Γιάννης Μουρέλος: Όπερα και Πολιτική John Adams «Nixon in China»

Γιάννης Μουρέλος

Όπερα και Πολιτική

John Adams «Nixon in China»

Πως θα σας φαινόταν αν βλέπατε επί σκηνής την άφιξη του Air Force One στο αεροδρόμιο του Πεκίνου, τον πρωθυπουργό της Κίνας Zou Enlai να υποδέχεται τον Richard Nixon, συνοδευόμενο από τη σύζυγό του και από τον Henry Kissinger, τις συνομιλίες με τον Mao Zedong, την μεγάλη δεξίωση στο Ανάκτορο του Λαού με τις αναπόφευκτες προπόσεις, την περιοδεία της Pat Nixon σε, αυστηρά επιλεγμένα από τις τοπικές αρχές, σημεία της πρωτεύουσας, την παράσταση της όπερας-μπαλέτου The Red Detachment of Women στην Όπερα του Πεκίνου προς τιμήν του προεδρικού ζεύγους, τη σύζυγο του Mao, Chiang Ch’ing, να τραγουδά την άρια «I am the wife of Mao Zedong«, εκθειάζοντας τα επιτεύγματα της Πολιτιστικής Επανάστασης; Αυτά και άλλα πολλά διαδραματίζονται στην τρίπρακτη όπερα του John Adams με τίτλο Nixon in China.

John Adams

Toν Φεβρουάριο του 2017, o John Adams συμπλήρωσε τα 70 του χρόνια. Μεγάλες ορχήστρες, όπως οι Φιλαρμονικές του Βερολίνου, της Νέας Υόρκης και του Λος Άντζελες, οι συμφωνικές ορχήστρες της Βοστώνης, του Λονδίνου και του Σαν Φρανσίσκο συμπεριέλαβαν στο πρόγραμμά τους συναυλίες με έργα του συνθέτη τιμώντας, με τον τρόπο αυτό, έναν δημιουργό που έχει σφραγίσει με την πολυσχιδή προσωπικότητά του την αμερικανική (και όχι μόνο) μουσική παραγωγή στο γύρισμα της χιλιετίας.Ο Adams θεωρείται ως εκφραστής της Μινιμαλιστικής Σχολής, συνεχιστής του Philip Glass και του Steve Reich, αν και ο ίδιος χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως μετά-μινιμαλιστή, επικαλούμενος τα παραδείγματα του Bach, του Brahms και του Mahler, που, όπως δήλωσε χαρακτηριστικά, είχαν την τύχη να ευδοκιμήσουν στο τέλος μιας εποχής, ενστερνιζόμενοι στο έργο τους ολόκληρη την εξέλιξη των τριάντα έως πενήντα προηγουμένων ετών. Άλλωστε, στη μουσική του γραφή, μια γραφή ιδιαίτερα προσιτή στο ευρύ κοινό, χρησιμοποιεί τεχνικές και στοιχεία που παραπέμπουν ευθέως στην εποχή του ρομαντισμού και του μετά-ρομαντισμού. Το όλο του έργο παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία σε είδος, καθώς ο Adams στράφηκε προς τη συμφωνική μουσική, τη μουσική δωματίου και την όπερα. Από τα συμφωνικά του έργα αξίζει να αναφερθούν οι εξής τίτλοι: Harmonielehre (1984–85) – Θεωρία της αρμονίας – για μεγάλη ορχήστρα, εμπνευσμένο από την ομώνυμη πραγματεία του Arnold Schoenberg, Grand Pianola Music (1982), το ευρηματικό Short Ride in a Fast Machine (1986) και πρόσφατα το Scheherazade.2(2014), μια δραματική συμφωνία για βιολί και ορχήστρα. Μεγάλο ενδιαφέρον για έναν μελετητή της Ιστορίας, παρουσιάζει η στροφή του Adams προς την όπερα, καθώς η θεματολογία που επιλέγει αντλείται από συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα: Nixon in China (1987) – πρόκειται για την επίσκεψη του Nixon στην Κίνα, που άφησε εποχή με το άνοιγμα που επιχείρησε προς το αντίπαλο στρατόπεδο εν μέσω της περιόδου του Ψυχρού πολέμου τον Φεβρουάριο του 1972, The Death of Klinghoffer (1991) – το επεισόδιο της τρομοκρατικής ενέργειας κατά του κρουαζιερόπλοιου Achille Lauro από Παλαιστινίους τον Οκτώβριο του 1985, τέλος, Doctor Atomic(2005) – το πρόγραμμα Manhattan και η δοκιμή της πρώτης ατομικής βόμβας το 1945. Όσο και αν παραξενεύεται κανείς βλέποντας να παρελαύνουν επί σκηνής τραγουδιστές που υποδύονται τον Nixon, τον Mao, τον Kissinger, τον Klinghoffer (ένα από τα θύματα του Achille Lauro) ή τον Robert Oppenheimer, εν τούτοις, η περίπτωση του Adams διαθέτει προηγούμενο ως προς την επιλογή των ιστορικών θεμάτων και προσώπων: την περίπτωση του Modest Mussorgsky (1839-1881), με την πασίγνωστη όπερα Boris Godunov και τη λιγότερο γνωστή Khovanshchina. Αμφότερες διαδραματίζονται στη Ρωσία του 16ου-17ου αιώνα και εμπνέονται από τις κοινωνικο-πολιτικές εντάσεις της εποχής.

