και υπερτερούσαν αδιαμφισβήτητα στην περιοχή της Κράινας (σερβικός θύλακας εντός του κροατικού εδάφους) καθώς και στην περιοχή του Σρεμ, όπου εκπροσωπούνταν με ποσοστό ανώτερο του 50%. Στην πραγματικότητα, όμως, τα πληθυσμιακά δεδομένα υπέρ των τελευταίων ήταν ανώτερα από εκείνα που δημοσιοποιούνταν μέσω των επίσημων στατιστικών. Μέσα στα γεωγραφικά όρια του μελλοντικού NDH, το 1921 κατοικούσαν 1.570.000 Σέρβοι ορθόδοξοι. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1931, ο συνολικός αριθμός είχε ανέλθει στους 1.850.000. Με έναν μέσο όρο ετήσιας αύξησης της τάξεως του 1,8%, το 1941 λογικά έπρεπε να κατοικούν στην περιοχή 2.180.000 Σέρβοι, σύμφωνα δε με ορισμένες άλλες εκτιμήσεις, ο αριθμός ξεπερνούσε τα 2.200.000.³
Στις 7 Ιουνίου 1941, στο πλαίσιο της μεταξύ τους συνάντησης, ο Hitler είχε συμβουλέψει τον Pavelić να επιλύσει το πρόβλημα των εντός του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους Σέρβων με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, με τον οποίο ο ίδιος είχε χειριστεί το ζήτημα των Πολωνών, οι οποίοι ζούσαν στις παρυφές των ανατολικών συνόρων του Γ΄ Ράιχ. Ο Pavelić δήλωνε και εκείνος οπαδός της θεωρίας περί φυλετικής ανωτερότητας. Μάλιστα, διέθετε πρότυπα για την επίλυση των προβλημάτων που πήγαζαν από τις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων εθνοτήτων, αποφασισμένος να τα εφαρμόσει στη χώρα του. Μέχρι την αναχώρησή του, το 1929, από την Γιουγκοσλαβία, ήταν μέλος του Κροατικού Κόμματος Δικαιοσύνης (Hrvatska stranka prava).
Εμφανιζόταν ως θεματοφύλακας της θεωρίας του Ante Starčević (1823-1896), ιδρυτή και κορυφαίου ιδεολόγου του συγκεκριμένου κόμματος. Σε αντίθεση με την κίνηση προσέγγισης μεταξύ Σέρβων και Κροατών, ο Starčević αμφισβητούσε την ίδια την ύπαρξη της σερβικής εθνότητας εντός της Κροατίας. Την θεωρούσε ως “εισβολέα” κάνοντας χρήση υποτιμητικών χαρακτηρισμών όπως “ράτσα σκύλων αλητών”. Η ιδεολογία αυτή ενσωματώθηκε από τον Pavelić στις Αρχές του Κινήματος Ούστασε, μόλις δε ο τελευταίος ανέλαβε την εξουσία φρόντισε να δημοσιεύσει με κάθε επισημότητα τα έργα του μέντορά του.⁴ Τα Χριστούγεννα του 1941, ο καθολικός αρχιεπίσκοπος του Σαράγεβου Ivan Sarić συνέθεσε μια Ωδή προς τον Poglavnik (= Αρχηγό κατά το πρότυπο του Φύρερ και του Ντούτσε), μέσα στην οποία συμπεριέλαβε την ακόλουθη στροφή: “O Ante Starčević υπήρξε εκείνος που σε ενέπνευσε/ Εκείνος υπήρξε το ίνδαλμά σου”.⁵
Οι Ούστασε, αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα του Starčević, υιοθέτησαν την άποψη ότι οι Μουσουλμάνοι της Βοσνίας αποτελούσαν την πλέον αυθεντική έκφανση του κροατικού έθνους: “Ανήκουν στην κροατική φυλή, αποτελούν την παλαιότερη και περισσότερο ανόθευτη αριστοκρατία που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη”.⁶ Ο υπουργός Jozo Dumančić, σε λόγο, τον οποίον εκφώνησε στις 25 Μαΐου στην πρωτεύουσα Μπάνια Λούκα, επισήμανε πως: “Ο Αρχηγός μας τρέφει για τους Μουσουλμάνους αδελφούς μας τα ίδια ακριβώς αισθήματα αγάπης που έτρεφε γι’ αυτούς παλαιότερα ο Starčević”.⁷ Μέρος της πολιτικής ηγεσίας των τελευταίων (Osman και Džafer Kulenović) εισήλθε στην κυβέρνηση των Ούστασε. Σημαντικός αριθμός Μουσουλμάνων της Βοσνίας οργανώθηκε στους κόλπους της Μεραρχίας SS Handžar, η οποία προέβη σε σειρά εκτεταμένων εγκλημάτων σε βάρος του σερβικού πληθυσμού της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Παρά ταύτα, ένα άλλο τμήμα της ηγεσίας των Μουσουλμάνων τήρησε αποστάσεις από το νέο καθεστώς από την πρώτη κιόλας στιγμή, καταδικάζοντας τα εγκλήματα κατά των Σέρβων και των Εβραίων και καταγγέλλοντας όσους συμμετείχαν ενεργά σε αυτά.⁸
Η πυραμίδα των φυλετικών διακρίσεων
