Μόσχος Μορφακίδης- Φυλακτός: Η ιστορία στο θέατρο: η κατάκτηση της Κύπρου και η ναυμαχία της Ναυπάκτου στο έργο «Ο Ιερός Συνασπισμός» του Λόπε ντε Βέγκα (Μέρος Β’: Τα πρόσωπα του έργου)

450 χρόνια από τότε

Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός

Η ιστορία στο θέατρο: η κατάκτηση της Κύπρου και η ναυμαχία της Ναυπάκτου στο έργο “Ο Ιερός Συνασπισμός” του Λόπε ντε Βέγκα
(Μέρος Β΄: Τα πρόσωπα του έργου)

 

Το έργο αρχίζει στην Αυλή των σουλτάνων της Κωνσταντινούπολης, όπου η ανατολίτικη χλιδή κεντρίζει τη φαντασία του αναγνώστη, όπως φαίνεται από κάποιους διαλόγους:

Τα άνθη και οι πηγές του κήπου αυτού	111
στ’ άρωμα και στη ροή τους σας καλούν
κοπιάστε λοιπόν, να σας τα δώσουν,
και τα χείλη σας κάντε να ζητήσουν
διάφορα ακατόρθωτα να γίνουν.	115

Μια σειρά από πραγματικά δραματικά πρόσωπα εισάγουν τον αναγνώστη/θεατή στο ιστορικό πλαίσιο της υπόθεσης. Στη αρχή, όπως είναι φυσικό, από τη δομή του έργου, παρελαύνουν οι Τούρκοι πρωταγωνιστές της ιστορίας:

Σελίμ

Ο σουλτάνος Σελίμ Β΄ (Sultan İkinci Selim 1566-1574),¹ γιος του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς και της Χουρρέμ, περισσότερο γνωστής ως Ροξελάνα. Πρόκειται για τον πρώτο σουλτάνο που έδειξε αδιαφορία για τις στρατιωτικές και διοικητικές υποθέσεις του κράτους προκειμένου να επιδοθεί στην οινοποσία και στις γυναίκες. Γίνεται, γενικά, αποδεκτό ότι η βασιλεία του σηματοδοτεί την αρχή της οθωμανικής παρακμής. Γνωστός επίσης με το προσωνύμιο «Μέθυσος», θεωρήθηκε άτομο με αδύναμο και ανίκανο χαρακτήρα, που άφησε την εξουσία στον μεγάλο βεζύρη Σοκολού Μεχμέτ Πασά, ο οποίος άσκησε μια αποτελεσματική εξωτερική πολιτική με στρατιωτικές και διπλωματικές επιτυχίες στην Ευρώπη, τη Ρωσία και την Ανατολική Μεσόγειο. Η κατάληψη, όμως, της Κύπρου (1570), προκάλεσε την αντίδραση των χριστιανικών δυνάμεων της Μεσογείου, που είχε ως αποτέλεσμα την ήττα του οθωμανικού στόλου στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571) και συνακόλουθα την περιστολή του τουρκικού επεκτατισμού στο χώρο της Μεσογείου.

 

Ο Σελίμ Β΄ ήρθε σε νόμιμο γάμο με την οδαλίσκη Νουρμπανού Σουλτάνα (ή Kale Katenou), που λέγεται ότι ήταν βενετικής καταγωγής (ονόματι Cecilia ή Rachel Venier Baffo), μητέρα του διαδόχου του, Μουράτ Γ΄.

Στην αρχή του έργου, παρουσιάζεται ως κακός ηγεμόνας που αδιαφορεί τελείως για τα θέματα του κράτους και επιδίδεται αποκλειστικά στις αισθησιακές απολαύσεις του παλατιού: το χαμάμ, τη μουσική, τον χορό και τις τριακόσιες γυναίκες του χαρεμιού.

Κυρίως, όμως, τον χαρακτηρίζει ο τυφλός έρωτας για την Ρόσα Σολιμάνα (δηλ. την περίφημη Ροξελάνα η οποία, για λόγους εντυπωσιασμού στο έργο, αντικαθιστά την Νουρμπανού Σουλτάνα),² όπου τον ωθεί μέχρι την ταπείνωση, αναγκάζοντάς τον να γονατίσει μπροστά της και να της προσφέρει τα πάντα:

 

Τον ήλιο ζητήστε, κι αν μετά	121
ο ήλιος δεν αλλάξει θέση,
εγώ στα πόδια σας τον φέρνω,

Εξοργίζεται με τις συμβουλές των πασάδων του (Mustafá, Pialí και Ουτσαλί, σε σημείο που τους απειλεί με θάνατο.

Σελίμ      ΄Ατιμο σκυλί,
ακριβώς γι’ αυτό που λες
θα χυθεί το βρωμερό σου αίμα!	395

 

Το φάντασμα του πατέρα του, που τον επιπλήττει για την οκνηρία του και την έλλειψη αρεϊκού φρονήματος, του προκαλεί πανικό και, στη συνέχεια, αλλαγή στάσης που με τη σειρά της εγκαινιάζει μια περίοδο πολεμικών συγκρούσεων:

 

Σελίμ        Μπρος, στρατιώτες, να βγουν τα λάβαρά μου!
Όχι, όχι άλλη απραξία· τρέμε, χριστιανέ,	580
τρέμετε γιε του Πέμπτου και Πίε Πέμπτε,
Ούγγαρε και Βενετσιάνε επίσης,
τη δύναμή μου σήμερα θα δει ο κόσμος·

Η στάση του αλλάζει ακόμη και απέναντι στη Ρόσα Σολιμάνα, την οποία κάποια στιγμή αποπέμπει, ενώ αργότερα φέρνει και άλλη ερωτική σύντροφο (Φάτιμα) με πρόθεση να απολαμβάνει ταυτόχρονα και τις δύο. Οι στρατηγοί του κατακρίνουν έντονα το γεγονός ότι η πολιτική του καθορίζεται από δύο γυναίκες.

Αρνητικά παρουσιάζεται επίσης η αθέτηση του λόγου του για ειρήνη με τη Βενετία, στην οποία αποστέλλει τελεσίγραφο για να του παραδοθεί η Κύπρος και, στη συνέχεια, διατάζει την κατάληψη του νησιού.

Στην Τρίτη Πράξη, η παρουσία του είναι ελάχιστη, όμως αρκετή για να τονίσει και πάλι τον αδύναμο χαρακτήρα του:

Σελίμ           Σολιμάνα, η τιμή μου
κρέμεται από μία μέρα	2065
που κάποια συμφορά θα φέρει·
και αφού η τύχη είναι τροχός,
κανείς εμπιστοσύνη δεν της έχει.

Όταν πρέπει να αποφασίσει για τη ναυμαχία στη Ναύπακτο, για μια ακόμη φορά προσφεύγει στη συμβουλή των δύο γυναικών του, οι οποίες του λένε ανεπιφύλακτα να δώσει τη μάχη.

Σε αντιπαράθεση με τη χριστιανική αρετή του Δον Χουάν του Αυστριακού και την αγάπη του για τον Θεό, ο Σελίμ παρουσιάζεται ως ένας απόλυτος σκλάβος του χυδαίου έρωτα (της venus vulgaris), που λατρεύει την οδαλίσκη του φτάνοντας σε σημείο να γονατίζει μπροστά της και να λέει:

Σελίμ   Λέει ένας φίλος αχλ αλ-χαντίθ	104
πως ο Αλλάχ είναι παντού,
και εγώ δεν αντιλέγω·
αφού ο δικός μου είστε ο Αλλάχ,
όπου κι αν πάω μαζί μου είστε.

Ο έρωτας ριζώνει «στο μέρος της ψυχής όπου, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, βρίσκονται η μνήμη και η φαντασία, δηλαδή στην αισθητική ψυχή». Ο σουλτάνος δεν μπορεί να περάσει από την venus vulgaris στην ουράνια και, συνεπώς, είναι ανίκανος για οποιαδήποτε λογική πράξη, γεγονός που αποβαίνει μοιραίο για τα τουρκικά όπλα.³

Ρόσα Σολιμάνα

Ο Σελίμ ήρθε σε νόμιμο γάμο με την οδαλίσκη, Νουρμπανού Σουλτάν, που λέγεται ότι ήταν βενετικής καταγωγής και ονομαζόταν Cecilia Venier Baffo, ή Rachel (ή Kale Katenou). Ο Λόπε ντε Βέγκα υποκαθιστά το όνομά της με αυτό της Ρόσα Σολιμάνα, που παραπέμπει ευθέως στην περίφημη Ροξελάνα,⁴ η οποία ήταν μητέρα του και σύζυγος του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Η επικρατέστερη θεωρία υποστηρίζει ότι ήταν πολωνικής καταγωγής και θυγατέρα ορθόδοξου ιερέα, που από σκλάβα έφτασε να γίνει σουλτάνα.

Η αιτία αυτής της αλλαγής του ονόματος είναι διπλή:

α) Η θρυλική μορφή της Ροξελάνας, για την οποία ο Σουλεϊμάν έτρεφε έναν παράφορο έρωτα και πάθος, τον σημάδεψε σε όλη του τη ζωή. Το πάθος αυτό συνετέλεσε ώστε, επί 30 έτη, να καταστεί απόλυτη κυρία του χαρεμιού και μία από τις γυναίκες με τη μεγαλύτερη εξουσία στην ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επενέβαινε στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική του κράτους και έκρινε τη τύχη των ανθρώπων που περιέβαλλαν τον σουλτάνο. Η εποχή της έμεινε στη συλλογική μνήμη ως «το σουλτανάτο των γυναικών».⁵΄Ένα από τα πέντε παιδιά της ήταν ο μετέπειτα σουλτάνος Σελίμ Β΄.