Nixon in China

Η υποδοχή στο αεροδρόμιο του Πεκίνου (21 Φεβρουαρίου 1972)

Το 1983, έντεκα χρόνια, μόλις, έπειτα από την επίσκεψη στην Κίνα και με το σκάνδαλο του Watergate να έχει αμαυρώσει, στο ενδιάμεσο, την εικόνα και το κύρος του Richard Nixon, ο εκκεντρικός σκηνοθέτης Peter Sellars προέτρεψε τον Adams να προχωρήσει στη σύνθεση μιας όπερας με θέμα το ταξίδι αυτό. Στην αρχή, ο μουσικοσυνθέτης εξέφρασε σκεπτικισμό. Όχι μόνο δεν είχε δοκιμαστεί ο ίδιος καθόλου στο χώρο της όπερας, γεγονός που από μόνο του δημιουργούσε ανασφάλεια, αλλά δεν είχε καταφέρει να αποκρυπτογραφήσει τις ακριβείς προθέσεις του Sellars ως προς το πνεύμα του έργου. Από ποια οπτική γωνία θα επιχειρούσε να προσεγγίσει το θέμα που του είχε προταθεί; Εκείνη της εξιδανίκευσης; Αντίθετα, εκείνη της απομυθοποίησης; Τέλος, εκείνη της σάτιρας; Το γεγονός ήταν από χρονικής απόψεως πολύ πρόσφατο ακόμα, ώστε να καταφέρει κανείς να το αποδώσει με τη νηφαλιότητα και τη σφαιρικότητα ενός ιστορικού ερευνητή. Σε τελευταία ανάλυση, δεν επρόκειτο περί κάποιας αυστηρής επιστημονικής διαδικασίας. Επρόκειτο περί Τέχνης, όπου τα πάντα επιτρέπονται. Έτσι, επιλέχθηκε τελικά η σκιαγράφηση των χαρακτήρων των πρωταγωνιστών και η περιγραφή του τρόπου, με τον οποίο ο καθένας από αυτούς είχε καταγράψει και αξιολογήσει ένα κοσμοϊστορικό γεγονός που μόλις είχε βιώσει. Αυτό συμβαίνει στην τρίτη και τελευταία πράξη της όπερας, που αποτελεί, τρόπον τινά και την κατακλείδα του έργου, αφήνοντας στον θεατή-ακροατή, εθισμένο από τη σπουδαιότητα της ιστορικής συγκυρίας, μια αίσθηση ανεπαίσθητης πίκρας και απογοήτευσης. Βέβαια, συνθέτης και σκηνοθέτης έχουν φροντίσει συστηματικά να δημιουργήσουν αυτή την εντύπωση. Τις δυο πρώτες πράξεις, όπου ξετυλίγονται, με τρόπο φαντασμαγορικό τα γεγονότα (τελετή υποδοχής, επίσημες συνομιλίες και δείπνα, επίσκεψη στην Απαγορευμένη Πόλη και παρακολούθηση παράστασης στην Όπερα του Πεκίνου), και που θυμίζουν σκηνές από την κινηματογραφική ταινία του Bernardo Bertolucci Ο τελευταίος Αυτοκράτορας, διαδέχεται μια τρίτη πράξη διαστάσεων σχεδόν όπερας δωματίου, όπου ο καθένας από τους πρωταγωνιστές, μέσα στην οικειότητα της κρεββατοκάμαράς του, προβαίνει στη δική του, υποκειμενική αποτίμηση, εκφράζοντας προσδοκίες και ανησυχίες για το μέλλον. Η ανθρώπινη διάσταση της Ιστορίας και η μοναξιά της εξουσίας σε όλο τους το μεγαλείο. Ένα ευρηματικό κλείσιμο, που καθιστά τον Adams ειδήμονα σε ζητήματα εμβάθυνσης στην ανθρώπινη ψυχή, ταυτόχρονα, όμως, και επεξεργασίας θεμάτων βγαλμένων από το πρόσφατο παρελθόν, κάτι που επιχειρείται για πρώτη φορά στην Ιστορία της Μουσικής. Άλλωστε, η εμπειρία αυτή δεν θα μείνει αναξιοποίητη. Θα επαναληφθεί με ανάλογη επιτυχία και στην περίπτωση των άλλων δυο έργων, The death of Klinghoffer και Doctor Atomic.