Αμέσως έπειτα από την ανάληψη της εξουσίας, το καθεστώς Ούστασε εξήγγειλε τους κανόνες φυλετικής διάκρισης. Στις 30 Απριλίου 1941 εκδόθηκαν: 1) Ο νόμος περί φυλετικής προέλευσης και 2) ο νόμος περί προστασίας του άριου αίματος και της τιμής του κροατικού έθνους. Στα παραπάνω κείμενα προσδιοριζόταν η ρητή απαγόρευση τέλεσης γάμου μεταξύ των Εβραίων, αλλά και μεταξύ ατόμων, των οποίων η καταγωγή δεν προερχόταν από την Αρία φυλή. Η ίδια απαγόρευση ίσχυε και για τους ανήκοντες στην Αρία φυλή, οι οποίοι, ωστόσο, καταμετρούσαν Εβραίους ή ανήκοντες σε άλλη φυλή προγόνους μέχρι τη δεύτερη γενιά.⁹ Σε ό,τι αφορούσε τους Σέρβους, στις 3 Μαΐου θεσπίστηκε νόμος, ο οποίος προέβλεπε την μεταπήδηση από το ένα δόγμα στο άλλο. Επρόκειτο για το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση του βίαιου προσηλυτισμού των Σέρβων στην καθολική θρησκεία. Ο νόμος περί προστασίας του έθνους και του κράτους (17 Απριλίου 1941) προσέβλεπε στην ίδρυση ειδικών εθνικών δικαστηρίων. Ιδού η μαρτυρία του Κροάτη δημοσιογράφου Sime Balen αναφορικά με τη λειτουργία των παραπάνω δικαστηρίων: “Αρκούσε μια απλή καταγγελία σε βάρος ενός Εβραίου ή ενός Σέρβου καταστηματάρχη, προκειμένου αυτός να κατηγορηθεί για δολιοφθορά, να συρθεί ενώπιον του δικαστηρίου, το οποίο χωρίς χρονοτριβή τον καταδίκαζε ως ένοχο εσχάτης προδοσίας και τον εκτελούσε. Όσο για τον Ούστασε, ο οποίος τον είχε καταγγείλει, το κατάστημα περιερχόταν σε αυτόν”.¹º Σύντομα τέθηκαν σε λειτουργία και έκτακτα στρατοδικεία, κύρια θύματα των οποίων υπήρξαν Σέρβοι και Εβραίοι.¹¹
Με το που έφτασε στο Ζάγκρεμπ, ο Pavelić, αναφερόμενος στη δολοφονία του βασιλέα Αλέξανδρου της Γιουγκοσλαβίας το 1934 στη Μασσαλία δήλωσε χαρακτηριστικά: “Έκοψα το δέντρο. Σε εσάς εναπόκειται τώρα να πράξετε το ίδιο με τα κλαδιά του (τον σερβικό λαό)”. Την επομένη του λόγου του της 21ης Μαΐου, όπου εξέθεσε το πρόγραμμά του για την “νέα Κροατία”, οι πλησιέστεροι συνεργάτες του, οι υπουργοί και οι ιθύνοντες του καθεστώτος ανέπτυξαν τις θέσεις του Αρχηγού σχετικά με το ζήτημα των Σέρβων. Ο υπουργός Εξωτερικών του NDH Milovan Žanić δήλωσε: “Ούστασε! Μιλώ ξεκάθαρα, αυτό το κράτος, η πατρίδα μας, πρέπει να είναι κροατικό και να μην ανήκει σε κανέναν άλλο. Για το λόγο αυτό, όσοι ήρθαν εδώ, οφείλουν να φύγουν. Τα τεκταινόμενα ανά τους αιώνες και ειδικότερα κατά τα είκοσι τελευταία χρόνια (η διάρκεια του βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας), απέδειξαν ότι αποκλείεται κάθε είδους συμβιβασμός. Το μέρος αυτό πρέπει να είναι η γη των Κροατών και κανενός άλλου. Για εμάς τους Ούστασε, δεν υπάρχει άλλη προσφερόμενη μέθοδος προκειμένου η γη αυτή να παραμείνει κροατική από το να την απαλλάξουμε από τους Σέρβους, οι οποίοι μας έθεσαν σε κίνδυνο εδώ και αιώνες ολόκληρους και που συνεχίζουν να μας εκθέτουν ευκαιρίας δοθείσης. Δεν πρόκειται για κανένα μυστικό. Πρόκειται για την πολιτική αυτού του κράτους. Μόλις την ολοκληρώσουμε, θα έχουμε πραγματοποιήσει όσα ανταποκρίνονται στις αρχές μας”.¹² Συνέχισε δε απειλώντας: “Ο κροατικός λαός οφείλει να εξαγνιστεί από όλα τα στοιχεία εκείνα, τα οποία αντιπροσωπεύουν τη δυστυχία του, που είναι ξένα προς αυτόν και που επί αιώνες τον είχαν σπρώξει από το ένα κακό στο άλλο. Πρόκειται για τους Εβραίους και για τους Σέρβους”.¹³
Ο υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού Mile Budak, σε δικό του λόγο που εκφώνησε στο Σλαβόνσκι Μπροντ, υποστήριξε ότι: “Έχουμε όχι μόνο δικαίωμα αλλά και χρέος να απαιτήσουμε από τον εδώ ορθόδοξο πληθυσμό να καταλάβει ποιος ακριβώς είναι και να πορευτεί δεόντως. Για τον λόγο αυτό μπορούμε να λέμε: εάν κάποιος είναι Σέρβος, υπάρχει και η Σερβία. Εκεί βρίσκεται η πατρίδα του.”¹⁴ Στο Γκόσπιτς, εκφράστηκε ενώπιον του Μεγάλου Κοινοβουλίου των Ούστασε, όπου εξέθεσε με μεγάλη ευκρίνεια τον τρόπο, με τον οποίο επρόκειτο να ενεργοποιηθεί η “τελική λύση” του ζητήματος των Σέρβων: “Θα εξοντώσουμε ένα μέρος του σερβικού πληθυσμού, θα εκτοπίσουμε ένα άλλο και θα προσηλυτίσουμε τους εναπομείναντες στον καθολικισμό μετατρέποντάς τους σε Κροάτες.”¹⁵
Από την πρώτη στιγμή, οι Σέρβοι υπέστησαν τα πάνδεινα. Απαγορεύτηκε η χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου, η όποια αναφορά στην σερβορθόδοξη θρησκεία, η μετακίνηση στη διάρκεια της νύκτας. Όλοι οι Σέρβοι, οι οποίοι κατοικούσαν σε αστικές συνοικίες των πόλεων, εκδιώχθηκαν από τις οικίες τους. Γενικότερα, οι Σέρβοι, όπως και οι Εβραίοι, ήταν αναγκασμένοι να φέρουν στο πίσω μέρος του ενδύματός τους μια λωρίδα κυανού χρώματος με το κεφαλαίο αρχικό “P” (Pravoslavni – ορθόδοξος). Σχεδόν αμέσως ακολούθησαν μαζικές συλλήψεις και λίγο αργότερα μαζικές εκτελέσεις.¹⁶
Οι ομαδικές εκτελέσεις
