450 χρόνια από τότε
Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός
Η ιστορία στο θέατρο: η κατάκτηση της Κύπρου και η ναυμαχία της Ναυπάκτου στο έργο “Ο Ιερός Συνασπισμός” του Λόπε ντε Βέγκα
(Μέρος Α΄: Ιστορικό περίγραμμα)
Η ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία της Μεσογείου,1 προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό, το ενδιαφέρον των συγχρόνων της, τόσο για τα προηγηθέντα γεγονότα όσο και για τις λεπτομέρειες της ίδιας της μάχης, αλλά και για τις συνέπειές της. Η περιγραφή τους είναι πλούσια σε ιστορικές πηγές της εποχής, ταυτόχρονα όμως υπήρξε και πηγή λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής έμπνευσης.
Για την Ισπανία, που υπήρξε ο κύριος μέτοχος του χριστιανικού συνασπισμού, αποτέλεσε την σημαντικότερη εποποιία, μαζί με την ανακάλυψη και κατάκτηση της Αμερικής, και αποτυπώθηκε σε όλα τα είδη της γραμματείας του λεγόμενου ισπανικού Χρυσού Αιώνα. Αποτέλεσε σημαντικό μέρος του λογοτεχνικού ρεύματος, γνωστού ως Turquería,2 που επικεντρώνεται στην, επί αιώνες, προβληματική κατάσταση που δημιούργησαν στη Μεσόγειο οι τουρκο-βερβερινές επιδρομές και στην θεματική της αιχμαλωσίας Χριστιανών από Τούρκους και Βερβερίνους κουρσάρους. Γνωστή είναι η περίπτωση του Θερβάντες, ο οποίος έλαβε μέρος στη συγκεκριμένη ναυμαχία, ενώ αργότερα πέρασε πέντε χρόνια αιχμαλωσίας στο Αλγέρι, γεγονότα που τον σημάδεψαν και άφησαν βαθύ αποτύπωμα σε διάφορα από τα έργα του.
Ως γνωστόν, η κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς και οι σφαγές, που επακολούθησαν, κυριολεκτικά υποχρέωσαν τα χριστιανικά κράτη της Μεσογείου να αντιμετωπίσουν από κοινού τον τουρκικό κίνδυνο που απειλούσε πλέον άμεσα την Ιταλική Χερσόνησο και, συνεπώς, τις κτήσεις του ισπανικού στέμματος στην Σικελία και στο βασίλειο της Νάπολης.3 Για πρώτη φορά η χριστιανοσύνη είδε κατάματα τον κίνδυνο του οθωμανικού επεκτατισμού σε ολόκληρη την Μεσόγειο και έφερε, ως αποτέλεσμα τη δύσκολη, ως τότε, συνεννόηση των χριστιανικών δυνάμεων για να αντιμετωπίσουν με επιτυχία την απειλή.4
Στις περισσότερες περιπτώσεις, η ναυμαχία καταγράφηκε ως γεγονός στενά συνδεδεμένο με την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου,5 που υπήρξε και η κύρια αιτία της δημιουργίας του Ιερού Συνασπισμού. Ο τελευταίος συσπείρωσε τις σημαντικότερες ναυτικές χριστιανικές δυνάμεις (Ισπανία, Βενετία, Ρώμη, Μάλτα, Γένοβα) ενάντια στον τουρκικό κίνδυνο.
Αν και τα περισσότερα ιστορικά6 και μη έργα7 γράφτηκαν μέσα στα αμέσως επόμενα χρόνια της περίφημης πλέον ναυμαχίας, το συγκεκριμένο γεγονός υπήρξε πηγή έμπνευσης στη λογοτεχνία μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.8 Ένας σχετικά σύγχρονος της ναυμαχίας υπήρξε ο Λόπε ντε Βέγκα, ο κορυφαίος, αναμφίβολα, θεατρικός συγγραφέας του Χρυσού Αιώνα της Ισπανίας. Στην τεράστια εργογραφία του συμπεριλαμβάνεται η τραγικωμωδία με τίτλο La Santa Liga (Ο Ιερός Συνασπισμός),9 η πλοκή της οποίας ακολουθεί τα ιστορικά γεγονότα της κατάκτησης της Κύπρου και της επακόλουθης Ναυμαχίας της Ναυπάκτου. Το έργο εκδόθηκε το 1621, δηλαδή πενήντα ακριβώς χρόνια μετά τη ναυμαχία,10 δεν αποτελεί θεματική παρένθεση στην τεράστια θεατρική του εργογραφία, δεδομένου ότι ο πολυτάραχος βίος του, που συμπεριλαμβάνει και στρατιωτικές εμπειρίες, συνετέλεσε ώστε τα πολεμικά γεγονότα να έχουν ένα σημαντικό μέρος στο ρεπερτόριό του, ενώ είναι γνωστή και η έλξη που άσκησε στον ίδιο η δραματοποίηση της ιστορίας.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το έργο συγκεντρώνει όλες τις προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί και ως ιστορικό δράμα:11
- Η δράση εκτυλίσσεται σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο (έτη 1570-1571), στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα της οθωμανικής κατάκτησης της Κύπρου, της σύστασης του Ιερού Συνασπισμού των χριστιανικών δυνάμεων της Μεσογείου και η ναυμαχία της Ναυπάκτου.
- Τα ιστορικά αυτά γεγονότα καθορίζουν το σύνολο σχεδόν του έργου, ενώ η προσωπική δράση εντάσσεται πλήρως στην ιστορική εξέλιξη.12
- Η πρόθεση του συγγραφέα είναι όχι μόνο να τοποθετήσει τη δράση σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, αλλά να δραματοποιήσει τα ίδια τα γεγονότα.
- Οι κυριότεροι πρωταγωνιστές της ιστορίας έχουν στο έργο ρόλους πρωταγωνιστή, συμπρωταγωνιστή, δευτεραγωνιστή ή ανταγωνιστή. Τα φανταστικά πρόσωπα εντάσσονται πλήρως στην ιστορικότητα του έργου.