β) Η φήμη της ομορφιάς της σε όλη την Ευρώπη, γεγονός στο οποίο συνέβαλε η λογοτεχνία,⁶ η μουσική,⁷ τα θεατρικά έργα και τα διάφορα μυθιστορήματα στα ουκρανικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά. Στην Ισπανία αναφέρεται σε διάφορα έργα, όπως του Λόπε ντε Βέγκα.⁸

O περίφημος πίνακας του Τιτσιάνο ο οποίος, κατόπιν αιτήματος του Σουλεϊμάν, στάλθηκε από τη Βενετία για να απαθανατίσει την μορφή της, γνώρισε πολλαπλά αντίγραφα που συνέτειναν να κορυφωθεί η φήμη της Ροξελάνας σε όλη την Ευρώπη. Ο Λόπε ντε Βέγκα εντυπωσιάστηκε τόσο από αυτόν, που στον Ιερό Συνασπισμό εντάσσει μια ολόκληρη σκηνή στη Σύγκλητο της Βενετίας, η οποία δέχεται τον ζωγράφο για να τον συγχαρεί για το έργο.⁹ Ο συγγραφέας δείχνει να είναι μαγεμένος με το πορτραίτο της Ροξελάνας, που ζωγράφισε ο Τιτσιάνο, γεγονός που αντανακλάται και σε άλλα έργα του. Ο ερωτικός της χαρακτήρας και η ομορφιά της, περίφημη σε όλη την Ευρώπη, είναι ο λόγος που ο Λόπε ντε Βέγκα επιλέγει να υποκαταστήσει την πραγματική σύζυγο του Σελίμ προκαλώντας, με αυτόν τον τρόπο, μεγαλύτερη αίσθηση στον θεατή, ο οποίος απλά έχει ακούσει για την ιστορία της περίφημης σουλτάνας.

Στο Ο Ιερός Συνασπισμός, η Ρόσα Σολιμάνα παρουσιάζεται ως άτομο έξυπνο και ρεαλιστικό που ζητά από τον Σελίμ να μετριάσει το πάθος του και να μην παραμελεί τις υποχρεώσεις του ως μονάρχης. ΄Οταν ο Σελίμ επιπλήττει τους στρατηγούς του η ίδια βάζει φρένο στην οργή του, διότι αντιλαμβάνεται πως οι τελευταίοι του μιλούν σαν πιστοί υπήκοοι.

Σελίμ                     Αχ, σκύλε, φύγε·
γιατί τη φαρμακόγλωσσά σου θα πω
σʼ αυτές τις πόρτες να καρφώσουν!
Πώς σου φαίνεται αυτό;
Ρόσα           Μη θυμώνεις, κάν’ το για μένα!
Σελίμ          Γαλήνη έβαλες στο θυμό μου.	305
Ρόσα           Πολύ σʼ ευγνωμονώ
που το θυμό συγκράτησες.
Καλόπιστα σου μίλησαν.
Σελίμ           Ξέρεις εσύ πόσο σε θέλω;
Ρόσα           Ήρεμη την αγάπη σου τη θέλω,	310
για να ρυθμίζεις πρώτα απʼ όλα
του κράτους σου τις υποθέσεις.

Όταν ο Σελίμ βλέπει το φάντασμα του πατέρα του και αλλάζει στάση, η Ρόσα αντιδρά. Αντιδρά ακόμη περισσότερο, όταν εμφανίζεται η νέα του ερωμένη, γιατί νιώθει ότι χάνει την επιρροή της επάνω του.

Ρόσα     ΄Οταν οι άνδρες στο κρεβάτι
έχουν ό,τι πια δεν θέλουν
κι ό,τι πια τους νευριάζει,	615
σαν τους αρρώστους κάνουν,
και σκιές και θανάτους βλέπουν.
………
Χθες ο Μέγας Κύρης ήσουν,
όχι γιατί όλη την Ασία,
μα γιατί τον έρωτά μου είχες.	630
Πόσο καλά βολεύεται ο Σελίμ,
απορρίπτοντας τόση αγάπη!

 

Μουσταφά

Ο Λάλα Καρά Μουσταφά Πασάς (περίπου 1500-1580) ήταν ο αρχιστράτηγος του οθωμανικού στρατού της ξηράς στην εισβολή της Κύπρου.

Είναι ο πρώτος που βγαίνει στη σκηνή και συμβουλεύει το σουλτάνο να συνεχίσει τους πολέμους εναντίον των Χριστιανών, προκαλώντας την οργή του. Στη συνέχεια, όμως, ο Σελίμ τον στέλνει πρέσβη στη Βενετία για να απαιτήσει την παράδοση της νήσου.

Ο Αλή τον διαβάλλει στον Σελίμ ότι δήθεν δεν έδρασε δυναμικά, επειδή έγινε μαλθακός εξαιτίας της αγάπης του για την Κωνσταντία.

Αλή             Με τόση δειλία
μίλησε στη Βενετιά,
που απʼ τη Γερουσία έφυγε	1170
ντροπιασμένος, άσχημα κι αργά.
………….
Έχασε τον μπούσουλά του
κι έπεσε τόσο χαμηλά·	1195
γιατί όντας στρατηγός
ασήμαντος είναι εραστής
με μια σκλάβα ερωτευμένος,
αφέντης της και γητευτής.

Ο συγγραφέας μεταφέρει εδώ την πραγματική αντιπαλότητά μεταξύ των δυο αξιωματούχων, στο πλαίσιο της διαμάχης τους για την όμορφη Κύπρια, την οποία αμφότεροι διεκδικούν. Η επέμβαση του Ουλούτς Αλή θα φέρει την ομόνοια μεταξύ τους, ενώ ο Σελίμ, για να αμβλύνει την αντιπαλότητα, μοιράζει τις αρμοδιότητες με σολομώντειο τρόπο:

Σελίμ      Αλή, παρʼ τον στόλο μου και φύγε,	1269
αμιράλη στη θάλασσα σε κάνω.
…………
Ετσι θέλω να μονιάσουν:
να ʼναι κι Μουσταφά επίσης
στρατηγός στον πόλεμο αυτόν·	1325
στη θάλασσα εσύ και στη ξηρά αυτός.

Μετά την άλωση της Λευκωσίας, ο Μουσταφά αρχίζει την πολιορκία της καλά οχυρωμένης Αμμοχώστου. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται ως επιεικής και γενναιόδωρος. Εντυπωσιασμένος από το θάρρος και το ήθος της Κωνσταντίας και του Λεονάρδου, τους αφήνει ελεύθερους μαζί με το παιδί τους. Στην πραγματικότητα, όμως, έμεινε γνωστός για τις θηριωδίες του μετά την κατάληψη της πόλης, και ιδιαίτερα στο πρόσωπο του διοικητή της, Μαρκαντώνιο Μπραγαδίνο. Στην περίπτωση αυτή ο Λόπε ντε Βέγκα δεν σιωπά τον άδικο και οικτρό θάνατο που έδωσε στον ανδρείο υπερασπιστή της πόλης:

Κρουθ     Τον Βραγαδίνο, των πολιορκημένων αρχηγό,	2311
ζωντανό τον έγδαρε σαν τον Βαρθολομαίο,
και κρέμασε το τομάρι του σε ένα στύλο.
Σότο      Αχ, βάρβαρε, σκληρέ φονιά!
Μα γιατί τόσο αργεί εκδίκηση	2315
να πάρει του Ισπανού το χέρι;

Τα πενήντα χρόνια που μεσολάβησαν από τα ιστορικά γεγονότα, επιτρέπουν στον Λόπε ντε Βέγκα να παρουσιάσει τον αιμοσταγή κατακτητή της Αμμοχώστου ως κωμικό πρόσωπο, θολωμένο από τον έρωτα για την Κωνσταντία, της οποίας τα φρονήματα και την χριστιανική αρετή δεν κατάφερε τελικά να κάμψει. Πρόκειται για ένα μοτίβο που παρουσιάζεται συχνά στη θεματική της αιχμαλωσίας όσον αφορά τη λογοτεχνία του Χρυσού Αιώνα.

Στην τρίτη Πράξη, ο Μουσταφά φαίνεται αποφασισμένος να συγκρουστεί με τον χριστιανικό στόλο στη Ναύπακτο, διότι διαφορετικά η προσβολή θα έπεφτε στο πρόσωπο του κυρίου του, όπως είχε συμβεί και με τον πατέρα του στο παρελθόν:

Σαν υποχώρησε κάποτε στη Βιέννη εκεί
ο Σελίμ, του Μέγα Κύρη ο κραταιός πατέρας,
στην Ιταλία και στην Ισπανία ακόμη λεν
πως από φόβο το ʼκανε, κι έμεινε ντροπιασμένος.	2250

Εδώ πρόκειται για αναχρονισμό του Λόπε του Βέγκα που αποδίδει την πολιορκία της Βιέννης στον Σελίμ Α΄, ενώ στην πραγματικότητα ήταν έργο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή.

Πιαλί

Ο Πιαλί Πασάς (1515-1578), γνωστός στη Δύση ως Piyale Pasha, Piale Pasha, υπήρξε ένας από τους πλέον επιφανείς στρατιωτικούς στη ναυτική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

 

Το 1554 εισέβαλε στα νησιά ΄Ελβα και Κορσική και το 1555, συνέδραμε τον γαλλικό στόλο για να αποκρούσει την εισβολή του ισπανικού στη Γαλλία. Κατά τη διάρκεια του 1558 υπήρξε ο τρόμος των χριστιανικών ακτών της δυτικής Μεσογείου (κυρίως της Ιταλίας και της Ισπανίας). Ο Φίλιππος Β΄ της Ισπανίας αντέδρασε συστήνοντας μια συμμαχία των χριστιανικών ναυτικών δυνάμεων, ο στόλος της οποίας καταστράφηκε από τον Πιαλί Πασά, στη ναυμαχία της Djerba (1560) στα βόρεια παράλια της Αφρικής. Επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη ο Πιαλί έγινε δεκτός με τιμές και παντρεύτηκε μία κόρη του μετέπειτα σουλτάνου Σελίμ Β΄.