H ιστορικός Filektra Jelić-Butić από την Κροατία, κάνοντας χρήση αυθεντικού υλικού, προερχομένου από τους Ούστασε, αποκατέστησε τη χρονολογία των διώξεων εις βάρος των Σέρβων κατά τους πρώτους μήνες ζωής του NDH. Εκτός από τον εγκλεισμό ολοένα και περισσότερων ατόμων στα στρατόπεδα, όπου άρχισαν να λαμβάνουν χώρα ομαδικές εκτελέσεις, παρατηρήθηκαν φαινόμενα σφαγών και μέσα σε ορισμένες κατοικημένες περιοχές. Μεταξύ 27 και 28 Απριλίου 1941, στο χωριό Γκούντοβατς, πλησίον του Μπγιέλοβαρ, οι Ούστασε εκτέλεσαν 184 Σέρβους χωρικούς. Στο Μπλαγκάζ, στην ευρύτερη περιοχή του Κόρντουν, αφού κάλεσαν τους Σέρβους των γύρω οικισμών να συγκεντρωθούν σε εκείνο το σημείο, σκότωσαν περί τα 250 άτομα, τα οποία είχαν ανταποκριθεί στο κάλεσμα. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 11 και 12 Μαΐου, 300 περίπου Σέρβοι σφαγιάστηκαν στη Γκλίνα. Κατά τον μήνα Ιούνιο, σημειώθηκαν εκτελέσεις ευρύτερης κλίμακας στην Ερζεγοβίνη. Στα προάστια της κωμόπολης Λιουμπίνιε, στις 2 Ιουνίου, πραγματοποιήθηκε ομαδική σφαγή 140 περίπου Σέρβων. Τρεις ημέρες αργότερα, οι Ούστασε εξολόθρευσαν 180 κατοίκους του χωριού Κορίτα, πλησίον του Γκάτσκο. Στις 23 του ιδίου μήνα, πάντοτε στην παραπάνω περιοχή, 240 συνολικά άνδρες, γυναίκες και παιδιά βρήκαν τον θάνατο. Στις 25, σε χωριά της περιοχής του Στόλατς, σφαγιάστηκαν 260 άνδρες. Στις 30, στο Λιουμπούσκο, περί τους 90 Σέρβοι, οι οποίοι είχαν μεταφερθεί εκεί εκτελέστηκαν. Τον Ιούνιο πάντοτε, έλαβε χώρα και η εξόντωση των Σέρβων της βορείου Δαλματίας. Οι σφαγές ξεκίνησαν με ομαδικό εγκλεισμό στις περιοχές Ντρνις και Κνιν. Γύρω στους 60 χωρικοί φυλακίστηκαν στο κάστρο του Κνιν, όπου εκτελέστηκαν. Ανάλογη μοίρα επιφυλάχθηκε σε μια ομάδα 50 ατόμων κατά μήκος του οδικού άξονα μεταξύ Κνιν και Γκράκατς. Τη νύκτα της 19ης προς 20ή Ιουνίου συνελήφθησαν 76 Σέρβοι του Κνιν και Κνίνσκο-Πόλιε και τουφεκίστηκαν κοντά στην Προμίνα. Σε πολλά χωριά του τριγώνου Βρλίκα-Ντρνις-Προμίνα 250 χωρικοί, μεταξύ των οποίων μεγάλος αριθμός γυναικών και παιδιών, βρήκαν τραγικό θάνατο. Σε τέσσερα χωριά πέριξ του Κνιν, 70 Σέρβοι είχαν εκτελεστεί πριν τις 12 Ιουλίου. Ανάλογη τύχη είχαν άλλα 90 άτομα του χωριού Προσόϊ, αφού προηγουμένως συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν.¹⁷
Οι ομαδικές σφαγές συνεχίστηκαν στη διάρκεια του θέρους του 1941. Τον Ιούλιο – σύμφωνα πάντοτε με την Jelić-Butić – οργανώθηκε σειρά ολόκληρη ανάλογων εκτρόπων, η οποία κορυφώθηκε στο τέλος του μήνα. Η συγκυρία συμπίπτει με εκείνη της ένοπλης εξέγερσης κατά των αρχών τόσο στην Κροατία όσο και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Την 1η Ιουλίου, εκτελέστηκαν πλησίον του Γκράκατς περί τους 300 άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Στις 24 και 25 Ιουλίου, οι Ούστασε σφαγίασαν γύρω στα 1.200 άτομα. Ανάλογα περιστατικά σημειώθηκαν στο Πρίγιεμποζ την εβδομάδα μεταξύ 20 και 27 Ιουλίου. Τη νύκτα της 27ης προς 28η του ιδίου μήνα 80 άνδρες φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν στο Πριμίσλιε. Την επομένη, 28 Ιουλίου, ανάλογη τύχη είχαν περί τους 180 Σέρβοι κοντά στο Βόγνιτς. Την ίδια ημέρα εκτελέστηκαν 50 άνδρες και γυναίκες του χωριού Πολάτσε, πλησίον του Κνιν. Στις 29, έλαβε χώρα η μεγάλη σφαγή πολλών εκατοντάδων Σέρβων στην εκκλησία της Γκλίνα. Ταυτόχρονα σημειώθηκαν ανάλογα έκτροπα με 500 περίπου θύματα στο Γκράκατς και την ευρύτερη περιοχή. Οι μεγαλύτερες σφαγές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν επί του βοσνιακού εδάφους έλαβαν χώρα στο δυτικό τμήμα στο τέλος του μήνα. Υπολογίζεται πως τότε εκτελέστηκαν γύρω στους 20.000 Σέρβοι στις περιφέρειες Μπίχατς, Μποζάνσκα Κρούπα και Καζίν, από 6.000 σε εκείνες του Σάνσκι Μοστ, Πρίγιεντορ και Μποζάνσκι Μπροντ. Οι Ούστασε σκότωσαν περί τα 250 άτομα, κατοίκους των σερβικών χωριών του Ντούβνο. Στις 29 Ιουλίου ξεκίνησε γύρος μαζικών εκκαθαρίσεων στην περιοχή του Λίβνο, όπου κατά τους αμέσως επόμενους μήνες καταμετρήθηκαν άνω των 1.000 θύματα.¹⁸ Στα χωριά Πρεμπίλοβσι και Σουρμάνσι της Ερζεγοβίνης εκτελέστηκαν 559 Σέρβοι, ως επί το πλείστον ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά. Οδηγήθηκαν στο χείλος ενός γκρεμού, όπου σφαγιάστηκαν, οι δε σοροί τους ρίχτηκαν από τον γκρεμό. Οι θηριωδίες συμπεριέλαβαν και την περιοχή του Σρεμ. Έπειτα από τις σφαγές του 1941, ένα έτος αργότερα, στις 12 Αυγούστου 1942, εκτελέστηκαν 60 άτομα στη Ρούμα και στις 25 Αυγούστου άλλα 140 στο Βούκοβαρ.¹⁹