Στο σύνολο της παραγωγής του Λόπε ντε Βέγκα,13 το τόσο διαδεδομένο στην εποχή του υποείδος της Turquería,14 δηλαδή έργα που αναφέρονται στις προβληματικές σχέσεις της χριστιανοσύνης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (συγκρούσεις, πειρατεία, αιχμαλωσίες, εξωμοσίες κ.ά.), καταμετρά πενήντα περίπου ολόκληρα έργα. ΄Εχει επισημανθεί όμως, ότι τα περισσότερα από τα ιστορικά δράματα που έγραψε,15 αποτελούν πραγματικά μαθήματα ιστορίας, όπου το κοινό συμμετέχει στις ευαισθησίες του συγγραφέα βλέποντας να διαδραματίζονται επί σκηνής γνωστά φημισμένα ιστορικά γεγονότα.16 Στους παρακάτω στίχους ο Μουσταφά, ως πρέσβης του σουλτάνου στη Σύγκλητο της Βενετίας αιτιολογεί την απαίτηση να του παραδοθεί η Κύπρος:
| Έμαθε πως το νησί της Κύπρου | ||
| βίαια το κατακρατείτε, | ||
| της Κύπρου, στη Μεσόγειο θάλασσα, | ||
| ανάμεσα σε επαρχίες δικές του, | 845 | |
| αυτήν που σε ίση απόσταση είναι | ||
| απʼ την Αίγυπτο στο νότιο μέρος, | ||
| απʼ το νησί της Ρόδου δυτικά, | ||
| της Ρόδο με τους άσπρους σταυρούς· | ||
| και απʼ τη Συρία στην Ανατολή, | 850 | |
| και πιο κοντά ακόμη στην Καραμανία | ||
| που των αρχαίων Αιγυπτίων ήταν, | ||
| και που την έχασαν οι πρίγκιπές τους. | ||
| Απʼ αυτούς την απόσπασε βίαια | ||
| η Ρώμη και γιʼ αυτό στο τέλος έμεινε | 855 | |
| στην αυτοκρατορία των Ελλήνων, | ||
| που τότε στην Ιταλία ανήκε. | ||
| Με τα όπλα μετά την πήραν | ||
| από τους ΄Ελληνες οι ΄Αγγλοι, | ||
| και απʼ αυτούς ύστερα πέρασε | 860 | |
| στης Γαλλίας τους Λουσινιάν. | ||
| Μετά, στης Αιγύπτου τον σουλτάνο,17 | ||
| κι απʼ αυτούς την κερδίζει ο Χουάν, | ||
| που τα δυο παιδιά του, ο Ιάκωβος | ||
| και η ΄Αννα, γνωστά σάς είναι. | 865 | |
| Με τον Λουή, δούκα της Σαβοΐας, | ||
| η ΄Αννα σε νόμιμο γάμο ήρθε. | ||
| Γιʼ αυτό, οι Βασιλείς της Κύπρου | ||
| λέγονται δούκες της Σαβοΐας· | ||
| τους την πήρε όμως ο Σουλτάνος | 870 | |
| και τον Ιάκωβο, τον νόθο, έβαλε | ||
| στο βασίλειο που του αναλογούσε, | ||
| και εχθρεύτηκε αυτούς της Σαβοΐας. | ||
| Ο Ιάκωβος στη Βενετιά παντρεύτηκε | ||
| με μια δική σας κόρη, υιοθετημένη | 875 | |
| απ’ τη Δημοκρατία· και σαν πέθαναν, | ||
| η Βενετιά την Κύπρο δική της κάνει. | ||
| ο Σελίμ, του Σελίμ αυτού ο παππούς, | ||
| την Αίγυπτο κατέκτησε, και, έτσι, | ||
| την Κύπρο ως κτήση του θεώρησε· | 880 | |
| δείτε πως ξεκάθαρο το δίκιο είναι. | ||
| Η Σαβοΐα δικαιώματα θα έχει, | ||
| αν των χριστιανών οι νόμοι | ||
| συμφωνούν με τους δικούς μας, | ||
| γιατί μπάσταρδη είναι η κληρονομιά· | 885 | |
| όμως τους Ιάσονες και Μπάλδους, | ||
| που με μελάνι γράφουν η Ιταλία | ||
| κι η Ισπανία, με αίμα καθαρό | ||
| τους γράφουμε εμείς στην Ασία. | ||
| Δεν γίνεται η Βενετιά την Κύπρο | 890 | |
| να κατέχει· γι’ αυτό κι ο Μέγας Κύρης | ||
| του οίκου του την κληρονομιά αυτή | ||
| να του την επιστρέψετε προστάζει. 18 |
Εξάλλου, την ίδια εποχή, η ιστορία εισβάλλει κυριολεκτικά στο ισπανικό θέατρο.19 Κάποια ερωτηματικά που μπορεί να προκαλέσει η όψιμη συγγραφή του έργου Ο Ιερός Συνασπισμός, λύνονται σε μια προσεκτική εξέταση που αποδεικνύει ότι η ημερομηνία, η θεματική και η δραματική του ροή, ανταποκρίνονται πλήρως στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής και στις αντιλήψεις περί θεάτρου του συγγραφέα.20
Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι η θεματική των Τούρκων είναι η πρόφαση για την επίτευξη των σκοπών του Λόπε ντε Βέγκα και, πρωτίστως, για τη σφυρηλάτηση του εθνικού φρονήματος των Ισπανών, που άρχισε να αναπτύσσεται από τo πρώτο μισό του 16ου αιώνα, μετά τη συνένωση των βασιλείων της Καστίλλης και της Αραγωνίας μέσω βασιλικών γάμων και την κατάκτηση της Γρανάδας (1492), τελευταίου αραβικού βασιλείου της Ιβηρικής. Το ίδιο έτος ακολούθησε η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο και η επακόλουθη εποποιία της κατάκτησης και της ενσωμάτωσής της στις κτήσεις του ισπανικού στέμματος. Στο εξής, τα ενδιαφέροντα της ισπανικής πολιτικής προσανατολίζονται, κάθε φορά περισσότερο, προς την Αμερική, χωρίς όμως να παραβλέπεται ο εξ ανατολών τουρκικός παράγοντας που απειλούσε να μετατραπεί σε απόλυτο κυρίαρχο της Μεσογείου. Εξάλλου, ο οθωμανικός επεκτατισμός υπήρξε ένα από τα κυριότερα προβλήματα του οίκου των Αψβούργων της Ισπανίας, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του αυτοκράτορα Καρόλου του Ε΄ (και Α΄της Ισπανίας).21Σε μεγάλο μέρος της βασιλείας του υπήρξε το αντίπαλο δέος του ισπανικού επεκτατισμού τόσο στην κεντρική Ευρώπη όσο και στη Μεσόγειο.΄Ενας, όμως, από τους λόγους που, πιθανότατα, επηρέασε τον Λόπε δε Βέγκα, όπως και πολλούς άλλους θεατρικούς συγγραφείς, ήταν η αρχή της μακράς περιόδου παρακμής στην οποία εισερχόταν σταδιακά η ισπανική Αυτοκρατορία, γεγονός που καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη της ενδυνάμωσης μιας «εθνικής συνείδησης» σε όλα τα κοινωνικά στρώματα.22
Παράλληλα, όμως, έχει επισημανθεί ότι η πρόθεσή του, όπως και πολλών συγχρόνων, είναι να θέσει τα θεμέλια της πολιτικής θεωρίας για την σπουδαιότητα της θέσης του βασιλικού θεσμού και του προσώπου του βασιλέα ειδικότερα ως προς τη σύσταση του κράτους. Για το συγκεκριμένο θέμα εκφράστηκαν διάφορες γνώμες που συνοψίζονται στις εξής ενότητες: α) Οι κωμωδίες του περικλείουν μια ολόκληρη πολιτική θεωρία που βασίζεται στα έργα των θεολόγων και των θεωρητικών του Δικαίου της εποχής. Βρισκόμαστε επομένως μπροστά σε ένα ολόκληρο corpus πολιτικής λογοτεχνίας που έγινε γνωστή στα λαϊκά θέατρα (corrales de comedias) και συνέβαλε στην οικοδόμηση της απολυταρχικής ιδεολογίας της μοναρχίας των Αψβούργων.23 β) Πρόκειται για τον θεατρικό συγγραφέα της ισπανικής ιστορίας, με την έννοια ότι υιοθετεί το ρόλο του μη επίσημου χρονικογράφου του στέμματος, ξαναγράφοντας τη μυθολογία της ισπανικής Αυτοκρατορίας για να «περάσει» στη συνέχεια στο λαό μέσω του λαϊκού θεάτρου, διασκεδάζοντας και μορφώνοντάς τον πολιτικά.24 γ) Παράλληλα, όμως, τα ιστορικά του έργα συμβάλλουν στην προώθηση του ίδιου του συγγραφέα, ο οποίος σε όλη του τη ζωή φιλοδοξούσε να του δοθεί η θέση του επίσημου χρονικογράφου του παλατιού.25 Πρόκειται σε τελική ανάλυση για την προφορική διάχυση της γραπτής κουλτούρας μέσω της σκηνής, για την δραματοποιημένη ιστορία, για μια ιστορικού χαρακτήρα διαπαιδαγώγηση26 και για τη συμβολή του θεάτρου στην πολιτική προπαγάνδα της ισπανικής μοναρχίας.27 Από την άλλη πλευρά, είναι εμφανές ότι στη συγκεκριμένη εποχή, η ιστορία και η ποίηση βρίσκονται τόσο κοντά που αλληλοδανείζονται τεχνικές: η ιστορία γράφεται με τρόπο που καθιστά σαφές ότι οι ιστορικοί διαβάζουν ποίηση και επηρεάζονται από αυτήν στην περιγραφή των γεγονότων.28 Ταυτόχρονα οι ποιητές, κυρίως στην επική ποίηση, και κατ’ επέκταση οι θεατρικοί συγγραφείς, στα ιστορικά δράματα, ακόμη κι αν πρόκειται για κωμωδίες ή τραγικωμωδίες έχουν μπροστά τους τα ιστορικά κείμενα. Το γεγονός αντανακλάται εμφανώς και στο Ο Ιερός Συνασπισμός του Λόπε ντε Βέγκα.29
Στην Ισπανία του 17ου αιώνα, τόσο η μοναρχία όσο και οι κοινοτικές αρχές της χώρας είχαν συνειδητοποιήσει τη διδακτική δύναμη της ιστορίας που περιέκλειε το θέατρο και την ανωτερότητα του προφορικού λόγου επί του γραπτού. Ο Λόπε ντε Βέγκα, λοιπόν, γνωρίζοντας ότι το μήνυμα έφτανε καλύτερα με τον προφορικό λόγο απ΄ό,τι με τον γραπτό, έγραφε τις κωμωδίες του τόσο για τον απλό και αγράμματο λαό, όσο και για τους εγγράμματους.30 Δεν πρέπει εξάλλου να μας διαφεύγει το γεγονός ότι ήταν επίσης ένας από τους συγγραφείς που μπορούσαν να ζήσουν από την πώληση των βιβλίων τους, τις εκδοτικές παραγγελίες και το ανέβασμα των έργων τους στη σκηνή. Η αγάπη, η υπακοή και η υπηρεσία ως πολιτική αρετή είναι το κεντρικό σημείο της πρόθεσης του Λόπε στα ιστορικά και μη έργα της λογοτεχνίας της εποχής του ισπανικού μπαρόκ,31 για το οποίο, όμως, ο βασιλέας απαιτείται να αποτελεί υπόδειγμα καλοσύνης και ομορφιάς, και να αντικατοπτρίζει την θεϊκή τελειότητα σε αντίθεση με τους υπηκόους του, που λυγίζουν υποκύπτουν στους πειρασμούς.32.