Το 1563 κατέλαβε προσωρινά τη Νάπολη και το 1565 ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Α΄, του ανέθεσε μαζί με τους Λάλα Μουσταφά Πασά και Τουργκούτ Ρέις, την επιχείρηση για την κατάληψη της Μάλτας, που όμως κατέληξε σε αποτυχία. Το 1566 κατέκτησε τη Χίο και πραγματοποίησε επιθέσεις στην Απουλία. Το 1568 κατέλαβε το αξίωμα του βεζύρη.

Το 1570-1571 έλαβε μέρος στην κατάκτηση της Κύπρου. Μετά την ήττα στη Ναύπακτο, κλήθηκε να αναλάβει την αναδιοργάνωση του οθωμανικού στόλου, την οποία και έφερε σε πέρας εντός ενός έτους.

Η παρουσία στο έργο είναι μικρή και περιορίζεται στο να συμβουλέψει, ανεπιτυχώς, τον Σελίμ να αφήσει την τρυφηλή του ζωή που ευνοεί τους Χριστιανούς.

Πιαλί      Ράθυμο πολύ σε βλέπω,	255
αφέντη εσέ που κυβερνάς
μεγάλο μέρος του κόσμου
απʼ το Νείλο ως τον Γάγγη
……
Στην αγκαλιά της Σολιμάνας,	271
ξέγνοιαστος, αφέντη, κείσαι,
επιτρέποντας με τη ραστώνη
τους χριστιανούς να ησυχάζουν.
………
Στρέψε, αφέντη, τη ματιά σου	291
στις αείμνηστες τις πράξεις
που ʼκαναν οι πρόγονοί σου.
Σελίμ      Αχ, σκύλε, φύγε·	300
γιατί τη φαρμακόγλωσσά σου θα πω
σʼ αυτές τις πόρτες να καρφώσουν!

Ο Σελίμ του ανέθεσε να λεηλατήσει τα παράλια των χριστιανικών ακτών και στη ναυμαχία της Ναυπάκτου πήρε μέρος υπό τις διαταγές του Αλή Πασά.

Σελίμ      Ξεκίνα λοιπόν. Κι εσύ, Πιαλή,	700
με την καλοκαιριά του θέρους,
τρέξε σ’ εκείνες τις ακτές· να με τρέμει ο χριστιανός.
Η αρμάδα μου, στο πλατύ το πέλαγος στρωμένη,
φόβος να γίνει τ’ ουρανού και τʼ άστρα να αγγίξει ·
με νέα εφόδια και καλά εξοπλισμένη,	705
να κάνει τις άλλες να κρυφτούν·
κόλπους, κανάλια κι όρμους να διαβεί
κι ο κίνδυνος παντού να ξεπροβάλει.
Πιαλί       Ω, λόγια βασιλικά και ηρωικά,
με το μεγαλείο της ψυχής σου ίσα	710
προάγγελοι εκλεκτοί για νίκες.

Αλή

Γνωστός με το όνομα Αλή Πασάς (Müezzinzade Ali Paşa) ήταν αξιωματικός του οθωμανικού στόλου και έλαβε μέρος σε διάφορες ναυμαχίες (Djerba και Μάλτας). Κατόρθωσε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Σελίμ Β΄, ο οποίος τον πάντρεψε με μία από τις θυγατέρες του και του περιέβαλε με σημαντικό ρόλο στην εκστρατεία κατάκτησης της Κύπρου.

Διετέλεσε αρχιναύαρχος του οθωμανικού στόλου στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου έφερε το τεράστιο πράσινο λάβαρο που του έδωσε ο σουλτάνος (γνωστό ως «Σημαία των χαλίφηδων»). Η ναυαρχίδα του, Σουλτάνα, συγκρούστηκε μετωπικά με αυτή του Δον Χουάν του Αυστριακού. Στη μάχη που επακολούθησε, δέχθηκε μια σφαίρα στο κεφάλι, το οποίο στη συνέχεια καρφώθηκε σε ένα κοντάρι, γεγονός που συνέβαλε στην αποκαρδίωση των Τούρκων στρατιωτών, ενώ φαίνεται πως προκάλεσε και τη μεγάλη δυσαρέσκεια του Δον Χουάν του Αυστριακού.¹⁰

Δεν εμφανίζεται στη σκηνή μέχρι τη δεύτερη Πράξη, όπου αποκαλεί δειλό και αδύναμο χαρακτήρα τον Μουσταφά, επειδή απέτυχε να αναγκάσει τη Βενετία να παραδώσει την Κύπρο στον σουλτάνο εξαιτίας της προσοχής του, περισσότερο στραμμένης στην όμορφη Κωνσταντία.

Ουλούτς Αλή¹¹

Ο Uluç Ali Paşa ή Kiliç Ali Paşa, γεννήθηκε στην Καλαβρία, όπου πιάστηκε αιχμάλωτος από τουρκο-βερβερίνους κουρσάρους. Απέκτησε την ελευθερία του αλλαξοπιστώντας στο Ισλάμ. έλαβε μέρος στην εκστρατεία της Djerba (1560) εναντίον των Ισπανών και στην αποτυχημένη πολιορκία της Μάλτας (1565). Κατέκτησε το Τούνεσι από τους Ισπανούς (1570), εκμεταλλευόμενος την εξέγερση των Αράβων της Γρανάδας και της Αλπουχάρρα. Επέζησε στη ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου διακρίθηκε στη μάχη και έφερε στον Σελίμ, ως τρόπαιο, το λάβαρο του Τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας, που απέσπασε από την ναυαρχίδα τους. Έλαβε στη συνέχεια το αξίωμα του αρχιναυάρχου (καπουδάν πασά) και επανάκτησε το Τούνεσι από τους Ισπανούς το 1574. Είχε φήμη ηθικού και δίκαιου ανθρώπου που συμπεριφερόταν με ανθρωπιά στους αιχμαλώτους.

Στο έργο, ο Ουλούτς Αλή υπενθυμίζει στον Σελίμ τον κίνδυνο που παρουσιάζουν για τα συμφέροντά του η Βενετία και ο Πάπας Πίος Ε΄.

Ουλούτς Αλή      Αφέντη,
που στην αμέτρητη παλληκαριά σου
γονατίζει ο κόσμος όλος, άδικο είναι	340
με δυσαρέσκεια να ακούς
αυτόν που μιλάει με τόση αγάπη.
.      ………
Με τη Βενετιά, πριν ένα χρόνο,
ορκίστηκες ειρήνη για να ζήσεις
μια ζωή που την τιμή σου ατιμώνει·	350
και την αλήθεια για να πω,
δειλή και άμυαλη ειρήνη ήταν.
Γιατί έτσι οι Βενετσιάνοι,
σίγουροι για την ισχύ τους,
με ακόπιαστα τα χέρια,	355
ξέρουν, αφέντη, πως θα γίνουν
συμμορίες χριστιανών.
Ο Πάπας, ο Πίος ο Πέμπτος,
τους κινεί, και κατάδηλο είναι
πως κάποιο κακό θα κρύβει,	360
κοίτα λοιπόν μη σου ξεφύγει
η κατάσταση μέσα απʼ τα χέρια.

Παρεμβαίνει στη διαμάχη του Μουσταφά και του Αλή για την Κωνσταντία και προσπαθεί να πείσει τον λοχαγό Λεονάρδο να παραδώσει την πόλη της Λευκωσίας και σε αντάλλαγμα να πάρει τη γυναίκα του και το παιδί του. Μπρος στην άρνηση του τελευταίου, αποφασίζει να τους σκοτώσει, όμως, ο Μουσταφά επαινεί την ανδρεία και τον πατριωτισμό του και απελευθερώνει την Κωνσταντία και το παιδί.

Ο Ουλούτς Αλή διαβλέπει τον κίνδυνο που εγκυμονεί η σύγκρουση με τον χριστιανικό στόλο και προσπαθεί, χωρίς επιτυχία, να μεταπείσει τους υπόλοιπους αρχηγούς οι οποίοι τον κατηγορούν για δειλό και φιλικό προς τους χριστιανούς εξαιτίας της καταγωγής του.

Μουσταφά      Αλή, αφού ο Ουτσαλή χριστιανός ήταν πρώτα,	2240
πρέπει να ʼχει ακόμη ψυχή χριστιανική·
τον χριστιανό κοιτάζει, που αν και ηττημένο,
αυτός του προσφέρει το χέρι και τη νίκη.

Υποτιμητικά αντιμετωπίζεται επίσης από τους πολιορκημένους στη Λευκωσία:

Στρατιώτης        Τι ζητάει ο σκύλος
που αρνήθηκε τον βασιλιά του;
Ουλούτς Αλή     Αν γι’ αμάρτημα σού μοιάζει,
στο Θεό θα δώσω λόγο.
Φώναξε τον λοχαγό Λεονάρδο.

Μετά από τη μάχη, όπου πολέμησε με ανδρεία, οπισθοχωρεί και τώρα ο συγγραφέας τον βάζει να καταφέρεται σκληρά ενάντια στο Ισλάμ.

Ουλούτς Αλή  Εκτός απʼ τον Μωάμεθ, με τι πρόσωπο
θα εμφανιστούμε μπρος στον Μέγα Κύρη;
Πως ο Θεός τον Φίλιππο φυλάει θα πούμε
ή πως ο Πίος ο Πέμπτος άγιος είναι.
Κι η γη ακόμη ακριβά πουλιέται εδώ·	2765
Τα πανιά ανοίξτε και χτυπήστε τα κουπιά,
τον Μωάμεθ απαρνούμαι, στο Αλγέρι να με πάτε,
ή στη Μέκκα, τα κόκκαλά του για να βρω εκεί.