Το εύρος και η συχνότητα των θηριωδιών εξέπληξαν ακόμη και τους διαπιστευμένους στο Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος διπλωματικούς αντιπροσώπους της Ιταλίας και της Γερμανίας. Στις 28 Ιουνίου, ο Glaise von Horstenau σημείωνε πως “σύμφωνα με αξιόπιστες εκθέσεις προερχόμενες από μεγάλο αριθμό Γερμανών παρατηρητών, κατά τις τελευταίες ημέρες τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο οι Ούστασε έχουν κυριολεκτικά παραφρονήσει”.²º Στις αρχές του μηνός Ιουλίου, ο στρατηγός von Horstenau πάντοτε δήλωνε έκπληκτος ότι “οι Κροάτες έχουν απελάσει από το Ζάγκρεμπ όλους τους Σέρβους διανοούμενους”. Στις 10 του ιδίου μήνα έκανε λόγο περί “απολύτως απάνθρωπης μεταχείρισης σε βάρος του σερβικού πληθυσμού της Κροατίας”. Ταυτόχρονα, περιέγραφε και την ενόχληση των Γερμανών, οι οποίοι παρά τα έξι συντάγματα πεζικού που διατηρούσαν επιτόπου, δεν μπορούσαν να πράξουν κάτι διαφορετικό από το να είναι απλοί μάρτυρες “της τυφλής και αιμοσταγούς οργής των Ούστασε”.²¹
Ο Ιταλός συνταγματάρχης Umberto Salvatore σημείωνε την 1η Αυγούστου 1941 ότι “το Γκράκατς θύμιζε την κόλαση του Δάντη. Ακούγονταν συνεχώς πυροβολισμοί, γυναίκες και παιδιά ούρλιαζαν, ενώ παντού περιφέρονταν ένστολοι Ούστασε, προκλητικοί και αλαζόνες, με πρόσωπα δημίων”.²² Αναλυτικές πληροφορίες των ιταλικών στρατιωτικών αρχών κάνουν λόγο για μεγάλο αριθμό θυμάτων το 1941. Σε ένα υπόμνημα με τίτλο Τεκμήρια σχετικά με τις παράνομες και βίαιες πράξεις των Ούστασε σε βάρος του γιουγκοσλαβικού πληθυσμού, αναφέρονται 141 περιπτώσεις ομαδικών σφαγών, συνοδευόμενες από αναλυτική ονομαστική κατάσταση 46.286 νεκρών. Γενικότερα για το χρονικό διάστημα μεταξύ Απριλίου και Αυγούστου 1941 ο συνολικός αριθμός των θυμάτων – οι περισσότεροι Σέρβοι – ξεπερνά τις 80.000.²³
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης
Ήδη από το καλοκαίρι του 1941 δημιουργήθηκαν στρατόπεδα προσωρινού εγκλεισμού, τα οποία, μιμούμενα το ναζιστικό πρότυπο, μετεξελίχθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τα μεγαλύτερα “στρατόπεδα του θανάτου” βρίσκονταν στο Γιασένοβατς, στο Γιάντοβνο, στη Στάρα Γκράντισκα και στο Γιαστρέμπαρσκο. Η Filektra Jelić-Butić επισημαίνει πως τα κυριότερα από αυτά ήταν το πρώτο και το τελευταίο από τα προαναφερθέντα. Το στρατόπεδο του Γιασένοβατς είδε το φως της ημέρας στη διάρκεια του καλοκαιριού, οπότε οι Ούστασε άρχισαν να συγκεντρώνουν εκεί ομάδες Σέρβων και Εβραίων (στρατόπεδο αρ.1). Η συνεχόμενη άφιξη νέων αιχμαλώτων οδήγησε στη δημιουργία νέων εγκαταστάσεων (στρατόπεδο αρ.2). Από τον μήνα Νοέμβριο και κατόπιν, το στρατόπεδο συνέχισε να επεκτείνεται (στρατόπεδα αρ.3 και αρ.4).²⁴
Η Jelić-Butić αναφέρει επίσης ότι ο μεγαλύτερος αριθμός φονευθέντων ατόμων εντός των συνόρων του NDH – πολλές εκατοντάδες χιλιάδες – παρατηρήθηκε στα στρατόπεδα του Γιασένοβατς, στη συμβολή των ποταμών Ούνα και Σάβα. Ο συνολικός αριθμός κυμαίνεται μεταξύ 500.000 και 600.000, σύμφωνα με τους υπολογισμούς της Κροατικής εθνικής επιτροπής για την εκτίμηση των εγκλημάτων των δυνάμεων κατοχής και των συνεργατών τους. Οι επιτόπιες έρευνες στα νεκροταφεία της περιοχής απέδειξαν ότι άνω των 360.000 έγκλειστοι εκτελέστηκαν και θάφτηκαν σε μια επιφάνεια 57.000 τετραγωνικών μέτρων. Οι σχετικές αναφορές συμπεριλαμβάνονται στο φυλλάδιο Το Γιασένοβατς και τα στρατόπεδά του (Γιασένοβατς, 1974) με συντάκτη τον R. Trivunćić. Στο συγκεκριμένο φυλλάδιο, ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα πως “Με γνώμονα τα ευρήματα στην επιφάνεια της γης καθώς και τις μαρτυρίες των επιζώντων κρατουμένων, ο αριθμός των 700.000 εκτελεσθέντων φαντάζει ως πολύ αξιόπιστος.”²⁵
Ο Edmond Paris υποστηρίζει ότι μόνο μεταξύ των ετών 1941 και 1942, έχασαν τη ζωή τους στο Γιασένοβατς περί τους 200.000 άντρες. Το 1942 γύρω στα 24.000 παιδιά βρίσκονταν έγκλειστα στο ίδιο στρατόπεδο. Τα μισά από αυτά έχασαν τη ζωή τους: “Ομάδες ολόκληρες παιδιών εβραϊκής προέλευσης κάηκαν ζωντανά στους φούρνους του παλαιού κεραμοποιείου, το οποίο είχε για την περίσταση μετατραπεί σε κρεματόριο”.²⁶ Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Vjekoslav Luburić, επικεφαλής του στρατοπέδου και υπεύθυνου για τη λειτουργία του, ενώπιον της αφρόκρεμας του NDH στις 9 Οτωβρίου 1942 “Φέτος, στο Γιασένοβατς, σφάξαμε περισσότερους άντρες από όσους η Οθωμανική αυτοκρατορία σε ολόκληρη τη διάρκεια της παρουσίας της στην Ευρώπη”.²⁷