Ταυτόχρονα, μετά την νίκη στη ναυμαχία της Ναυπάκτου και την έκδοση του Gerusalemme liberata του Torquato Tasso,33 οι καλλιτέχνες και οι συγγραφείς του Μπαρόκ καλλιεργούν το πνεύμα της σταυροφορίας για την, έστω και την εκ των πραγμάτων, μη εφικτή ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ.34
Ο Λόπε ντε Βέγκα υποκινεί εδώ την πατριωτική υπερηφάνεια ταυτίζοντας τα κατορθώματα του ήρωα με βασιλικό αίμα (Δον Χουάν ο Αυστριακός) με την ιστορία της Ισπανίας, αλλά και του αδελφού του Φιλίππου Β΄ μέσω του επαίνου και της εξύμνησής τους. Η υπηρεσία που προσφέρει έχει τρεις όψεις: ο ηγεμόνας κυβερνά και αποδίδει δικαιοσύνη, ενσαρκώνοντάς την μέσα από την σοφία του.35 Επίσης ασκεί την εξουσία του που έχει οικουμενικό χαρακτήρα (κτήσεις σε όλη την υδρόγειο),36 είναι θρησκευτικό πρόσωπο και προστάτης της χριστιανοσύνης. Για το λόγο αυτό, εμφυσεί το πνεύμα της σταυροφορίας ενάντια στους άπιστους μουσουλμάνους σε μια Ισπανία που έχει τη συνείδηση του υπερασπιστή της χριστιανικής πίστης και που πολεμά τον Τούρκο για να επικρατήσει στη Μεσόγειο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο χριστιανός βασιλέας της Ισπανίας φέρει επίσης τον τίτλο του «Βασιλέα της Ιερουσαλήμ» και επικρατεί στη ναυμαχία της Ναυπάκτου ως σημαιοφόρος της χριστιανικής συμμαχίας.
Χαρακτηριστικός είναι ο μονόλογος του ηττημένου Ουλούτς Αλή (Κιλίτζ Αλή Πασάς) μετά τη ναυμαχία:
|
Δίκαια σας φοβήθηκα, λάβαρα ισπανικά, |
|
| την ανδρεία, την τύχη και τη δύναμή σας ξέρω. | |
| Δεν με πίστεψε ο Αλή· γι΄αυτό και σʼ ένα | |
| κοντάρι έβαλε το κεφάλι του ο Δον Χουάν. | 2760 |
| Εκτός απʼ τον Μωάμεθ, με τι πρόσωπο | |
| θα εμφανιστούμε μπρος στον Μέγα Κύρη; | |
| Πως ο Θεός τον Φίλιππο φυλάει θα πούμε | |
| ή πως ο Πίος ο Πέμπτος άγιος είναι. | |
| Κι η γη ακόμη ακριβά πουλιέται εδώ· | 2765 |
| Τα πανιά ανοίξτε και χτυπήστε τα κουπιά, | |
| τον Μωάμεθ απαρνούμαι, στο Αλγέρι να με πάτε, | |
| ή στη Μέκκα, τα κόκκαλά του για να βρω εκεί. |
Στη συγκεκριμένη περίπτωση συντρέχει επίσης και το επικό στοιχείο που παραπέμπει σε συγκρούσεις επιφανών ηρώων: η προσωπική σύγκρουση του νόθου υιού του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ (και αδελφού του Φιλίππου Β΄) και του Αλή Πασά, γαμπρού του Σελίμ Β΄, όπου μετά από σκληρή μάχη, τη νίκη κερδίζει ο χριστιανός πρίγκιπας.
Έχει επισημανθεί ότι εδώ ο Λόπε ντε Βέγκα κινείται μεταξύ της βασικής ιστορικής του πηγής που είναι Ο βίος και το έργο του Πάπα Πίου Ε΄ του Antonio de Fuenmayor37 και La Araucana, το λογοτεχνικό μοντέλο της ισπανικής επικής ποίησης που δημοσίευσε το 1569 ο Alonso de Ercillaγια με αφορμή την κατάκτηση της Αμερικής.38 Φαίνεται επίσης ότι, για τη σύνθεση της περιγραφής της ναυμαχίας, ανέτρεξε σε ένα ευρύ ρεπερτόριο από αφηγηματικές τεχνικές της λόγιας επικής παράδοσης: το romancero και τη νεοπλατωνική φιλοσoφία.39
Ας δούμε, όμως, τα πράγματα με τη σειρά:
α) Στον ίδιο τον τίτλο του έργου (Ο Ιερός Συνασπισμός), γίνεται σαφής η πρόθεση του συγγραφέα να δηλώσει ότι πρόκειται για έργο ιστορικού χαρακτήρα και μάλιστα ενός γεγονότος που είναι ακόμη νωπό στη μνήμη των αναγνωστών/θεατών.
β) Το συγκεκριμένο έργο υπάγεται στην κατηγορία της τραγικωμωδίας, όπου ο συγγραφέας αντιπαραθέτει τους χαρακτήρες των πρωταγωνιστών: τον σουλτάνο Σελίμ Β΄, τον επονομαζόμενο «Μέθυσο» (1566-1574), ο οποίος ζει μια τρυφηλή ζωή στον χώρο του χαρεμιού, δίχως να ενδιαφέρεται να αυξήσει τις κτήσεις που του παρέδωσε ο ένδοξος πατέρας του, Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566), μέχρι τη στιγμή που ο τελευταίος εμφανίζεται στον ύπνο του και του προκαλεί ένα δέος, το οποίο αλλάζει τελείως την συμπεριφορά του.
Τεράστια είναι η αντίθεση με τον Δον Χουάν τον Αυστριακό, αρχιναύαρχο του χριστιανικού στόλου, αλλά και του αδελφού του, του βασιλιά Φιλίππου Β΄ (1556-1598), γνωστού για τον μοναστικό του βίο και το πάθος του για τις εκκλησιαστικές υποθέσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με την αγιοσύνη του Πάπα Πίου Ε΄ (1566-1572), εμπνευστή και πραγματικού δημιουργού του Ιερού Συνασπισμού.