Σε γενικές γραμμές, και παρά την διακωμώδηση των μουσουλμάνων αρχηγών, ο Λόπε ντε Βέγκα δείχνει σεβασμό στο πρόσωπο του Ουλούτς Αλή, τον οποίο αποκαλεί «βασιλιά στο Αλγέρι» και αποφεύγοντας τους χαρακτηρισμούς «πειρατής» και «εξωμότης». Στα σημεία όπου επεμβαίνει ο Ουλούτς Αλή, ο συγγραφέας παραμερίζει τη χριστιανική προπαγάνδα και, παραδόξως, παρουσιάζει ένα πρόσωπο που, αν και αρνησίθρησκος, είναι ένας καλός μουσουλμάνος πολεμιστής που ταυτόχρονα διατηρεί χριστιανικές αρετές. Παρά τις θηριωδίες ενάντια στους χριστιανούς, που διάφοροι συγγραφείς της εποχής περιγράφουν για τον Ουτσαλή,¹² ο Λόπε τον παρουσιάζει ως ευγενή μορφή, γεγονός που πιθανότατα οφείλεται στην εκτίμηση που έτρεφε γι΄ αυτόν ο Φίλιππος Β΄, ο οποίος μια δεκαετία πριν τη ναυμαχία της Ναυπάκτου του είχε προτείνει να προσχωρήσει στην υπηρεσία του.

Δον Χουάν¹³

Ο Δον Χουάν ο Αυστριακός (1547-1578), ετεροθαλής αδελφός του Φίλιππου Β΄, υπήρξε το υπόδειγμα του χριστιανού πρίγκιπα στην Ισπανία. Στη σύντομη ζωή του επέδειξε την πίστη του στον αδελφό του και συμμετείχε σε δύσκολες εκστρατείες: Ιταλία (1572), Τούνεσι (1573), Κάτω Χώρες (1576-1578), εξέγερση των Αράβων της Γρανάδας και της Αλπουχάρρα (1567-1570). Η τελευταία, της οποίας ηγήθηκε, τον προετοίμασε να αναλάβει την αρχηγία του συμμαχικού χριστιανικού στόλου στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου.

Στον Δον Χουάν συγκλίνουν όλοι οι παράγοντες που προέρχονται από την λόγια επική παράδοση της Αναγέννησης: ο χριστιανός ήρωας που οφείλει αγάπη πρώτα στον Θεό και στην θεϊκή αποστολή, και που είναι ικανός για τα μεγαλύτερα κατορθώματα. Η μορφή του, συνεπώς, είναι η εμφανής αντίθεση με τους Τούρκους, βυθισμένους σε σαρκικές απολαύσεις που τους εκθηλύνουν. Στις αρετές του βρίσκονται το θάρρος (φυσικό, ηθικό και νοητικό), η αριστεία, το κάλλος, η δύναμη, η επιδεξιότητα. ΄Εχει το χάρισμα του λόγου, που τον καθιστά ικανό να ενώσει όλα τα έθνη που απαρτίζουν τον συμμαχικό στόλο.

Στη σκηνή εμφανίζεται στην Τρίτη Πράξη, περιτριγυρισμένος από τους αρχηγούς των δυνάμεων των διαφορετικών κρατών που συμμετέχουν στην εκστρατεία. Πρώτα υπερασπιζόμενος το δικαίωμα της Ισπανίας να έχει το γενικό πρόσταγμα στον συμμαχικό στόλο και την αφοσίωσή του στον αδελφό του:

Σουριάνο       Δεν είναι λογικό τον στρατηγό να ορίσει
εκείνη που τον πόλεμο της κάνει ο Τούρκος,
κι από την γη της ο στρατηγός να είναι;	1415
Σημαντικός και πειστικός ο λόγος είναι.
Δον Χουάν      Στο εγχείρημα αυτό πιο πολλά βάζει ο Βασιλιάς.
Ροζάλες           (Πως ο Συνασπισμός διαλύεται σκέφτομαι τώρα.)
Μάρκο              Η Εκκλησία προηγείται.
Δον Χουάν      Απʼ άλλα έθνη
καλύτερα γνωρίζει ο Ισπανός	1420
πως μόνο εδώ το κοσμικό προέχει.
Μάρκο            Ο Πάπας πρέπει να ηγείται.
Δον Χουάν      Δυο λόγοι
μόνο με κινούν.
Σουριάνο         Ποιοι είναι;
Δον Χουάν      Πως υπακοή του δίνω,
αν στην υπακοή το εγχείρημα βασίζεις.
Σουριάνο         Και ποιός είν’ ο άλλος;	1425
Δον Χουάν      Πως δεν κάνω κάτι
που ο Φίλιππος δεν το προστάζει.

Πριν τη μάχη, γονατιστός και κρατώντας τη σημαία του Πάπα Πίου Ε΄ παρακαλεί τον Χριστό, ωσάν να πρόκειται για έναν επικό χριστιανό ήρωα:

Δον Χουάν   Το όνομά σας, κύριε, τον Τούρκο τον σκιάζει,	1395
και το αίμα σας καθάριο και θείο είναι,
στον ήλιο σας μπροστά, σκιές φαντάζουν τʼ άλλα.
Στου οικοσήμου σας το άκουσμα,
ο κόσμος υποκλίνεται και διαλαλεί
πως είναι η ουράνια και σεπτή φωνή.	1400
Γνωρίζω πως ο καθολικός μονάρχης,
που τον οίκο των Κολόνα συμπαθεί,
ξέρει πως Κολώνα για την Εκκλησία είστε·
μα για τον ηγεμόνα ο πρέπων σεβασμός
που η Εκκλησία για το στέμμα έχει τώρα,	1405
θέλει να κάνει στρατηγό όποιον αυτός ορίσει.

Ο Δον Χουάν είναι η εκ διαμέτρου αντίθεση του σουλτάνου: η επιβολή του Άρη επί της Αφροδίτης (Venus Vulgaris), γεγονός που θα του δώσει τη δύναμη και το σθένος για να νικήσει τις δυνάμεις του σουλτάνου. Η φήμη του καλού κ΄αγαθού νέου προκαλεί την προσοχή ακόμη και της Ροξελάνας, η οποία ζητάει να της φέρουν ένα πορτραίτο του χριστιανού στρατηγού.

Ρόζα       Πες,	2170
διακρίνονται όλα αυτά στον Δον Χουάν;
Mαμί      Αυτά είδα στο πορτραίτο
κι αυτά για τη φήμη ξέρω.
Ρόζα     ΄Οταν γυρίσεις, δεν μας φέρνεις
του Δον Χουάν κανένα πορτραίτο;	2175
Mαμί      ΄Οχι! Εκτός κι αν μπαξίσι δίνεις…
Ρόζα        Το στήθος μου άδικο δεν θα ʼναι.
Mαμί       Και τι το θέλεις;
Ρόζα        Να το δω, τίποτα άλλο.
Φατίμα    Παράξενες είναι οι πεθυμιές σου.
Ρόζα        Φατίμα, λύπηση μου προκαλεί	2180
να μη μπορώ να δω ό,τι παινεύουν.
Φατίμα     Και πού θες να το βάλεις σκέφτεσαι;
Ρόζα        Στις κόρες των ματιών μου.

Πάπας Πίος Ε΄¹⁴

Ο κατά κόσμον Antonio Michele Ghislieri (1504-1572), φόρεσε τα άμφια του μοναχού σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών, στο Τάγμα των Δομινικανών. Το 1528 χρίστηκε ιερέας και εγκαταστάθηκε στην Παβία. Σύντομα ασχολήθηκε με θεολογικά θέματα ενάντια στους αιρετικούς της εποχής του και εισχώρησε στην Ιερά Εξέταση στο Κόμο. Στη συνέχεια εξελέγη επίσκοπος του Σούτρι και Νέπι και Γενικός Κομισάριος της Ιεράς Εξέτασης της Ρώμης.

Το 1566 διαδέχθηκε τον Πάπα Πίο Δ΄ και συνεκάλεσε την Δίαιτα του Άουγκσμπουργκ, με σκοπό να επιβάλει τις αποφάσεις της Συνόδου του Τρέντο στα καθολικά κρατίδια της Γερμανίας, σηματοδοτώντας έτσι την καθολική αντιμεταρρύθμιση και την ηθική και πνευματική ανανέωση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αλλά και των κοσμικών καθολικών, όπου προσπάθησε να βελτιώσει τα ήθη και να εξυγιάνει τη ζωή των ανθρώπων των αστικών κέντρων.

Το 1567 αναγόρευσε σε άγιο τον Θωμά τον Ακινάτη, επέβαλε ως μοναδική την γρηγοριανή λειτουργία (που επιβίωσε μέχρι τις μέρες μας) και ανασυγκρότησε την Ιερά Εξέταση.

Ανακήρυξε την επικράτηση της Εκκλησίας της Ρώμης και του Πάπα επί των πολιτικών αρχών και όσων τις κατείχαν. Το 1570 ήρθε σε ανοιχτή ρήξη με την Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας (1558-1603), την οποία ανακήρυξε αιρετική και απάλλαξε τους υπηκόους της από την απαιτούμενη υπακοή. Ενέπλεξε άμεσα την Εκκλησία στους ιερούς πολέμους της Γαλλίας ενάντια στους Ουγενότους.

Υπήρξε ο πραγματικός δημιουργός του Ιερού συνασπισμού ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, δίνοντας στην επιχείρηση έναν καθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα. Για να αποφευχθούν παρεκκλίσεις από τα συμφωνηθέντα, όρισε την ποινή του αφορισμού για όσους παραβαίνουν τους όρους, την αμφισβήτηση των περιουσιών τους και την απαλλαγή του όρκου υπακοής στους υπηκόους τους.