Οι έρευνες της Jelić-Butić απέδειξαν πως, όταν τον Αύγουστο του 1941 διακόπηκε η λειτουργία του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Γιάντοβνο, 35.000 άτομα, σε μεγάλο ποσοστό Σέρβοι και Εβραίοι, είχαν απωλέσει τη ζωή τους. Επίσης, σημαντικός αριθμός γυναικών σερβικής καταγωγής, από κοινού με 1.300 Εβραίες και τα παιδιά τους, μεταφέρθηκαν από το στρατόπεδο του Λόμπογκραντ (προτού αυτό κλείσει το 1942) προς εκείνο του Άουσβιτς. Στο στρατόπεδο της Στάρα Γκράντισκα, το προσωπικό είχε ειδικευθεί στην εξόντωση γυναικοπαίδων.²⁸ Άλλοι 4.500 Σέρβοι και 2.400 Εβραίοι είχαν συγκεντρωθεί στη νήσο Παγκ. Την παραμονή της εκχώρησης της τελευταίας στους Ιταλούς, οι Ούστασε προέβησαν στην εκτέλεση 4.500 κρατουμένων.²⁹ Το 1942, στο Γιαστρέμπαρσκο, μεταφέρθηκαν 1.200 παιδιά από το βόρειο τμήμα της Κράινας. Έπεσαν θύματα της χειρότερης βίας. Τα 486 από αυτά υπέκυψαν αμέσως λόγω ασιτίας και μόνο ένας μικρός αριθμός κατόρθωσε τελικά να αποφύγει την εξόντωση.³º
Ο στρατιωτικός απεσταλμένος του Γ΄ Ράιχ, στρατηγός Glaise von Horstenau, σε έκθεση της 20ής Φεβρουαρίου 1942 με αποδέκτη το Βερολίνο, εκτιμά πως ο συνολικός αριθμός των θυμάτων εντός του NDH κυμαινόταν μεταξύ 200.000 και 700.000 ατόμων. Ο ίδιος θεωρούσε ως περισσότερο ακριβή τον αριθμό των 300.000. Μέλη της κροατικής κυβέρνησης επαίρονταν πως πριν από την είσοδο του 1942 είχαν ήδη εκτελεστεί 250.000 Κροάτες και 200.000 Σέρβοι. Ο Horstenau ήταν της άποψης ότι η πρώτη εκτίμηση ήταν υπερβολική, η δε δεύτερη κατά πολύ κατώτερη της πραγματικότητας.³¹ Οι μαζικές σφαγές επεκτάθηκαν και στα επόμενα χρόνια. Μια από τις σημαντικότερες έλαβε χώρα στην Κοζάρα, στο βορειοδυτικό τμήμα της Βοσνίας, όταν, στο πλαίσιο κοινών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Ούστασε με τους Γερμανούς, δεκάδες χιλιάδες Σέρβοι, μεταξύ των οποίων πολλά παιδιά, έχασαν τη ζωή τους.³²
Προνομιακός στόχος των διώξεων υπήρξαν και οι λειτουργοί της σερβικής ορθόδοξης εκκλησίας. Σε ολόκληρη την επικράτεια του NDH υπήρχαν 9 επισκοπές, 1.100 ναοί, 31 μονές, 800 ιερείς και 160 μοναχοί. Τρεις από τους σημαντικότερους επισκόπους, οι Platon Jovanović της Μπάνια Λούκα, Petar Zimonjić του Σαράγεβου και Sava Trlajić του Κάρλοβατς δολοφονήθηκαν με βίαιο τρόπο. Ο μητροπολίτης του Ζάγκρεμπ Dositej εκτοπίστηκε στο Βελιγράδι, αφού προηγουμένως υπέστη βασανιστήρια. Εντός των ορίων της επισκοπής του Κάρλοβατς, 175 ναοί κάηκαν, καταστράφηκαν ολοσχερώς ή υπέστησαν μεγάλες ζημιές. Μόνο 14 παρέμειναν άθικτοι. Στην επισκοπή του Πάκρατς, σε σύνολο 99 ναών, 53 πυρπολήθηκαν και άλλοι 22 υπέστησαν ζημιές. Στην επισκοπή της Δαλματίας, σε σύνολο 109 ναών, 18 κατεδαφίστηκαν και 55 υπέστησαν ζημιές. Από τις 12 ναούς, τους οποίους διέθετε η επισκοπή της Μποσάνσκα Δντούμπιτσα 7 κατεδαφίστηκαν και άλλοι 6 υπέστησαν ζημιές. Στην ίδια επισκοπή, ο συνολικός αριθμός των Σέρβων από 32.687 κατήλθε σε 13.286. Στα πέντε χρόνια που διήρκησε το καθεστώς των Ούστασε, στο σύνολο της επικράτειας καταμετρήθηκαν περί τις 400 κατεδαφίσεις σερβικών ναών και μοναστηριών. Πολλοί μετατράπηκαν σε στάβλους, αποθήκες, σφαγεία ζώων, ακόμη και δημόσια αποχωρητήρια. Προτού καταστραφεί πλήρως, η εκκλησία του Γιασένοβατς λειτούργησε ως ιπποφορβείο. Από την εκδικητική μανία των Ούστασε δεν εξαιρέθηκαν ούτε τα ορθόδοξα νεκροταφεία, πολλά από τα οποία βεβηλώθηκαν, καταστράφηκαν και εν συνεχεία χρησίμευσαν ως καλλιεργήσιμη γη. Χαρακτηριστικές υπήρξαν οι περιπτώσεις των νεκροταφείων πέριξ της Μπάνια Λούκα, καθώς και των περιοχών Κάινιτσε, Μπρτσκο, Τράβνικ, Μόσταρ, Λιουμπίνιε, Σλαβόνσκι Μπροντ, Μπόροβο, Τένια και πολλών άλλων.³³
Οι μαζικές εκτοπίσεις
Αρμόδιο όργανο για τις εκτοπίσεις των Σέρβων ήταν η Κρατική Διεύθυνση για την Αναβίωση. Η αποστολή της συνίστατο στην υποδοχή και εγκατάσταση πληθυσμών από τη γερμανοκρατούμενη Σλοβενία με τον συνακόλουθο εκπατρισμό των Σέρβων κατοίκων του NDH.³⁴ Ο εν λόγω εκπατρισμός πραγματοποιείτο κατά κύματα και δίχως να υφίσταται κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο. Σύμφωνα με γερμανικές πηγές, 137.000 Σέρβοι είχαν φύγει οικειοθελώς ή αναγκαστεί να εγκαταλείψουν την επικράτεια του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους ήδη πριν από το τέλος Ιουνίου 1941. Τα δεδομένα, τα οποία διέθετε την ίδια εποχή η Γενική Διεύθυνση Προσφύγων της Σερβίας, έκαναν λόγο για αριθμό που ξεπερνούσε τα 200.000 άτομα.³⁵