Στον χαρακτήρα, όμως, του Σελίμ και της διαμάχης των Τούρκων πασάδων για την όμορφη αιχμάλωτη Κύπρια Κωνσταντία, ολοκληρώνεται και το όποιο κωμικό στοιχείο του έργου. Οι υπόλοιπες αντιθέσεις μεταξύ Χριστιανών (κυρίως Ισπανών) και Μουσουλμάνων δεν ενέχουν καμία ένδειξη κωμικότητας. Στην πραγματικότητα, ο συγγραφέας συνδυάζει σε ένα μόνο έργο όλα με όσα η εποχή του ύμνησε την μεγαλειώδη αυτή νίκη: την επική ποίηση, το romancero, τα χρονικά, τη ζωγραφική, τη φιλοσοφία του έρωτα (χυδαίο και χριστιανικό).
γ) Το έργο είναι δομημένο σε τρεις πράξεις που περιέχουν διαφορετικές σκηνές και εικόνες, με κριτήρια τα οποία σχετίζονται με την εξέλιξη της πλοκής: είσοδος και έξοδος δραματικών προσώπων, ειδικές στιγμές, πλάνα κλπ. Στον χωροχρόνο και στην εξέλιξη των δραματικών σκηνικών δρωμένων, διακρίνεται μια καλά δομημένη οργάνωση των επιμέρους ενοτήτων του κειμένου που δίνει την αίσθηση της συνέχειας στην εξέλιξη της δράσης. Πρόκειται για μια ευθύγραμμη εξέλιξη της πλοκής με αρχή, μέση και τέλος και με αρκετά χαλαρή αυτονομία των επιμέρους σκηνών, οι οποίες συνδέονται αιτιοκρατικά.
δ) Οι διάλογοι και οι (ελάχιστοι) μονόλογοι γίνονται σε έμμετρο λόγο και διατηρούν μια καλή «ποσοτική» ισορροπία. Λιγοστές είναι οι σκηνικές οδηγίες του συγγραφέα για τον σκηνοθέτη, τους ηθοποιούς και τον αναγνώστη: διευκρινιστικές παρατηρήσεις για την υπόθεση και την ανάπτυξή της, σκηνικές οδηγίες που αναφέρονται στον χώρο, την εμφάνιση, την κίνηση και τις χειρονομίες των προσώπων, τον φωτισμό και τα σκηνικά αντικείμενα. Οι σκηνικές οδηγίες ανιχνεύονται μέσα από τον λόγο των προσώπων.
Ο δραματικός μύθος (υπόθεση) αρχίζει παρουσιάζοντας την τρυφηλή ζωή του Σελίμ Β΄ στο χαρέμι, για το οποίο και παραμελεί τις υποχρεώσεις του ως μονάρχης και μέλος μιας ένδοξης δυναστείας κατακτητών. Οι πολεμοχαρείς αρχηγοί των στρατευμάτων του, αλλά ακόμη και οι άνθρωποι της υπηρεσίας του τον μέμφονται για τη ζωή του και προσπαθούν να τον πείσουν να ακολουθήσει το παράδειγμα των προγόνων του.
Η στάση του Σελίμ αλλάζει ριζικά με την παρουσίαση του φαντάσματος του πατέρα του, ο οποίος τον επικρίνει για τη ζωή του. Στη συνέχεια ακολουθεί πιστά τα γεγονότα που έλαβαν χώρα αρχής γενομένης από την παραβίαση της συνθήκης που υπέγραψε με τη Βενετία και την απόφαση να κατακτήσει την Κύπρο.
Σε αντιπαράθεση με τη ζωή στο παλάτι, ο συγγραφέας εναλλάσσει σκηνές με τη ζωή της αιχμαλωσίας των Χριστιανών στο Αλγέρι, όπου βρίσκεται επίσης αιχμάλωτη η όμορφη Κωνσταντία από την Κύπρο με το μικρό της παιδί. Η αγάπη της για την Κύπρο και τον σύζυγό της, τον λοχαγό Λεονάρδο, που υπερασπίζεται τη Λευκωσία, την αποτρέπει να μεταβεί στην Ισπανία με το ισπανικό πλοίο που ήρθε για να εξαγοράσει χριστιανούς αιχμαλώτους και δέχεται την πρόταση του Τούρκου ναυάρχου Μουσταφά Πασά, ο οποίος προσφέρεται να την μεταφέρει στην Κύπρο.
Όμως, ο Μουσταφά, θαμπωμένος από την ομορφιά της, την μεταφέρει στην Κωνσταντινούπολη όπου προσπαθεί να την πείσει να τον παντρευτεί. Παράλληλα έρχεται σε σύγκρουση με τον Πιλαή Πασά, ο οποίος διεκδικεί επίσης την Κωνσταντία.40 Η επανένωση της Κωνσταντίας με τον Λεονάρδο γίνεται χάρη στη μεγαλοψυχία του Μουσταφά, ο οποίος κάνει προηγουμένως μια αποτυχημένη προσπάθεια να τον πείσει να παραδώσει την πόλη αμαχητί.
Η παρεμβολή της αιχμαλωσίας και του ερωτικού στοιχείου, αποτελούν το κύριο δραματικό μέρος του έργου. Επιπρόσθετα, το στοιχείο της αιχμαλωσίας προβάλλει ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χριστιανοσύνη στη Μεσόγειο εξ αιτίας της δράσης των τουρκο- βερβερίνων κουρσάρων,41 ενώ το ερωτικό μέρος προβάλλει την ακεραιότητα της χριστιανής, η οποία αρνείται να αλλαξοπιστήσει και να ζήσει μια πλούσια και χωρίς προβλήματα ζωή.
Το δεύτερο μισό του έργου επικεντρώνεται κυρίως σε πολεμικά γεγονότα: α) την επιθετικότητα των Τούρκων στη Μεσόγειο που αρχίζει με την απαίτηση από τους Βενετούς να παραδώσουν αμαχητί το νησί ˑ β) την εισβολή στην Κύπροˑ γ) την αντίδραση των χριστιανικών κρατών της Μεσογείου με τη σύσταση του Ιερού Συνασπισμούˑ δ) τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου.
Χαρακτηριστικό του έργου είναι ότι δεν υπάρχει αποκοπή της δράσης των προσώπων από την ιστορική ροή, πράγμα που διευκολύνει τον συγγραφέα να εκθέσει τα ιστορικά γεγονότα μέσω της δράσης του καθενός, δηλαδή των διαλόγων.
Σε γενικές, λοιπόν, γραμμές, ο δραματικός μύθος είναι βασισμένος σε τρεις άξονες:
α) την προσωπική ζωή του σουλτάνου Σελίμ,
β) την προσωπική ζωή της Κωνσταντίας, του γιού της και του συζύγου της,
γ) τον χαρακτήρα και τις πράξεις των Τούρκων αρχηγών του οθωμανικού στρατού,
δ) τον χαρακτήρα και τη δράση των αρχηγών του χριστιανικού συνασπισμού.
ε) τις πολεμικές συγκρούσεις στο πλαίσιο της πολιορκίας της Λευκωσίας και της ναυμαχίας της Ναυπάκτου.
Η πλοκή του έργου εκτυλίσσεται ως εξής:
Α΄ Πράξη:
Παρουσιάζεται η τρυφηλή και εκθηλυμένη ζωή του σουλτάνου Σελίμ Β΄ στο χαρέμι και η εξάρτησή του από την Ρόζα Σολιμάνα, που τον κρατά μακριά από τους πολέμους.
Οι τρεις αρχηγοί του οθωμανικού στρατού (Μουσταφά, Πιαλή και Ουτσαλή) προσπαθούν να τον πείσουν να αλλάξει ζωή και να τιμήσει την ένδοξη οικογενειακή του παράδοση, αρχίζοντας και πάλι τον πόλεμο με τους χριστιανούς με την κατάληψη της Κύπρου.