Στο θέμα του εποικισμού της Αμερικής από τα ευρωπαϊκά κράτη, επέτρεψε την χρήση βίας σε βάρος των ιθαγενών με σκοπό να καταπολεμήσει πρακτικές ενάντια στο φυσικό δίκαιο: φόνος, ανθρωποφαγία, ειδωλολατρία, μαγεία, μέθη.

Στη Ρώμη ανέθεσε στον ζωγράφο Daniele da Volterra να καλύψει μερικώς τις γυμνές μορφές που ζωγράφισε ο Μιχαήλ Άγγελος στην Καπέλα Σιστίνα.

Πέθανε από καρκίνο το 1572 λίγους μήνες μετά τη νίκη των χριστιανικών δυνάμεων στη Ναύπακτο.

Παρά τα σκληρά μέτρα που έλαβε, είχε φήμη ανθρώπου καλοσυνάτου και καλόκαρδου, ενώ παράλληλα προκαλούσε τον θαυμασμό για την έντονη πνευματική του ζωή και τον ελεήμονα χαρακτήρα του. Το 1712 ο Πάπας Κλήμης ΙΑ΄ τον ανακήρυξε όσιο.

Στο έργο του Λόπε παρουσιάζεται ως άγιος άνθρωπος και ως ο καλύτερος ποντίφικας που είχε ποτέ η Εκκλησία. Αναφέρονται κάποια πραγματικά στοιχεία για τη ζωή του, κυρίως ως ιεροεξεταστή (γεγονός που τον έφερνε κοντά στον Φίλιππο Β΄, προστάτη της Ιεράς Εξέτασης), ενώ φαίνεται μόνο μια φορά στη σκηνή, αμέσως πριν τη ναυμαχία, προσευχόμενος γονατιστός για την θεϊκή παρέμβαση στη μάχη.

Βασιλιάς Φίλιππος

Ο Φίλιππος Β΄ (1527-1598) γιος του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ (και Α΄ της Ισπανίας), βασίλεψε από το 1558 ως τον θάνατό του το 1598. Από το θάνατό του και μετά η ιστορία τον αντιμετώπισε διττά: α) ως πρότυπο αρετής και β) ως φανατικό και δεσποτικό χαρακτήρα, γεγονός που υποβοηθήθηκε από την άρνησή του να γραφούν βιογραφίες του εν ζωή του, ενώ διέταξε και την καταστροφή της αλληλογραφίας του. Κατά τη βασιλεία του η ισπανική Αυτοκρατορία γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της, δεδομένου ότι οι κτήσεις της απλώθηκαν σε όλες τις ηπείρους.¹⁵ Στη πραγματικότητα υπήρξε η ισχυρότερη δύναμη στον κόσμο. Στο εσωτερικό της χώρας χρειάστηκε να αντιμετωπίσει την εξέγερση των Αράβων και της Αλπουχάρρα (1567-1570) και την πολιτική κρίση στην Αραγωνία (1590-1591). Στο εξωτερικό, μακροχρόνια ήταν η σύγκρουσή του με τον Ερρίκο Δ΄ της Γαλλίας, το αιώνιο πρόβλημα των Κάτω Χωρών που ανάλωσε μεγάλο μέρος της ενέργειας της Ισπανίας, και οι συγκρούσεις με την Αγγλία για τη θαλάσσια ηγεμονία. Μεγάλο, επίσης, μέρος των πολεμικών συγκρούσεων είχαν ως αιτία τον οθωμανικό επεκτατισμό στη Μεσόγειο.

Ο Φίλιππος Β΄ δεν βγαίνει στη σκηνή του έργου, όμως η παρουσία του γίνεται αισθητή με την επιστολή που στέλνει στον Δον Χουάν τον Αυστριακό και με τις συνεχείς αναφορές στο πρόσωπό του, κυρίως για να δείξουν την ισχύ της ισπανικής Αυτοκρατορίας και τον χριστιανικό του ζήλο:

Κρούθ         Κι αν ακόμη ηττηθούμε,

ο Σελίμ δεν θα ʼχει διαλύσει

του Συνασπισμού μας την αξία·

στρατιώτες μας μένουνε στη Φλάνδρα.

Ο Φίλιππος κι άλλες δυνάμεις έχει                             2495

κι άλλους στρατούς διατηρεί,

κι άλλο αίμα η ευγενής η Ισπανία

προσφέρει σε Θεό και Εκκλησία·

να τους νικήσουν δεν μπορούν

χωρίς πολύ στρατό να έχουν.                                     2500

……………

Μουσταφά   Δεν ξέρεις πως η Βενετιά

την Κύπρο σου αρνείται, κι ο Φίλιππος                    1245

που χίλιους βασιλιάδες πίσω βάζει,

σε διασύρει, σε προσβάλλει και περιφρονεί;

……………

Ροσάλες       Αν κι όλους τους καλεί ο Πίος ο Πέμπτος,

στον Φίλιππο τον Καθολικό υπολογίζει μόνο,

που ο θείος ζήλος πάντα τον κινεί.

Υπόδειγμα και πρότυπο θρησκείας είναι,

και στον δίκαιο ζήλο στον Πίο μοιάζει τόσο,           1345

που απʼ το μοιάσιμο τον προλαβαίνει.

Την Ιερά Εξέταση ίδρυσε ο παππούς του

και, επειδή κι ο Πάπας εξεταστής υπήρξε,

αγαπάει πιότερο από έναν απλό ηγέτη.

……………..

Δον Χουάν    Αδελφός του Φίλιππου, βασιλέα της Ισπανίας,

που Σολομώντα ονομάζουν τόσα έθνη                    1980

όσα ο ήλιος τα ζεσταίνει κι η θάλασσα τα βρέχει.

έστησε τα λάβαρά του ως την Κίνα·

τη Φλάνδρα με αίμα Ισπανών ποτίζει,

μόνο για να γλυκαίνει τις καρδιές τους.

Μαρκήσιος του Τιμίου Σταυρού¹⁶

Ο Álvaro de Bazán Μarqués de Santa Cruz, υπήρξε ο άνθρωπος κλειδί για τη νίκη των χριστιανικών δυνάμεων σε τρεις κρίσιμες περιπτώσεις, επεμβαίνοντας στην κατάλληλη στιγμή και αξιοποιώντας στο μέγιστο τις δυνάμεις του.

Γεννήθηκε το 1526 στη Γρανάδα και ήταν ένας από τους ονομαζόμενους «Μεγάλους της Ισπανίας» (Grandes de España). Η οικογένειά του από τον 14ο αιώνα υπηρέτησε τους βασιλείς της Καστίλλης, ενώ ο παππούς και ο πατέρας του, κατέλαβαν τα πιο σημαντικά στρατιωτικά αξιώματα. Υπήρξε μέλος του Βασιλικού Συμβουλίου του Φίλιππου Β΄, αρχιστράτηγος του Ωκεανού και ναύαρχος του ισπανικού στόλου, φημισμένος για τις καινοτομίες του, διότι δεν έχασε καμία από τις μάχες στις οποίες έλαβε μέρος. Έλαβε μια βαθειά ουμανιστική παιδεία, που αργότερα συνέβαλε στο να καταστεί μαικήνας των γραμμάτων.

Από την ηλικία των εννέα ετών κατατάχθηκε στο πολεμικό ναυτικό και μαθήτευσε στη ναυτική τέχνη κοντά στον πατέρα του, αρχιναύαρχο του ισπανικού στόλου. Ο ίδιος κατέλαβε το αξίωμα του ναυάρχου στην ηλικία των είκοσι τεσσάρων ετών. ΄Ελαβε μέρος σε πολλαπλές ναυμαχίες και η επέμβασή του υπήρξε καταλυτική για την αποτυχία της τουρκικής πολιορκίας της Μάλτας το 1565. Το 1566 ορίστηκε αρχιναύαρχος του στόλου του ισπανικού βασιλείου της Νάπολης, όπου κατόρθωσε να περιορίσει σημαντικά τις επιδρομές των τουρκοβερβερίνων κουρσάρων. Το 1569 ο Φίλιππος Β΄ του απένειμε, για τις υπηρεσίες του, τον τίτλο του Μαρκησίου της Σάντα Κρουθ της Μουδέλα.

Υπήρξε ένας από τους πιο αποτελεσματικούς συνεργάτες του Δον Χουάν του Αυστριακού, τον οποίο συμβούλεψε να προκαλέσει χωρίς χρονοτριβή τη σύγκρουση με τους Οθωμανούς διαβλέποντας τον κίνδυνο της διάσπασης του χριστιανικού στόλου εξαιτίας των διαφωνιών των αρχηγών του.

Ορίστηκε υπεύθυνος της οπισθοφυλακής του συμμαχικού στόλου με την αποστολή να συντρέχει τα μέρη που βρισκόταν σε μεγαλύτερο κίνδυνο, πράγμα που έπραξε με εκπληκτική αποτελεσματικότητα: στην αριστερή πτέρυγα απέτρεψε την περικύκλωση του Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγο, από τον Μοχαμέτ Σιρόκκο· στο κέντρο της μάχης, στην πλέον δύσκολη στιγμή, έστειλε ενισχύσεις που συνέβαλαν στην αιχμαλωσία της τουρκικής ναυαρχίδας και στη διάλυση του κέντρου του οθωμανικού στόλου· στη δυτική πτέρυγα, μετά από μια αδεξιότητα του Giovanni Andrea Doria, απέτρεψε τον Ουλούτς Αλή να κατευθυνθεί προς το κέντρο της μάχης και τον ανάγκασε να οπισθοχωρήσει.