Σε συνέντευξη, την οποία παραχώρησε στη γερμανική εφημερίδα Neue Ordnung, ο Ante Pavelić είχε δηλώσει επί λέξει: “Έχει προκύψει μια σύγχυση σχετικά με τους Σέρβους. Στην Κροατία κατοικούν λίγοι μόνο πραγματικοί Σέρβοι. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ορθόδοξους Κροάτες και για Βλάχους. Το όλο πρόβλημα θα λυθεί με τον πλέον ενδεδειγμένο προσφερόμενο τρόπο. Κατόπιν συνεργασίας με τις γερμανικές αρχές, 250.000 Σέρβοι πρόκειται να σταλούν στη Σερβία, ενώ στους υπόλοιπους θα επιτραπεί να παραμείνουν εδώ”.³⁶ Στην ίδια, πάντοτε, συνέντευξη, ο αρχηγός του Ανεξάρτητου Κροατικού Κράτους αναπαρήγαγε την προσφιλή, αναπόδεικτη ωστόσο, θεωρία του Starčević, σύμφωνα με την οποία οι ορθόδοξοι Σέρβοι της Κροατίας ήταν κροατικής ή βλάχικης προέλευσης Ρουμάνοι κτηνοτρόφοι που χείμαζαν στις Δειναρικές Άλπεις και οι οποίοι, με την πάροδο του χρόνου, είχαν μετεξελιχθεί σε Σέρβους ασπασθέντες το ορθόδοξο δόγμα. Με την είσοδο του 1942, οι Ούστασε προχώρησαν στην ίδρυση μιας κροατικής ορθόδοξης Εκκλησίας, τοποθετώντας επικεφαλής έναν Ρώσο μοναχό. Προφανής τους στόχος ήταν να εξαλείψουν κάθε σερβικό ίχνος.
To σχέδιο του Pavelić δεν κατάφερε να υλοποιηθεί στον βαθμό, τουλάχιστον, που οραματιζόταν ο επικεφαλής του NDH, εξαιτίας της αντίδρασης των γερμανικών αρχών κατοχής της Σερβίας. Μέχρι τις 25 Αυγούστου 1941 είχαν καταμετρηθεί 13.343 περιστατικά Σέρβων, οι οποίοι είχαν “νομίμως” εκπατριστεί στη Σερβία. Στις 22 Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους, οι Γερμανοί δήλωσαν πως επιχειρήσεις αυτού του είδους έπρεπε να διακοπούν. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσαν 3.200 περίπου Σέρβοι, που είχαν συγκεντρωθεί στα στρατόπεδα του Μπγέλοβαρ, της Σλαβόνσκα Ποζέγκα και του Κάμπραγκ, εν αναμονή της μεταφοράς τους στη Σερβία. Παρά ταύτα, οι εκτοπίσεις συνεχίστηκαν και στους επόμενους μήνες, μόνο που δεν καλύπτονταν από τον μανδύα της “νομιμότητας”. Μέχρι το τέλος του 1941, υπολογίζεται ότι οι Ούστασε είχαν εκδιώξει 118.000 άτομα.³⁷
Ο προσηλυτισμός στην Καθολική θρησκεία
H ηγεσία της καθολικής εκκλησίας της Κροατίας καλλιέργησε στενές σχέσεις συνεργασίας με το καθεστώς των Ούστασε. Επικεφαλής της ιεραρχίας βρισκόταν ο αρχιεπίσκοπος του Ζάγκρεμπ Alojzije Stepinac, ο οποίος, όχι μόνο χαιρέτισε την άνοδο των τελευταίων στην εξουσία, αλλά έσπευσε να δώσει την ευλογία του στον Ante Pavelić. Οι πλειοψηφία των επισκόπων (πρόκειται για τους καρδινάλιους Sarić στο Σαράγεβο, Bonefaćić στο Σπλιτ, Pusić στο Χβαρ, Srebrenić στο Κρκ, Burić στο Σένι, Aksamović στο Ντιάκοβο, Garić στη Μπάνια Λούκα, Mileta στο Σίμπερνικ) συνέβαλαν ενεργά στην εξάπλωση του καθεστώτος. Πολλοί, μάλιστα, ιερείς και μοναχοί φορούσαν στολές των Ούστασε, ειδικότερα οι φραγκισκανοί της Βοσνίας, οι οποίοι ουδόλως απέκρυπταν τη συμμετοχή τους στα εγκλήματα.³⁸
Στους κόλπους της Κρατικής Διεύθυνσης για την Αναβίωση ιδρύθηκε ένας τομέας, αρμόδιος για τα θρησκευτικά ζητήματα. Ως κύρια αποστολή είχε τον προσηλυτισμό ενός εκατομμυρίου Σέρβων στον καθολικισμό. Αξίζει να σημειωθεί πως η Καθολική Εκκλησία απαγόρευε ρητά τον αναγκαστικό προσηλυτισμό. Οι μαζικές αιτήσεις για δήθεν οικειοθελή αλλαγή θρησκείας ήταν απόρροια πιέσεων και φόβου για αντίποινα. Ο φραγκισκανός αδελφός Dionizije Jurcev, ο οποίος ηγείτο μέχρι τον Νοέμβριο του 1941 της όλης εκστρατείας προσηλυτισμού των Σέρβων, δήλωσε πως “Σε τούτη τη χώρα, μόνο οι Κροάτες δικαιούνται να ζουν. Όσους αρνηθούν να ασπαστούν την Καθολική θρησκεία γνωρίζουμε πολύ καλά που θα τους στείλουμε. (…) Το να σκοτώσει κανείς σήμερα ένα παιδί 7 ετών, επειδή θεωρείται εμπόδιο στο κίνημά μας των Ούστασε, δεν αποτελεί αμάρτημα. (…) Αγνοείστε το γεγονός ότι φορώ ιερατική αμφίεση. Να ξέρετε πως ανά πάσα στιγμή, εάν χρειαστεί, είμαι έτοιμος να πιάσω ένα πολυβόλο και να εξοντώσω οποιονδήποτε αντιμάχεται το Κράτος και τις κροατικές αρχές”.³⁹