Σκηνές αιχμαλωσίας χριστιανών, πιθανότατα στο Αλγέρι, όπου καταφτάνουν ένας φραγκισκανός μοναχός για να εξαγοράσει αιχμαλώτους και ένας έμπορος με το καράβι του, που πρόκειται να τους μεταφέρει στην Ισπανία. Μεταξύ των αιχμαλώτων συμπεριλαμβάνεται η Κωνσταντία από την Λευκωσία και ο μικρός της γιος. Ακολουθούν σκηνές πατριωτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα. Η Κωνσταντία αποφασίζει να μην επιβιβαστεί στο ισπανικό πλοίο και αποδέχεται την πρόταση που της κάνει ο Μουσταφά να την μεταφέρει στην Κύπρο.
Ο Σελίμ βλέπει το φάντασμα του πατέρα του και αλλάζει ριζικά τακτική: αποφασίζει την ανοιχτή ρήξη με τους χριστιανούς και απαιτεί την παράδοση της Κύπρου από τη Βενετία.
Σκηνή όπου συνεδριάζει η Γερουσία της Βενετίας και επιβραβεύει τον Τιτσιάνο για τον πίνακα της σουλτάνας που συνέβαλε στη διατήρηση καλών σχέσεων με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εμφανίζεται όμως ο Μουσταφά, ως απεσταλμένος του Σελίμ, για να απαιτήσει με απειλές την παράδοση της Κύπρου. Οι συγκλητικοί ειρωνεύονται την αλαζονεία του και τον αποπέμπουν εξευτελιστικά.
Β΄ Πράξη:
Η Κωνσταντία ανακαλύπτει ότι ο, ερωτευμένος μαζί της, Μουσταφά την εξαπάτησε και αντί για την Κύπρο την έφερε στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Σελίμ με δεύτερη ερωμένη, την Φατίμα. Διαμάχη μεταξύ Αλή και Μουσταφά για την Κωνσταντία, αλλά και για προσωπικές φιλοδοξίες. Ο Σελίμ τους διατάζει να κατακτήσουν την Κύπρο χωρίς χρονοτριβές.
Ο Μουσταφά παραδίδει την Κωνσταντία στον σύζυγό της, Λεονάρδο, τον οποίο προσπαθεί μάταια να πείσει να του παραδώσει την Λευκωσία. Σκηνές πατριωτισμού και θρησκευτικής πίστης.
Οι Τούρκοι επιτίθενται στη Λευκωσία. Ο Λεονάρδο αιχμαλωτίζεται. Γενναιότητα της Κωνσταντίας που πολεμά σαν άντρας. Σκηνές γενναιότητας και του παιδιού της. Ο Μουσταφά αποδεικνύεται γενναιόδωρος και απελευθερώνει τους αιχμαλωτισμένους Λεονάρδο, Κωνσταντία και παιδί.
Γ΄ Πράξη:
Διεργασίες για τη σύσταση του Ιερού Συνασπισμού και τον ορισμό του αρχιναυάρχου. Λαμβάνουν μέρος εκπρόσωποι των κρατών που πρόκειται να τον στελεχώσουν. Δυσαρέσκεια της Βενετίας για την επιλογή μη Βενετού αρχιναυάρχου. Εκθειασμός του Πάπα Πίου Ε΄, του Φίλιππου Β΄ της Ισπανίας και του Δον Χουάν του Αυστριακού.
Ο Σελίμ μεταξύ δύο γυναικών. Η Φατίμα τον ωθεί προς τον πόλεμο. Θυμός της Ρόζας Σολιμάνας, που εξοργίζει τον Σελίμ.
Οι Τούρκοι αρχηγοί ενημερώνονται για τη σύσταση του Ιερού Συνασπισμού. Μετά από διαφωνίες αποφασίζουν να προχωρήσουν σε σύγκρουση με τον χριστιανικό συμμαχικό στόλο.
Συζήτηση των αρχηγών του χριστιανικού συμμαχικού στόλου.
Οι προσωποποιημένες Ισπανία, Βενετία και Ρώμη, περιγράφουν τις λεπτομέρειες της ναυμαχίας.
Θρίαμβος των χριστιανών, αιχμαλωσία του Αλή και οπισθοχώρηση του Ουτσαλί. Εορτασμοί των χριστιανών για τη νίκη.
Είναι εμφανές ότι, σε γενικές γραμμές, ο μηχανισμός της πλοκής του έργου που υποστηρίζει την υπόθεση (δραματικός μύθος) βασίζεται στη κλασική δομή της αιτιοκρατικής σύνδεσης των επιμέρους γεγονότων, που παρουσιάζονται σε διαφορετικές σκηνές συγκρούσεων και οι οποίες οδηγούν στην τελική επίλυσή τους. Στις πολλαπλές σκηνές και χώρους όπου διαδραματίζεται το έργο, οι έρωτες των Τούρκων εναλλάσσονται με διπλωματικά και πολεμικά επεισόδια, τα οποία ενεργοποιούν τη σύσταση του Ιερού Συνασπισμού και καταλήγουν στην τελική ήττα των Οθωμανών στα ανοικτά της Ναυπάκτου.
Το μείγμα στοιχείων της κωμωδίας (ερωτικές πλοκές) με άλλα της τραγωδίας είναι χαρακτηριστικά της αρχικής φάσης της Comedia Nueva, όπου δοκιμάζονται νέες φόρμουλες, δίχως να τηρούνται αυστηρά τα οριοθετημένα δομικά στοιχεία των δύο θεατρικών ειδών. Σε γενικές γραμμές, όμως, Ο Ιερός Συνασπισμός ανταποκρίνεται στα κύρια χαρακτηριστικά του θεατρικού αυτού είδους:42
Είναι τρίπρακτο έργο.
Αναμιγνύει το τραγικό με το κωμικό για να εκφράσει ρεαλιστικά την διαφορετικότητα που υπάρχει στην ζωή, μέσω προσώπων διαφορετικών προελεύσεων και τάξεων. Παρεμβάλλεται επίσης το αστείο έως και το γελοίο.
Γράφεται σε έμμετρο λόγο και με διαφορετικές στροφές.
Παρά τις τραγικωμικές σκηνές του παλατιού του Σελίμ, περιγράφεται επακριβώς η ιστορική εξέλιξη, ενώ η τρίτη Πράξη, αφιερωμένη η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα έπους. Παράλληλα, μέσω διαλόγων παραδίδονται πραγματικά μαθήματα ιστορίας και γεωγραφίας.
Ο χρόνος ακολουθεί μια ευθύγραμμη ανάπτυξη της πλοκής με διαδοχή των γεγονότων, συμπύκνωση, αλλά και παράλληλη παρουσίασή τους. Σε λιγοστές περιπτώσεις η πλοκή βασίζεται και στην υποκειμενική αντίληψη ή εμπειρία του χρόνου που έχουν τα δραματικά πρόσωπα. Το έργο καλύπτει επομένως τα γεγονότα που έλαβαν χώρα το 1570-71 και έχουν ως εξής:
Μάρτιος του 1570: ο σουλτάνος Σελίμ Β΄ απαιτεί με τελεσίγραφο από τη Βενετία την παράδοση της Κύπρου. Οθωμανικά στρατεύματα, με αρχιστράτηγο τον Λάλα Μουσταφά Πασά, αποβιβάζονται στο νησί. Στην εκστρατεία λαμβάνουν μέρος 350-400 πλοία και μεταξύ των 60.000 και 100.000 ανδρών. Οι Βενετοί, ευρισκόμενοι ενώπιον της τουρκικής ναυτικής υπεροχής, αποφασίζουν να προβάλουν αντίσταση στις οχυρωμένες πόλεις, έως ότου φτάσουν ενισχύσεις. Η Βενετία ζητεί τη βοήθεια των χριστιανικών δυνάμεων. Ο Πάπας Πίος Ε΄ πείθει τον Φίλιππο Β΄ της Ισπανίας να συνδράμει. Ο συμμαχικός στόλος συγκροτείται στο λιμάνι της Σούδας, υπό τις διαταγές του Βενετού ναυάρχου Marco Antonio Colonna.43
9 Σεπτεμβρίου 1570: οι Τούρκοι, εκμεταλλευόμενοι την ασυμφωνία των χριστιανών αρχηγών να αποφασίσουν για τον τρόπο, με τον οποίο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί η κατάσταση, καταλαμβάνουν τη Λευκωσία έπειτα από πολιορκία επτά εβδομάδων. Σφαγή 20.000 κατοίκων της πόλης και αιχμαλωσία των γυναικόπαιδων.