Μετά τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου έλαβε μέρος στην επιτυχή εκστρατεία του Δον Χουάν του αυστριακού στο Τούνεσι και το 1576 του απενεμήθη ο τίτλος του αρχιναυάρχου στις ισπανικές γαλέρες.

Το 1580 συνέβαλε αποφασιστικά στην επιχείρηση της προσάρτησης της Πορτογαλίας στο ισπανικό στέμμα και το 1582 ανέλαβε με επιτυχία την κατάκτηση του στρατηγικού νησιού Terceira στο νησιώτικο σύμπλεγμα των Αζορών. Τέλος, το 1585 πήρε ενεργό μέρος στις ετοιμασίες για την εισβολή στην Αγγλία, αν και τον πρόλαβε ο θάνατος το 1588 προτού ξεκινήσει η εκστρατεία. Τη μορφή του ύμνησαν οι μεγαλύτεροι εκπρόσωποι της ισπανικής λογοτεχνίας της εποχής: Μιγκέλ ντε Θερβάντες, Λόπε ντε Βέγκα, Λουίς ντε Γκόγκορα κ.ά.

Λουίς ντε Ρεκεσένς

Ο Luis de Requesens y Zúñiga (1528-1576) από την παιδική ηλικία μπήκε στην βασιλική αυλή, ως σύντροφος του μελλοντικού Φίλιππου Β΄, τον οποίο συνόδεψε επί χρόνια σε διάφορες περιπτώσεις και υπήρξε άνθρωπος της απόλυτης εμπιστοσύνης του. Το 1552 ακολούθησε τον αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄ στις επιχειρήσεις ενάντια των Λουθηρανών στην πολιορκία του Metz (βορειοδυτική Γαλλία). Το 1563, ως πρέσβης της Ισπανίας στην Αγία ΄Εδρα της Ρώμης, μετά το θάνατο του Πάπα Πίου Δ΄, υπήρξε ένας από εκείνους που συνέβαλαν στην εκλογή του Πίου Ε΄, οραματιστή και δημιουργού του Ιερού Συνασπισμού. Το 1568 διορίστηκε βοηθός, με ευρεία εξουσία, του νεαρού πρίγκιπα Δον Χουάν του Αυστριακού που έλαβε τον τίτλο του αντιβασιλέα του βασιλείου της Νάπολης. Για τις καλές του υπηρεσίες και ικανότητες, ο Φίλιππος τον ονόμασε αρχιναύαρχο, αξίωμα με το οποίο ανέλαβε με αρκετή επιτυχία να περιορίσει τις εισβολές των αδελφών Μπαρμπαρόσα στα χριστιανικά παράλια της Μεσογείου.

Το 1561, όταν ξέσπασε η εξέγερση των Αράβων της Γρανάδας και της Αλπουχάρα, ο Φίλιππος τον ονόμασε μέντορα του νεαρού πρίγκιπα Δον Χουάν του Αυστριακού, ο οποίος και ορίστηκε υπεύθυνος για την καταστολή της. Με το τέλος των μαχών ανέλαβε τη συγκρότηση του στόλου και των στρατευμάτων που θα λάμβαναν μέρος στον Ιερό Συνασπισμό. Με εντολή του βασιλέα, ανέλαβε χρέη του υποδιοικητή των ισπανικών δυνάμεων, ως μέντορας του πρίγκιπα. Στη ναυμαχία της Ναυπάκτου επέδειξε μεγάλη ανδρεία και οι διαταγές του συνέβαλαν σημαντικά στην επιτυχία του χριστιανικού στόλου.

Στη συνέχεια, διορίστηκε κυβερνήτης του κράτους του Μιλάνου (1572). Το επόμενο έτος διορίστηκε κυβερνήτης των Κάτω Χωρών, όπου προσπάθησε χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία να επιβάλει τον καθολικισμό. Απεβίωσε στις Βρυξέλες το 1576.

Λόπε ντε Φιγκερόα¹⁷

Ο Lope de Figueroa υπήρξε η προσωποποίηση του ήρωα και ένας αυθεντικός θρύλος στους πολέμους που διεξήγαγε η Ισπανία στη Μεσόγειο, στη Φλάνδρα και στην Πορτογαλία.

Από επιφανή οικογένεια στρατιωτικών του Guadix (Granada), δεκαέξι ήδη ετών κατατάχθηκε στα ισπανικά στρατεύματα της Λομβαρδίας και επί 27 έτη υπηρέτησε τα βασιλικά στρατεύματα της Ισπανίας. Αν και έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες στις ισπανικές κτήσεις της Φλάνδρας, η κλίση του για τον πόλεμο ενάντια στους Μουσουλμάνους τον ώθησε προς τη Μεσόγειο. Το 1560, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τρίπολης, αιχμαλωτίστηκε και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έμεινε φυλακισμένος στον Μαύρο Πύργο μέχρι που απελευθερώθηκε μετά από καταβολή λύτρων το 1562. Συνέχισε, όμως, να μάχεται τους Τούρκους στην Οράν, Γκομέρα, και διακρίθηκε στην άμυνα της Μάλτας κατά τη διάρκεια της τουρκικής πολιορκίας (1565). Το 1568 έλαβε για λίγο διάστημα και πάλι μέρος στις μάχες της Φλάνδρας, αλλά προτίμησε να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις με στόχο την καταστολή της εξέγερσης των μουσουλμάνων της Γρανάδας, υπό τις διαταγές του Δον Χουάν του Αυστριακού. Εκεί τραυματίστηκε στο πόδι.

Στη συνέχεια ακολούθησε τον Δον Χουάν στην ναυτική εκστρατεία του Ιερού Συνασπισμού. Στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου βρισκόταν στη ναυαρχίδα (La Real) με τον Δον Χουάν, όπου πολέμησε σώμα με σώμα με τον εχθρό. Στο τέλος της μάχης εστάλη στη Μαδρίτη για να μεταφέρει τη χαρμόσυνη είδηση στον Φίλιππο Β΄.

Συνέχισε να υπηρετεί τον Δον Χουάν στον πόλεμο της Φλάνδρας από το 1578.

Τέλος έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις για την προσάρτηση της Πορτογαλίας στο στέμμα της Ισπανίας και ιδιαίτερα στην κατάληψη του νησιού Terceira στις Αζόρες (1582) υπό τις διαταγές του Άλβαρο ντε Μπαθάν.

Ο κόμης του Πριέγκο¹⁸

Ο Fernando Carrillo de Mendoza y Villarreal (? – 1579), έβδομος κόμης του Priego, ήταν γόνος ευγενούς οικογένειας της Ισπανίας και από το 1548 ως το 1574 υπήρξε αυλικός του Φιλίππου Β΄. Χρημάτισε επίσης πρέσβης στην Πορτογαλία, αρχιστράτηγος στη Σεβίλλη και Μέγας Μαγιορδόμος του Δον Χουάν του Αυστριακού. Ο τελευταίος του ανέθεσε να μεταφέρει στον Πάπα Πίο Ε΄ την είδηση της νίκης στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Στη συνέχεια, του ανατέθηκαν επίσης διάφορα αξιώματα τόσο στην Ιβηρική Χερσόνησο όσο και στην Αμερική (Περού).

Χουάν ντε Σότο

Ο Juan de Soto διετέλεσε επί έτη προσωπικός γραμματέας και άνθρωπος της απόλυτης εμπιστοσύνης του Δον Χουάν του Αυστριακού. Μετά τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου (το 1574) αντικαταστάθηκε από ανθρώπους του Φίλιππου Β΄, που ήθελε να έχει γνώση του περιεχομένου της αλληλογραφίας του ετεροθαλούς αδελφού του, για τα σχέδια του οποίου πάντα δυσπιστούσε.

Σουριάνο

Πρόκειται για τον Pedro Soriano Bujalance (1515 –1588),¹⁹ πρώτο αρχηγό της Αδελφότητας και μετέπειτα Τάγματος του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη του Θεού (Orden de San Juan de Dios) στη Γρανάδα, όπου εισήλθε το 1555 και συνεργάστηκε στην νοσοκομειακή περίθαλψη των ισπανικών στρατευμάτων στην εξέγερση της Γρανάδας και της Αλπουχάρρα.

Η δράση του εντυπωσίασε τον Δον Χουάν τον Αυστριακό και συνετέλεσε ώστε, μετά από παρέμβαση του Φίλιππου Β΄, η Αδελφότητα να αναγνωριστεί από το Πάπα Πίο Ε΄, ο οποίος προσέβλεπε στη βοήθειά του στον πόλεμο ενάντια στους μουσουλμάνους στη Μεσόγειο. Η δράση του στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου υπήρξε τόσο δυναμική, που ο Πάπας τον έχρισε Καρδινάλιο. Στη συνέχεια ορίστηκε πρώτος αρχηγός του Τάγματος του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη του Θεού. Στη δράση του συγκαταλέγεται η ίδρυση διαφόρων νοσοκομείων στην Ιταλία.

Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο²⁰

O Agostino Barbarigo (1518-1571) ήταν γόνος της αριστοκρατικής οικογένειας των Δάνδολο της Βενετίας. Κατέλαβε διάφορα πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα της Γαληνοτάτης. Υπήρξε πρέσβης της Βενετίας στη Γαλλία (1554-1557) και το 1560 συνόδεψε τον Andrea Biagio Badoer στην πρεσβεία που έστειλε η Βενετία στον Φίλιππο Β΄. Από το 1564 ως το 1566 ήταν διοικητής της Πάδοβα και το 1567 διορίστηκε διοικητής της Κύπρου, όμως δεν μπόρεσε να αναλάβει, διότι μερικούς μήνες αργότερα διορίστηκε επίσης επιθεωρητής των συνόρων Βενετίας-Τιρόλου. Χάρη στην αποτελεσματικότητά του ως στρατιωτικού διοικητή, στα τέλη του 1570 του ανατέθηκε η Γενική Διοίκηση της Θαλάσσης και στις αρχές του 1571 ανέλαβε την αναδιοργάνωση και την επιβολή της πειθαρχίας στα βενετικά στρατεύματα.

Στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου ήταν ο ναύαρχος του βενετικού στόλου και ο υπεύθυνος της αριστερής πτέρυγας. Σκοτώθηκε στη μάχη μαζί με τον αντίπαλό του Mehmed Siroco.

Μάρκο Αντώνιο²¹

Marco Antonio Colonna (1535 – 1584) ήταν ο τρίτος δούκας και ο πρώτος πρίγκιπας του Παλιάνο. Η ρωμαϊκή οικογένεια των Colonna διατηρούσε στενούς φιλικούς και οικογενειακούς δεσμούς με τον βασιλικό οίκο της Ισπανίας (ο πατέρας του Ascanio παντρεύτηκε την Ιωάννα της Αραγωνίας), τον οποίο υπηρέτησε ήδη από την εποχή του Καρόλου Ε΄. Μετά τον χωρισμό των γονέων του, η μητέρα του τον μετέφερε στην Ισπανία, όπου το 1548 εισήλθε στη συνοδεία του τότε πρίγκιπα Φιλίππου. Με τη στήριξη του Πάπα κατέλαβε την αρχηγία του οίκου των Colonna και τις κτήσεις του πατέρα του. Είχε μια λαμπρή στρατιωτική σταδιοδρομία, η οποία συνδυάστηκε με τις καλές του σχέσεις, τόσο με την Αγία Ρώμη όσο και με το στέμμα της Ισπανίας.

Το 1570 έπαιξε σημαντικό ρόλο για την επίτευξη της συμφωνίας των χριστιανικών κρατών και παραιτήθηκε από την αξίωση να ηγηθεί των στρατιωτικών δυνάμεων, προκειμένου να αναλάβει την αρχηγία ο Δον Χουάν ο Αυστριακός. Σημαντική υπήρξε επίσης η προσφορά του προς την κατεύθυνση του εξευμενισμού των διαφωνιών μεταξύ των διαφόρων αρχηγών του συμμαχικού στόλου. Το 1577 ο Φίλιππος Β΄ τον διόρισε αντιβασιλέα στη Σικελία, όπου διακρίθηκε για την μεταρρυθμιστική του πολιτική. Το 1584 ανακλήθηκε στην Ισπανία, όπου πέθανε το ίδιο έτος υπό μυστηριώδης συνθήκες.

Αντρέα Ντόρια²²

Ο Γενουάτης Giovanni Andrea Doria (1540–1606) ορίστηκε το 1560 κληρονόμος του στόλου της οικογένειας Ντόρια και του πριγκιπάτου του Melfi. Τέθηκε στην υπηρεσία του ισπανικού στέμματος κατά τη βασιλεία του Φίλιππου Β΄ επί πενήντα σχεδόν έτη. Διακρίθηκε στους αγώνες για την καταστολή της δράσης των τουρκο-βερβερίνων κουρσάρων και στους αγώνες ενάντια στον οθωμανικό στόλο. Το 1565 συνέδραμε στην υπεράσπιση της Μάλτας κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης από τυς Τούρκους. Πήρε μέρος στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου ως επικεφαλής του δεύτερου σώματος του συμμαχικού στόλου με πενήντα γαλέρες. Εμπόδισε την κυκλωτική κίνηση του Ουλούτς Αλή παρατάσσοντας μια ισχυρή άμυνα που δεν επέτρεψε να διαρραγούν οι γραμμές της παράταξής του. Το 1583, ο Φίλιππος Β΄ του εμπιστεύθηκε την ανώτατη αρχηγία του στόλου της Μεσογείου και το 1594 τον ονόμασε μέλος του Συμβουλίου του Κράτους του Στέμματος της Ισπανίας.

΄Εκτωρ Σπίνολα

Επικεφαλής της μικρής μοίρας πλοίων που έστειλε η Δημοκρατία της Γένοβας για να ενισχύσει τον στόλο του Ιερού Συνασπισμού. Επέβαινε στην ναυαρχίδα του στολίσκου του και στη μάχη τέθηκε στο αριστερό μέρος της ναυαρχίδας (La Real) επί της οποίας επέβαινε ο Δον Χουάν ο Αυστριακός.

Τιτσιάνο

Το έργο του περίφημου Βενετού ζωγράφου, Tiziano Vecellio di Gregorio (1490-1576), εκτός από τα θρησκευτικά και μυθολογικά του θέματα, συμπεριέλαβε και πρόσωπα και γεγονότα συνδεδεμένα με την Ανατολική Μεσόγειο. Στενές υπήρξαν επίσης οι σχέσεις του με την Ισπανία και τη βασιλική της οικογένεια. Ο ίδιος ο Φίλιππος Β΄ του παρήγγειλε τον πίνακα Αλληγορία της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου, που εκφράζει την ευχαριστία του Iσπανού μονάρχη για τη νίκη στη Ναύπακτο, που συνέπεσε με τη γέννηση του διαδόχου του θρόνου Φερδινάνδου. Το έργο του εντυπωσίασε τον Λόπε ντε Βέγκα. Ο τελευταίος του αφιερώνει μία ολόκληρη σκηνή στο έργο, κυρίως όμως σχετικά με τον περίφημο πίνακα της Ροξελάνας.²³

 

Μη υπαρκτά πρόσωπα:

Στο έργο παρεμβαίνουν επίσης διάφορα μη υπαρκτά πρόσωπα που συμπληρώνουν τη δράση και τον δραματικό του χαρακτήρα:

α) σχετικά με τον σουλτάνο Σελίμ: η Φατίμα που έρχεται ως δεύτερη ερωμένη του, οι υπηρέτες Αρνταΐν και Μαμί (Mamí), άλλοι υπηρέτες του παλατιού και οι αιχμάλωτοι Ισπανοί μουσικοί που τον διασκεδάζουν,

β) η όμορφη αιχμάλωτη Κωνσταντία από τη Λευκωσία, η οποία γίνεται αντικείμενο διαμάχης των πασάδων, ο μικρός της γιος Μαρτσέλο και ο ηρωικός σύζυγός της, λοχαγός Λεονάρδο, υπερασπιστής της πολιορκημένης Λευκωσίας,

γ) οι τρεις αιχμάλωτοι Ισπανοί που περιμένουν να απελευθερωθούν, ο Ισπανός έμπορος που έρχεται για να τους μεταφέρει με το πλοίο του,

δ) άλλοι Ισπανοί αξιωματικοί και οι δύο αιχμάλωτοι Ισπανοί στρατιώτες που δίνουν πληροφορίες για την σύσταση του Ιερού Συνασπισμού και τις κινήσεις του,

ε) τέσσερις Βενετοί συγκλητικοί (Cuatro senadores),

στ) οι δύο γελωτοποιοί (Alosillo και Chuzón) που εκπροσωπούν τις γιορτές οι οποίες έλαβαν χώρα στη Δύση για την νίκη των χριστιανικών δυνάμεων στη Ναύπακτο.

ζ) Οι τρεις αλληγορικές μορφές της Ισπανίας, Ρώμης και Βενετίας. Μέσω του διαλόγου τους, ο Λόπε ντε Βέγκα περιγράφει με τρόπο δυναμικό και με ζωντάνια τις λεπτομέρειες της ναυμαχίας.

 

Βενετία         Ποιος είνʼ αυτός που αντιμάχεται
της Βενετιάς τη ναυαρχίδα;
Ρώμη             Ο Μεμέμπεης της Χαλκίδας	2635
και της Αλεξάνδρειας ο Σιρόκκο.
Ισπανία         Ο Ουτσαλί στο αριστερό πλευρό.
Ρώμη            Ο Καρίμπεης τον συνοδεύει.
Ισπανία        Είν’ ο γιος του;
Βενετία        Ναι, και ο Αλή
στη μέση δίνει τη μάχη.	2640
……………
Ρώμη          Να οι αρμάδες συναντιώνται
να τώρα χτυπιούνται, μάχονται τώρα·
του Δον Χουάν και του Αλή
κι οι καπιτάνες τους γαλέρες
φοβερά πυρά εκτοξεύουν,	2665
μανιασμένα τα κανόνια τους ξερνούν,
φωτιές που τους άντρες κατακαίουν,
και καπνό που θαμπό κάνει τον αέρα.
Τι πρώρες και κατάρτια
σκορπίζουν και συντρίβουν,	2670
διαλύουν και καταστρέφουν
τα έμβολα τα τοξωτά!
«΄Αγιε Ιάκωβε ―φωνάζει ο Δον Χουάν―,
όρμα, όρμα Ισπανία!»
Βενετία        «Μωάμεθ! ―του απαντά ο Αλή.	2675
Ισπανία         Τι καλός ο άγγελος προστάτης!
Βενετία            Πρόσεχε, Ρώμη, κι έρχονται
έξι αφρικανικές γαλέρες
τον Αλή να ενισχύσουν.
Ρώμη              Τι πειράζει, αφού τις πλευρίζουν	2680
οι άλλες του Πάπα και της Βενετιάς;
Ισπανία           Κι η προστάτιδα της Ισπανίας.
Ω, με πόση μανία ο πρίγκιπας
της Πάρμας έρχεται να τις εμβολίσει!
…………….
Ισπανία           Πλευρίζουν τώρα οι γαλέρες,
σμίγουν, κλείνουν και κολλάνε·	2690
τώρα αφήνουν τα μουσκέτα·
τώρα τα σπαθιά τους βγάζουν·
τον απαίσιο ήχο σταματούν
οι κουλεβρίνες κι οι βομβάρδες,
που στον άγριο ρυθμό τους	2695
κορμιά χορεύουν στον αέρα.
Ρώμη               Στις εχθρικές γαλέρες τώρα
από τα άκρια τους γλιστρούν
πέφτουν στη θάλασσα στρατιώτες
και κολυμπούν με τα σπαθιά τους.	2700
΄Αλλος τον σπασμένο ιστό
ή κομμάτι από κουπί πετάει·
άλλος τον γρίλο για να ρίξει
τους πασσάλους ξεκαρφώνει·
ξυλοκάγκελα και στόμια,	2705
πάγκοι, πίκια και  βαρέλια,
δοκάρια, άξονες σπασμένοι
όλα για να τα πετάνε κάνουν·
κατράμι, φωσφίνι και ρετσίνι,
τυλιγμένο από φωτιά, σφηνώνει	2710
μέσ’ στο ξηραμένο το ξύλο,
κι απʼ το νερό πετιούνται φλόγες.