Ο υπουργός των Ούστασε Mirko Puk, επισήμαινε εμφατικά πως το NDH “υποστηρίζει τις ενέργειες προσηλυτισμού των ορθοδόξων στην καθολική θρησκεία, στο ποσοστό που αυτός ακριβώς ο προσηλυτισμός συνιστά επάνοδο στη θρησκεία των προγόνων”, κατέληγε δε λέγοντας, αναφερόμενος σε όποιον αντιστεκόταν σε αυτή την ιστορικά αποδεδειγμένη, όπως έλεγε, πραγματικότητα, “δεν του απομένει παρά να εγκαταλείψει το έδαφος αυτού εδώ του Κράτους”.⁴° Όπου η εκστρατεία εξαναγκασμού στον προσηλυτισμό δεν απέδιδε τα αναμενόμενα, ακολουθούσαν εγκλεισμοί στη φυλακή και σφαγές. Τον Φεβρουάριο του 1942, στα περίχωρα της Μπάνια Λούκα, υπολογίζεται πως εξολοθρεύτηκαν 2.300 Σέρβοι από μονάδες των Ούστασε. Καταγράφηκαν ακόμα και περιπτώσεις ατόμων που μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, παρά το γεγονός ότι, νωρίτερα, είχαν ασπαστεί τον καθολικισμό. Το ίδιο ακριβώς συνέβη περί τα τέλη Μαΐου του ιδίου έτους, όταν σύσσωμος ο σερβικός πληθυσμός της Μποσάνσκα Ντούμπιτσα στάλθηκε στα στρατόπεδα. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, υπολογίζεται ότι κατά τα έτη 1941 και 1942, περί τους 240.000 Σέρβοι αναγκάστηκαν να αλλάξουν θρησκεία.⁴¹
Ο δρ. Rusinović, ειδικός απεσταλμένος της κροατικής κυβέρνησης στο Βατικανό, σε έκθεση της 9ης Μαΐου 1942 επισήμαινε ότι είχε ενημερώσει την τελευταία “πως η Αγία Έδρα διαθέτει τουλάχιστον οκτώ χιλιάδες φωτογραφίες, όπου αποτυπώνονται οι σφαγές των Σέρβων ορθοδόξων”. Ο Γάλλος καρδινάλιος Eugène Tisserant εξέφρασε τον αποτροπιασμό του, πληροφορούμενος την εξαφάνιση 350.000 Σέρβων καθώς και την αξιοθρήνητη διαγωγή των φραγκισκανών της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης.⁴²
Ο γενικός απολογισμός
Μέχρι σήμερα, δεν έχει εξακριβωθεί επακριβώς ο συνολικός αριθμός των Σέρβων, θυμάτων της τρομοκρατίας των Ούστασε. Αυτό οφείλεται στην έλλειψη συστηματικής έρευνας στους τόπους εκείνους, όπου τα εγκλήματα διαπράχτηκαν. Οι εκτιμήσεις κυμαίνονται μεταξύ 300.000 και 700.000 ατόμων. Οι αριθμοί των Εβραίων και Αθίγγανων θυμάτων (35.000 και 25.000 αντίστοιχα) παραμένουν αναλλοίωτοι. Αντίθετα, εκείνοι των Σέρβων επί δεκαετίες υπήρξαν αντικείμενο παραποίησης για πολιτικούς λόγους. Μειώνοντας την έκταση του ολοκαυτώματος των Σέρβων, η ύπαρξη του τελευταίου είτε διαψεύδεται πλήρως, είτε περιορίζεται δραστικά, εμφανιζόμενο ως φαινόμενο αντεκδίκησης για έκτροπα σε βάρος των Μουσουλμάνων της ανατολικής Βοσνίας, ή ακόμα και για ομαδικές εκτελέσεις αιχμαλωτισθέντων Ούστασε. Πρόσφατα, ο Robert Fink, αποκτώντας ο ίδιος πρόσβαση σε χιλιάδες φακέλους των αρχείων της Μπάνια Λούκα, απέδειξε πως η εθνική κάθαρση των Σέρβων της Βοσνίας ήταν κολοσσιαίων διαστάσεων.⁴³
Sons of Herod (genocide in independent state of Croatia WWII)
O Dušan T. Bataković (Βελιγράδι 1957- Βελιγράδι 2017) ήταν ιστορικός και διπλωμάτης. Έπειτα από μια πλούσια σταδιοδρομία στον χώρο της επιστήμης της Ιστορίας, διετέλεσε πρέσβης της Σερβίας στην Ελλάδα, στον Καναδά, στη Γαλλία και ειδικός σύμβουλος της Προεδρίας της Δημοκρατίας για το ζήτημα του Κοσσυφοπεδίου. Από το 2008 έως τον θάνατό του, υπήρξε διευθυντής του Βαλκανολογικού Ινστιτούτου της Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών της Σερβίας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
¹ Σε δυτικές γλώσσες η πιο πλήρης πραγματεία για το Ανεξάρτητο Κροατικό Κράτος είναι εκείνη των Ladislaus Hory – Martin Broszat, Der Kroatische Ustasha Staat 1941-1945, Stuttgart, Deutche Verlags-Anstalt, 1964. Σχετικά με τα εγκλήματα των Ούστασε βλ. Edmond Paris, Genocide in Satellite Croatia 1941-1945. A Record of Racial and Religious Persecutions and massacres, translated from the French by Louis Perkins, The Institute for Balkan Affairs, Chicago 1962, V. Dedijer, The Yugoslav Auschwitz and the Vatican. The Croatian Massacre of the Serbs during World War II, Prometheus Books Buffalo-New York and Ahriman Verlag Freiburg Germany, 1992, H. Laurière, Assasins au nom de Dieu, Paris 1951, Kruno Meneghello-Dincić, “L’Etat ‘Oustacha’ de Croatie (1941-1945)”, Revue d’histoire de la Deuxième Guerre mondiale, N° 74, avril 1969, pp.43-65, Xavier de Montclos, Les chrétiens face au nazisme et au stalinisme. L’épreuve totalitaire, 1939-1945, Editions Complexe, 1991, pp.151-179. Στην κροατική γλώσσα: F. Jelić-Butić, Ustase i NDH, Globus-Skolska knjiga, Zagreb 1977, B.Krizman, Pavelić izmedju Hitlera i Musolinija, Globus, Zagreb 1983.