5 Οκτωβρίου 1570: ο Ισπανός ναύαρχος, Juan Andrea Doria, επιστρέφει στη Σικελία, ενώ ο Πάπας και η Βενετία του χρεώνουν την αποτυχία της εκστρατείας. Ο βενετικός και παπικός στόλος, στην επιστροφή χάνει 14 γαλέρες σε μια καταιγίδα.
Ο Πάπας Πίος Ε΄ πιέζει τις χριστιανικές δυνάμεις της Μεσογείου (πλην Γαλλίας) να συστήσουν έναν συνασπισμό για να σταματήσουν την τουρκική εξάπλωση στη Μεσόγειο. Οι διαπραγματεύσεις διαρκούν αρκετούς μήνες, εξ αιτίας των συγκρουόμενων συμφερόντων της Ισπανίας και της Βενετίας.
25 Μαΐου 1571: σύσταση του Ιερού Συνασπισμού με τη συμμετοχή της Ισπανίας, Βενετίας, παπικών δυνάμεων, Μάλτας, Γένοβας και των δουκάτων της Σαβοΐας, Ουρμπίνο και Τοσκάνης, με αρχιναύαρχο τον Δον Χουάν τον Αυστριακό, νόθο αδελφό του Φίλιππου Β΄.44 Ο στόλος απαριθμεί 325 πλοία45 και περίπου 30.000 στρατιώτες.46 Ο Πάπας, δίνει στους μαχητές σταυροφορική άφεση αμαρτιών.
1 Αυγούστου 1571: μετά από πολιορκία εννέα μηνών, ο διοικητής της Αμμοχώστου παραδίδει την πόλη στους Τούρκους.
14 Αυγούστου 1571: ο συμμαχικός στόλος συγκεντρώνεται στη Νάπολη, όπου ορίζεται αρχιναύαρχος ο Δον Χουάν ο Αυστριακός μετά από εκτενείς διαφωνίες μεταξύ των συμμάχων.
26 Σεπτεμβρίου 1571: ο συμμαχικός στόλος προσαράζει στην Κέρκυρα και στις 6 Οκτωβρίου στην Κεφαλονιά, όπου φτάνουν οι ειδήσεις για την άλωση της Αμμοχώστου και τις τουρκικές βαρβαρότητες σε βάρος του πληθυσμού και του διοικητή της, Marco Antonio Bragadinο.
7 Οκτωβρίου 1571: Σύγκρουση του συμμαχικού στόλου με τον οθωμανικό στον ευρύτερο κόλπο της Πάτρας (γνωστό στην εποχή ως κόλπο της Ναυπάκτου). Τον οθωμανικό στόλο, με αρχιναύαρχο (καπουδάν πασά) τον Αλή Πασά, υποβοηθούμενο από τους κουρσάρους Μεχμέτ Σιρόκκο (Mehmed Şuluk) της Αλεξάνδρειας και Ουλούτς Αλή, αποτελούσαν 222 γαλέρες, 56 γαλέτες και μερικά ακόμη πλοιάρια με 13.000 έμπειρους και 34.000 στρατιώτες. Στη μάχη καταβυθίστηκαν 50 πλοία του οθωμανικού στόλου, και αιχμαλωτίστηκαν 117 γαλέρες και 20 γαλέτες, ενώ σκοτώθηκαν 30.000 Τούρκοι (συμπεριλαμβανομένου και του Αλή Πασά). Τέλος, αιχμαλωτίστηκαν άλλοι10.000. Από τη χριστιανική πλευρά οι απώλειες ανήλθαν σε 7.500 νεκρούς.
[Συνεχίζεται]
Ο Καθηγητής Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός είναι πρόεδρος του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών («Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas de Granada»/ C.E.B.N.Ch.) του Πανεπιστημίου της Γρανάδας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Α΄ ΜΕΡΟΥΣ
1.Υπάρχει μια εκτεταμένη βιβλιογραφία για το θέμα. Βλ. ενδεικτικά: HESS, Andrew C., “The Battle of Lepanto and Its Place in Mediterranean History”, Past and Present, LVII (1972), σσ. 53-73· KONSTAM, Angus, Lepanto 1571. The greatest naval battle of the Renaissance, Leeds, Osprey, 2003 και MUÑOZ BOLAÑOS, Roberto, La batalla de Lepanto, 1571, Madrid, Almena, 2003.
2. Ο SENER, Mehmet Sait, El tema turco en el teatro español de los siglos XVI-XVII (Διδακτορική Διατριβή), Universidad Complutense de Madrid, 2018, σσ. 14-28, αντιπροτείνει τον όρο “turquesco”, προσπαθώντας να διαχωρίσει τον γενικότροπο ορισμό Turquería, που κατά τη γνώμη του δεν ανταποκρίνεται επακριβώς εθνοτικά και χωροταξικά στους Τούρκους, διότι συμπεριλαμβάνει όλους τους μουσουλμάνους της βόρειας Αφρικής. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αν και ο όρος Turquería μπορεί να εκλαμβάνεται ως μειωτικός, ανταποκρίνεται στη γενική εικόνα που είχαν οι Ισπανοί της εποχής για τους μουσουλμάνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (https://eprints.ucm.es/id/eprint/46900/1/T39724.pdf).
3. VATIN, Nicolas, Les Ottomans et l´Occident (XVe- XVIe siècles),Istanbul, Isis, 2001.
4. HASSIOTIS, I. K., “Hacia una re-evaluación de Lepanto”, στο A. Bernat Vistarini (επιμ.), Volver a Cervantes. Actas del IV congreso de la Asociación de Cervantistas, Palma de Mallorca, Universitat de les Illes Ballears, 2001, τ. 1, σσ. 37-45 και RIVERO RODRÍGUEZ, Manuel., La batalla de Lepanto. Cruzada, Guerra santa e identidad confesional, Madrid, Sílex, 2008.
5. Βλέπε σχετικά την κριτική έκδοση του έργου του Fernando de Herrera, Relación de la guerra de Chipre y suceso de la batalla Naval de Lepanto (από τον Carlos Martínez Carrasco), Granada, Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas, 2020.
6. HASSIOTIS, Ioannis K., “El mundo neogriego en el espejo de los autores del Siglo de Oro”, LEMYR 24 (2020), σσ. 147-207 και ειδικά στις σσ. 181-182 και του ιδίου, “Ιδεολογικές επιβιώσεις της ναυμαχίας της Ναυπάκτου στον ισπανικό κόσμο”, Fr. Morcillo Ibáñez, Actas del V Congreso de Neohelenistas de Iberoamérica: Mundo Neogriego y Europa: contactos, diálogos culturales (Valencia 25-26 de octubre de 2013), Granada, Sociedad Hispánica de Estudios Neogriegos, 2015, σσ. 13-42.
7. LÓPEZ DE TORO, J., Los poetas de Lepanto, Madrid, Instituto Histórico de la Marina, 1950καιGARCÍA CÁRCEL, R., “La psicosis del turco en la España del Siglo de Oro”,στο F. Pedraza & R. González Cañal (επιμ.), Los imperios orientales en el teatro del Siglo de Oro, Almagro, Universidad de Castilla-La Mancha 1994, σσ. 15-28.