Η χρήση αλληγορικών προσώπων είναι ένα λόγιο λογοτεχνικό μέσο, που ο Θερβάντες διεκδικούσε ως δική του επινόηση, για να περιγραφούν δράσεις που δεν είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν στη σκηνή. Ο Λόπε ντε Βέγκα το χρησιμοποίησε σε διάφορα από τα έργα του.

 

Ο Καθηγητής Μόσχος Μορφακίδης-Φυλακτός είναι πρόεδρος του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών («Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas de Granada»/ C.E.B.N.Ch.) του Πανεπιστημίου της Γρανάδας.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Β’ ΜΕΡΟΥΣ

1. Bosworth, Clifford Edmund, The New Islamic Dynasties. A Chronological and Genealogical Manual,  New York, Columpia University Press, 1996, σσ. 239-242.

2. Βλ. παρακάτω το σχετικό κείμενο για τη Ροξελάνα.

3. Udaondo Αlegre, Juan, “Venus y Marte en Lepanto…, ό.π.

4. Στη Δύση ήταν γνωστή με διάφορες παραλλαγές του ονόματος: Rojelana, Roxelana, Rosselana, Roxelane, Roxolana Rossa και Fortunata. Για τη ζωή της βλ. Yermolenko, Galina (abril de). Roxolana: The Greatest Empresse of the East., Pennsylvania, De Sales University, Center Valley 2005.

5. Peirce, Leslie P., The Imperial Harem: women and sovereignty in the Ottoman Empire Archived, Oxford University Press, 1993.

6. Το 1561, τρία χρόνια μετά τον θάνατό της, ο γάλλος συγγραφέας Gabriel Bounin δημοσίευσε μια τραγωδία με τίτλο La Soltane που πραγματεύεται τον ρόλο της στον  θάνατο του Μουσταφά, γιου του Σουλτάνου.

7. Συντέθηκαν διάφορα έργα, όπως η Συμφωνία nº 63 Franz Joseph Haydn, μια όπερα του Denys Sichynsky και ένα μπαλέτο,

8. Pinto-Muñoz, Ana, “Roxelana in the Spanish Golden Age”, eHumanista 19 (2011), σσ. 376-389.

9. DE ARMAS, Frederick A., “The Allure of the Oriental Other: Titian’s Rossa Sultana and Lope de Vega’s Santa Liga”, στο E. H. Friedman and C. Larson (επιμ.), Brave New Words. Studies in Spanish Golden Age Literature., New Orleans. 1996, σσ. 191-208.

10. Διάφορες εκδοχές έφτασαν μέχρι σήμερα για το συγκεκριμένο συμβάν. Βλ σχετικά: Crowly, Roger, Ιmperios del mar: La batalla final por el Mediterráneo, 1521-1580, Barcelona, Ático de los TLibros, 2018 και Hopkins, T. C. F., Confrontation at Lepanto: Christendom Vs. Islam, Ohio, Wesleyan University, 2007.

11. Για τη ζωή του Ουλούτς Αλή βλ. Sola Castaño, Emilio, Uchalí. El Calabres Tiñoso, o el mito del corsario muladí en la frontera, Barcelona, Edicions Bellaterra (Alborán), 2010· Valente, Gustavo, Vita di Occhialí, Milano, Ceschina, 1960 και Teti, Vito (2009), “Gian Giacomo Martini e Uluccialì alias Kiliç Alì Pasha: aspetti della costruzione dell’identità calabrese tra XVI e XVII secolo”, στο A. Anselmi (επιμ.), La Calabria del Viceregno Spagnolo. Storia arte architettura, Roma, Gangemi Editore, σσ. 139-169.

12. MORABITO, Maria Teresa & Tobar, María Luisa, La legendaria vida del renegado calabrés Uchalí que de esclavo llega a ser rey en la historia y en la literatura, Millars, Espai i Història, 2020, σσ. 47, 75-116.

13. BENASSAR, Bartolomé, Don Juan de Austria, Madrid, Temas de Hoy, 2000· Udaondo Alegre, Juan, “Don Juan de Austria, héroe del Siglo de Oro. El águila del agua de Vélez de Guevara», στο Héroes y Villanos en la Historia, Cádiz, Ubi Sunt, 2011 και Vega Carpio, Lope de, “El príncipe perfecto”, έκδοση του J. Farré Vidal, στο L. Fernández y G. Pontón (επιμ.), Comedias de Lope de Vega. Parte XI, Madrid, Gredos, 2012, τ. 1, σσ. 919-1074.

14. FUENMAYOR, Antonio de,  Vida y hechos de San Pio V … [Texto impreso] : con algunos notables secessos de la christiandad del tiempo de su Pontificado, Madrid, Luis Sanchez, 1595 (στο http://www.cervantesvirtual.com/obra/vida-y-hechos-de-pio-v-pontifice-romano-diuidida-en-seis-libros-con-algunos-notables-sucessos-de-la-christiandad-del-tiempo-de-su-pontificado).

15. Τεράστια είναι η υπάρχουσα βιβλιογραφία για τον Φίλιππο Β΄, βλ. ενδεικτικά: LYNCH JOHN, Spain 1516-1598. From Nation State to World Empire, Londres, Wiley-Blackwell, 1994· Kamen, Henry A., Felipe de España, Madrid, Siglo XXI, 1997¹⁰· ESCUDERO LOPEZ, José Antonio, Felipe II: el rey en el despacho, Madrid, Universidad Complutense, 2002· PEREZ, Joseph, La España de Felipe II. Barcelona, Crítica, 2007· PARKER, Geoffrey, Felipe II. La biografía definitiva, Barcelona, Planeta, 2010⁵.

16. Υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία για τον ΄Αλβαρο ντε Λούνα. Βλέπε ενδεικτικά: Rodríguez González, Agustín Ramón, Álvaro de Bazán. Capitán General del Mar Océano, Madrid, EDAF, 2017.

17. HENDRIKS, Victorinus, “Don Lope de Figueroa, figura histórica e imagen literaria”, στο A.D. Kossoff, J. Amor y Vázquez, R.H. Kossoff, C.W. Ribbans, Actas del VIII Congreso de la Asociación Internacional de Hispanistas (Brown University, 22-27 agosto 1983), Madrid, Istmo, 1986, τ. 1, σσ. 703-708· Orti Pérez, Juan Manuel, El maestre de campo Lope de Figueroa, Roquetas de Mar: Círculo Rojo. 2017³· Leonardi, Salvatore, “Para una biografía de Lope de Figueroa: Notas críticas y nuevas aportaciones. Parte primera: Hasta la jornada de Djerba y el final de su cautiverio por los turcos”, Revista de Historia Militar 114 (2013), σσ. 273-284.

18. PRIEGO SANCHEZ -MORATE, H. & SILVA HERRANZ, J. A., Diccionario de personajes con­quenses (nacidos antes del año 1900), Cuenca, Diputación Pro­vincial de Cuenca, 2002, σσ. 87-88 και J. Martínez Millán y S. Fernández Conti (dirs.), La monarquía de Felipe II: la Casa del rey, vol. II, Madrid, Fundación Mapfre Tavera, 2005, pág. 94.

19. S. Clavijo y Clavijo, La Orden Hospitalaria de San Juan de Dios en la Marina de Guerra, Madrid, Tip. Artística, Alameda, 12, 1950; J. C. Gómez Bueno, Historia de la Orden Hospitalaria de San Juan de Dios, Granada, Archivo Casa de los Pisas, 1963;

20. Stella, Aldo. Dizionario Biografico degli Italiani . Istituto dell’Enciclopedia Italiana. 1964. Vol. 6.

21. Για περισσότερα στοιχεία βλ. Stagno,  Laura, Giovanni Andrea Doria (1540-1606). Immagini, committenze, rapporti politici e culturali tra Genova e la Spagna (Arti visive e patrimonio culturale), Genova, Genova University Press, 2018.

22. BRACCO, Raffaele, Il principe Giannandrea Doriα, patriae libertatis conservator, Conte di Loano, fondatore di S. Agostino, Génova, Scuola Grafica Opera SS. Vergine di Ponpei, 1960 και VARGAS-HIDALGO, R., La batalla de Lepanto según cartas inéditas de Felipe II, Don Juan de Austria y Juan Andrea Doria e informes de embajadores y espías, Santiago de Chile, Ediciones ChileAmérica, 1998.

23. Για την επίδραση που άσκησε ο Τιτσιάνο στον Λόπε ντε Βέγκα βλ. ARMAS, Frederick de, “Lope de Vega and Titian”, Comparative Literature, 4 (1978), σσ. 338-352 και ιδιαίτερα σ. 345, και SANCHEZ JIMENEZ, Antonio, El Pincel y el Fénix: Pintura y literatura en la obra de Lope de Vega Carpio, Madrid, Iberoamericana / Vervuert, 2011.