² B.Krizman, op. cit., σ. 129.
³ E.Paris, op. cit., σ. 47 υποσ. 7. Βλ. Carlo Falconi, Le silence de Pie XII 1939-1945, Monaco, editions du Rocher, 1965, σ. 274.
⁴ F. Jelić-Butić, op. cit., σ. 14, 15, 23.
⁵ Hrvatski narod, Zagreb, 25 Δεκεμβρίου 1941. Βλ. H. Laurière, op. cit., σ. 88.
⁶ Ante Starčević, Izabrana djela (επιμ. Blaz Jurisić), Zagreb 1942, σ. 430.
⁷ Hrvatska krajina, Banja Luka, 28 Μαΐου 1941.
⁸ F. Jelić-Butić, op.cit., σ. 196-201.
⁹ Hrvatski narod, Zagreb, 17 Απριλίου 1941, N° 64 et 67.
¹º Sime Balen, Pavelić, Zagreb 1952, σ. 65.
¹¹ B. Krizman, op.cit., σ. 120-121.
¹² B. Krizman, op. cit., σ. 120-121.
¹³ F. Jelić-Butić, op.cit., σ. 164, note 95.
¹⁴ B.Krizman, op. cit., σ. 123-124.
¹⁵ Viktor Novak, Magnum Crimen. Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb 1948, σ. 605.
¹⁶ B. Krizman, op.cit., σ. 124.
¹⁷ F. Jelić-Butić, op.cit., σ. 166.
¹⁸ Ibid., σ. 167. Ανάλογο διαφωτιστικό υλικό με αναλυτική κατάσταση των διώξεων στο E.Paris, op.cit., σ. 59-60, 80-87, 104-107. Σχετικά με τα εγκλήματα των Ούστασε στην Ερζεγοβίνη βλ. Savo Skoko, Pokolji hercegovackih Srba 1941, Beograd 1991. Μαρτυρία ιδίοις όμμασι αποτελεί η πραγματεία του Jean Hussard, Vu en Yougoslavie 1939-1944, Lausanne 1944.
¹⁹ E.Paris, op. cit., σ. 103, 127.
²º Johnatan Steinberg, All or Nothing. The Axis and the Holocaust 1941-1945, Ruthledge, London and New York 1990, σ. 29-30.
²¹ Ibid., σ. 30.
²² Ibid., σ. 38.
²³ Stato Maggiore Generale, Ufficio informazioni, Doc. Nos 00001-00129. L. Maliković (ed.), Krvavi bilans Nezavisne Hrvatske. Iz tajnih dokumenata italijanske armije, Revija 92, Beograd 1991, σ. 1-55.
²⁴ F. Jelić-Butić, op. cit., σ. 186.
²⁵ Ibid., σ. 187, υποσ. 214.
²⁶ E.Paris, op. cit., σ. 132-133.
²⁷ Ibid.
²⁸ F.Jelić-Butić, op. cit., σ. 186-187.
²⁹ E.Paris, op. cit., σ. 129.
³º Ibid., σ. 130.
³¹ Antun Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, Beograd 1986, τ. Α΄, σ. 161.
³² Dragoje Lukić, Rat i djeca Kozare, Beograd 1990, με κατάσταση των 11.196 παιδιών, τα οποία εκτελέστηκαν από τους Ούστασε μεταξύ των ετών 1941-1945.
³³ Dragoslav Stranjaković, Najveci zlocini sadasnjice. Patnje i stradanje srpskog naroda u Nezavisnoj drzavi Hrvatskoj, Decje Novine – Jedinstvo, Gornji Milanovac και Pristina, 1991, σ. 127-185.
³⁴ B. Krizman, op. cit., σ. 127.
³⁵ F. Jelić-Butić, op. cit., σ. 172.
³⁶ Neue Ordnung, Berlin, 24 Αυγούστου 1941.
³⁷ F. Jelić-Butić, op. cit., σ. 170-171, B. Krizman, op. cit., σ. 127.
³⁸ V. Novak, op. cit., σ. 450-700; F. Jelić-Butić, op. cit., σ. 214-221.
³⁹ V. Novak, op. cit., σ. 627.
⁴° F. Jelić-Butić, op. cit., σ. 175. Βλ. Dokumenti o protunarodnom radu i zlocinima jednog dijela katolickog klera, Zagreb 1946, passim, Dragoljub R. Zivojinovic-Dejan Lucić, Varvarstvo u ime Hristovo. Prilozi za Magnum Crimen, Beograd 1988, passim.
⁴¹ F. Jelić-Butić, op. cit., p. 175. Cf. Sima Simić, Prekrstavanje Srba u Drugom svetskom ratu, Titograd 1958, passim.
⁴² X. de Montclos, op. cit., σ. 178.
⁴³ Robert Fisk, ‘Cleansing Bosnia at the Camp called Jasenovac’, The Independent, 15 Αυγούστου 1992. Βλ. επίσης Richard West, ‘Convert a third, kill a third’, The Guardian, 20 Αυγούστου,1992.
Το παρόν άρθρο βρίσκεται στην αρχική του μορφή με τίτλο Le Génocide dans l’ État Indépendant Croate, 1941-1945 στον παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/batakovic/batakovic-ustase_fr.html
Μια συνοπτική εκδοχή έχει δημοσιευτεί στο Hérodote, N° 67, Paris 1992, σ. 70-80.
Μετάφραση από το πρωτότυπο: Γιάννης Μουρέλος