8. Βλ. Σχετικά MAS, Albert, Les Turcs dans la littérature espagnole du siècle d’or, Paris, 1967, τ. 1, σσ. 189-221, 238- 241, 394-403, τ. 2, σσ. 47-52.
9. VEGA CAPRIO, Lope de, La Santa Liga [έκδοση του Miguel Renuncio Roba], Association for Hispanic Classical Theater, 2007 (http://artelope.uv.es/biblioteca/textosAL/AL0863_LaSantaLiga.php).
10. VEGA CARPIO, Lope de, La Santa Liga, στο Decima quinta parte de las Comedias de Lope de Vega Carpio, Madrid, Fernando Correa de Montenegro, 1621, ff. 91r-121v. Tο έργο συνέγραψε πιθανότατα μεταξύ του 1598 και 1600. Βλ. MORLEY, Sylvanus Griswold & BRUERTON Courtney, Cronología de las comedias de Lope de Vega, con un examen de las atribuciones dudosas, basado todo ello en un estudio de su versificación estrófica [Revisado por S. Griswold Morley], Versión española de María Rosa Cartes, Madrid, Gredos, 1968.
11. OLEZA, Joan, “Variaciones del drama historial en Lope de Vega”, Anuario Lope de Vega. Texto, literatura, cultura, 19 (2013), σσ. 151-187.
12. OLEZA, Joan, “Historical Dramas of Private Events, by Lope de Vega: a Requirement of Subjects”, στο From Ancient Classical to Modern Classical: Lope de Vega and the New Challenges of Spanish Theatre, Νew York, IDEA (Instituto de Estudios Auriseculares), 2012, σσ. 61-102.
13. Οι τρεις κύριες θεματικές ενότητες του έργου του Λόπε ντε Βέγκα είναι: α) έργα θρησκευτικού περιεχομένου (βίοι αγίων, μεσαιωνικοί θρύλοι, ιστορίες βγαλμένες από τη Βίβλο)· β) κωμωδίες ιστορικού χαρακτήρα (βασισμένες σε χρονικά, θρύλους, ποίηση της Ισπανίας)· γ) κοινωνικά δράματα (βασισμένα σε συγκρούσεις μεταξύ ευγενών και λαού εξ αιτίας της άδικης συμπεριφοράς των τελευταίων· δ) κωμωδίες ερωτικού χαρακτήρα.
14. RENUNCIO ROBA, Miguel, “El mundo islámico en La Santa Liga de Lope de Vega”, Anaquel de Estudios Árabes 16 (2005), σσ. 205-217. Αν και μερικά από τα έργα του εντάσσονται στη θεματική της αιχμαλωσίας χριστιανών από τουρκοβερβερίνους κουρσάρους, ο τρόπος αντιμετώπισης τουθέματος είναι διαφορετικός δεδομένου ότι δεν παρουσιάζεται με τον δραματικό τρόπο που βλέπουμε στον Θερβάντες κ.ά. Βλ. σχετικά FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Daniel, “Moros, cautivos, raptos y naufragios: las comedias bizantinas de Lope de Vega” en G. Vega, H. Urzáiz, P. Conde (eds.), El patrimonio en el teatro clásico español: actualidad y perspectivas. Actas del Congreso de TC/12 (Olmedo, 22-25 de 2013), Valladolid, Ediciones de la Universidad de Valladolid, 2015, σσ. 331-338.
15. ACEDO CASTILLA, José Francisco, “Los dramas históricos de Lope de Vega”, Minervae Baeticae. Boletín de la Real Αcademia Sevillana de Buenas Letras, 14(1986), σσ. 15-36.
16. GILMAN, Stephen, “Lope, dramaturgo de la historia”, στο A. Sánchez Romeralo (επιμ.), Lope de Vega: el teatro, Madrid, Taurus («El escritor y la crítica»),1989, τ. 1, σσ. 181-192 και OLEZA, Joan, “Del primer Lope al Arte Nuevo”, στο D. McGrady (επιμ.), Lope de Vega, Peribáñez y el Comendador de Ocaña, Barcelona, Crítica, 1997, σ: xli.
17. Κυριαρχία των Μαμελούκων στην Κύπρο (http://www.polignosi.com/cgibin/hweb?-A=12504&-V=limmata).
18. Τα αποσπάσματα του έργου που παρεμβάλλονται στο κείμενο προέρχονται από το βιβλίο: Λόπε ντε Βέγκα, Ο Ιερός Συνασπισμός (εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια: Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός), Γρανάδα, Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών, 2021.
19. CALVO, Florencia, Los itinerarios del imperio. La dramatización de la historia en el barroco español , Buenos Aires, Eudeba, 2007 καιUSANDIZAGA, Guillem, La representación de la historia contemporánea en el teatro de Lope de Vega, Madrid, Iberoamericana, Frankfurt am Main, Vervuert, 2014,σσ. 111-151.
20. KIRSCHNER, Teresa J. & CLAVERO, Dolores, Mito e historia en el teatro de Lope de Vega, Alicante Universidad de Alicante, 2009 και DÍEZ BORQUE, J. M.,Sociedad y teatro en la España de Lope de Vega, Barcelona, Antoni Bosch, 1978.
21. Στο στέμμα του συνενώθηκαν το δουκάτο της Βουργουνδίας και το αρχιδουκάτο της Αυστρίας από πλευρά του πατέρα του, και από την πλευρά της μητέρας του τα βασίλεια της Καστίλλης, της Ναβάρρας και της Αραγωνίας, στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν το βασίλειο της Νάπολης, Σικελίας και Σαρδηνίας και οι κτήσεις στην Αμερική. Υπήρξε ο πρώτος βασιλιάς ης Ισπανίας με το όνομα Κάρολος Α΄ (1516-1556), και αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού ΄Εθνους με το όνομα Κάρολος Ε΄ (1519-1558). Το 1556 μεταβίβασε τον θρόνο της Αυτοκρατορίας στον αδελφό του Φερδινάνδο Α΄ (1558-1564) και το θρόνο της Ισπανίας στον γιο του Φίλιππο Β΄ (1556-1598).
22. RYJIK, Verónica, Lope de Vega en la invención de España: El drama histórico y la formación de la conciencia nacional, Woodbridge, Boydell & Brewer, 2011, pp. 216 y ss. καιCARREÑO-RODRÍGUEZ, Antonio, Alegorías del poder. Crisis imperial y comedia nueva (1598- 1659), Woodbridge, Boydell &Brewer, 2009, σσ. 217-226.
23. MARAVALL, José Antonio & ABAT NEVOT, Francisco, Teatro y literatura en la sociedad barroca, Barcelona, Editorial Crítica, D.L., 1990, y BERMEJO CABRERO, José Luis, Derecho y pensamiento político en la literatura española, Madrid, 1980, σσ. 161-186.
24. KIRSCHNER, Teresa J. &CLAVERO, Dolores, Mito e historia…, ό.π., σσ. 282 κ.έ.
25. FERRER VALLS, Teresa, “Lope de Vega y la dramatización de la materia genealógica (I)”, στο J. Mª Díez Borquez (επιμ.),Teatro cortesano en la España de los Austrias, Madrid (Cuadernos de Teatro Clásico 10) 1998, σσ. 215-231 και TRAMBAIOLI, M., “Lope de Vega y el poder monárquico: una puesta al día”, Impossibilia 3 (abril 2012), σσ. 16-36.
26. GARCÍA MARTÍN, P., “El arte nuevo de hacer España. Acerca de la difusión de la Historia en el teatro de Lope de Vega”, στο J. I. Ruíz Rodríguez& I. Sosa Mayor (επιμ.), Construyendo identidades. Del protonacionalismo a la nación, Alcalá de Henares, Universidad de Alcalá, 2013, σσ. 163-188 και R. Castilla Pérez & M. González Dengra (επιμ.), La teatralización de la historia del Siglo de Oro Español. Actas del III Coloquio del Aula-Biblioteca Mira de Amescua, celebrado en Granada, del 5 al 7 de noviembre de 1999 y cuatro estudios clásicos sobre el tema, Granada, Universidad de Granada, 2001, σσ. 371-402.
27. GARCÍA MARTÍN, Pedro, “El imaginario monárquico en el teatro histórico de Lope de Vega”, στο A. Rey Hazas, M. de la Campa Gutiérrez, E. Jiménez Pablo (επιμ.), La corte del barroco: Textos literarios, avisos, manuales de corte, etiqueta y oratoria, Madrid, Polifemo, 2016, σσ. 393-416 και GALVÁN ΜORENO, Luis, “Educación, propaganda, resistencia. Literatura y poder en teorías, tópicos y controversias de los siglos XVI y XVII”, στο I. Arellano, Ch. Strosetzkim & E. Williamson (επιμ.), Autoridad y poder en el Siglo de Oro, Madrid / Frankfurt am Main, Iberoamericana / Vervuert, 2009, σσ. 52-69.
28. MONTERO, Juan, “Poesía e Historia en torno a Lepanto: el ejemplo de Fernando de Herrera”, στοActas del II Congreso de Historia de Andalucía (Córdoba 1991), Sevilla, Junta de Andalucía, Consejería de Cultura, Cajastur, 1994-5, σσ. 283-289.
29. BLANCO, Mercedes, “La batalla de Lepanto y la cuestión del poema heróico”, Calíope 19, nº 1(2014), σσ. 23-53.
30. GARCÍA MARTÍN, Pedro, “El imaginario monárquico en el teatro histórico de Lope de Vega”, στο A. Rey Hazas, M. de la Campa Gutiérrez, E. Jiménez Pablo (επιμ.), La Corte del Barroco: Textos literarios, avisos, manuales de corte, etiqueta y oratoria, Madrid, Ediciones Polifemo, 2016, σσ. 409-411.
31. CALVO, Florencia, Los itinerarios del imperio. La dramatización…, ό.π.
32. RODRÍGUEZ, Leandro, “La función del monarca en Lope de Vega”, στο M. Criado del Val (επιμ.), Lope de Vega y los orígenes del teatro español. Actas del I Congreso Internacional sobre Lope de Vega, Madrid, Edi-6, 1981, σσ. 799- 804.
33. GARIOLO, Joseph, Lope de Vega’s Jerusalén conquistada and Torquato Tasso’s Gerusalemme liberata. Faceto Face, Kassel, Edition Reichenberger, 2005.
34. GARCÍA MARTÍN, Pεδρο.,La péñola y el acero. La idea de Cruzada en la España del Siglo de Oro, Sevilla S & C Ediciones, D.L., 2004, σσ. 57-78 και του ιδίου Historia visual de las Cruzadas modernas. De la Jerusalén liberada a la guerra global, Madrid, Antonio Machado Libros, 2010, σσ. 252κ.έ.
35. MARTÍNEZ MARTÍNEZ, Faustino, “El derecho común en la obra de Lope de Vega: unos breves apuntamientos”, Opinión Jurídica 4, nº 8 (2005), σσ. 131-144.
36. GARCÍA MARTÍN, Pedro, “El imaginario monárquico en el teatro histórico de Lope de Vega”, στο A. Rey Hazas, M. de la Campa Gutiérrez, E. Jiménez Pablo (επιμ.), La corte del barroco: Textos literarios, avisos, manuales de corte, etiqueta y oratoria, Madrid, Polifemo, 2016, σσ. 393-416 και YOUNG, Richard A. La figura del rey y la institución real en la comedia lopesca, Madrid 1979, Madrid, José Porrúa Turanzas, 1979.
37. FUENMAYOR, Antonio de, Vida y Hechos de Pío Quinto Pontifice Romano, dividida en seis libros; con algunos notable sucessos de la Christiandad del tiempo de su Pontificado, Madrid, Imprenta de Luis Sánchez, 1595.
38. ERCILLA, Alonso de, La Araucana, Madrid, Cátedra, 20095. Βλ. επίσης COROMΙNAS, Juan Μ., “Las fuentes literarias del Arauco domado, de Lope de Vega”, στο M. Criado de Val (επιμ.), Lope de Vega y los orígenes del teatro español. Actas del I Congreso internacional sobre Lope de Vega, Εdi-6, Μadrid, 1981, σσ. 161-170 και Díaz Balsera, Viviana, “Araucanian Alterity in Alonso de Ercilla and Lope de Vega”, στο B. Μujica, Sh. Voros & Μ. D. Stroud (επιμ.), Looking at the Comedia in the Year of the Quincentennial, Lanham, University Πress of Αmerica, 1993, σσ. 23-36.
39. HEATHCOTE, Anthony A., “La Araucana: ercilla and Lope de Vega”, στο J. Εngland Hispanic Studies in Honour of Frank Pierce, Sheffield, Department of Hispanic Studies, 1980, σσ. 77-89 και UDAONDO ΑLEGRE, Juan, “Venus y Marte en Lepanto. Amor vulgar frente a virtud cristiana en La Santa Liga de Lope de Vega”, στο IX Congreso de la Asociación Internacional «Siglo de Oro», Université de Poitiers, 11-15 (julio de 2011). Cfr. στο R. WRIGHT, Elizabeth, “Enredos historiográficos: Lope ante Lepanto”, Anuario Lope de Vega. Texto, Literatura, Cultura 18 (2012), σσ. 150 κ.έ.
40. Για το θέμα του χυδαίου έρωτα των Τούρκων στην ισπανική λογοτεχνία του Χρυσού Αιώνα βλ. PLAGNARD, Aude, “Cautivas cristianas y enamorados turcos: el tratamiento épico de unos infortunios náuticos en la guerra de Chipre”, Criticón, 115 (2012), σσ. 125-145· UDAONDO ALEGRE, Juan, Venus y Marte en Lepanto. Amor vulgar frente a virtud cristiana en La Santa Liga de Lope de Vega, στοA. Bègue, E. Herrán Alonso (επιμ.), Pictavia aurea: actas del IX Congreso de la Asociación Internacional Siglo de Oro (Poitiers, 11-15 de julio de 2011),Asociación Internacional Siglo de Oro, 2013, σσ. 1157-1166 και PLAGNARD, Aude, “Cautivas cristianas y enamorados turcos: el tratamiento épico de unos infοrtunios náuticos en la guerra de Chipre”, Criticón 115 (2012), σσ. 125-145.
41. DAVIS, Robert, Christian slaves, muslin masters: white slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast, and Italy, 1500-1800, London, Palgrave Macmillan, 2004 και CAMAMIS, George, Estudios sobre el cautiverioen el Siglo de Oro, Madrid. Gredos, 1977.
42. ROZAS LÓPEZ, Juan Manuel, Significado y doctrina del Arte Nuevo de Lope de Vega, Madrid, Sociedad General Española de Librería, 1976.
43. Συνολικά απαριθμεί 223 πλοία, κυρίως γαλέρες, και 48.000 άνδρες, από τους οποίους μόνο 16.000 είναι στρατιωτικοί (Βενετία: 136 γαλέρεςˑ παπικές δυνάμεις: 12 γαλέρεςˑ Ισπανία: 50 γαλέρες).
44. Επικεφαλής του βενετικού στόλου ήταν ο Sebastián Veniero και του παπικού ο Marco Antonio Colonna.
45. 164 ισπανικά (90 γαλέρες, 50 φρεγάτες και μπεργανδίνια και 24 πλοία), 134 βενετικά (6 μεγάλες γαλέρες/galeazzas, 106 γαλέρες, 20 φρεγάτες και 2 πλοία), γενοβέζικα (17 γαλέρες), 18 παπικά (12 γαλέρες και 6 φρεγάτες) και 9 γαλέρες της Μάλτας.
46. 20.000 Ισπανούς στρατιώτες, 8.000 Βενετούς, 2.000 παπικούς και ένα μικρό αριθμό ιπποτών της Μάλτας.