Η σκηνή της υποδοχής από την παράσταση της Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης (2011)

Η ίδια σκηνή στο Τhéâtre du Châtelet του Παρισιού (2012)

Η μουσική γραφή περιέχει έντονα στοιχεία μινιμαλισμού, ένα στυλ που εισήχθη στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1960. Χαρακτηρίζεται από την επανάληψη μικρών ρυθμικών φράσεων και από σχεδόν καθολική απουσία μελωδικής ανάπτυξης. Η ενορχήστρωση, αντίθετα, είναι γεμάτη πρωτότυπες ιδέες και ποικιλία. Την ορχήστρα πλαισιώνουν σαξόφωνα, πιάνο, ηλεκτρονικό synthesizer και μεγάλη γκάμα από κρουστά όργανα. Η διαφορά κοσμοαντίληψης και προοπτικής μεταξύ Ανατολής και Δύσης είναι εμφανής και μουσικά από τις πρώτες κιόλας νότες του έργου: ευρεία παλέτα αρμονικών χρωμάτων στην περίπτωση των Κινέζων, γρήγορες κοφτές φράσεις και συγκοπές, που παραπέμπουν ευθέως στη μουσική της jazz, σε εκείνη των Αμερικανών. Ο τρόπος χρήσης των φωνών δεν απέχει από την εποχή του ρομαντισμού. Ο συνθέτης εμπιστεύεται το ρόλο του Mao Zedong σε ηρωϊκό τενόρο βαγκνερικής τεχνοτροπίας (heldentenor) – παρά τη μεγάλη ηλικία του πρωταγωνιστή – και επιλέγει το περισσότερο στοχαστικό τίμπρο ενός βαρύτονου για το ρόλο του Nixon, ευθεία αναφορά στην τραγικότητα και στη μοναξιά του Simon Boccanegra του Verdi.

Η παγκόσμια πρεμιέρα του έργου έλαβε χώρα στις 22 Οκτωβρίου του 1987 στην Grand Opera του Houston. Η υποδοχή υπήρξε χλιαρή, καθώς το κοινό δεν ήταν εξοικειωμένο με αυτού του είδους τη θεματολογία και με αυτού του είδους τη μουσική. Έκτοτε, έχει ανεβεί από τις μεγαλύτερες λυρικές σκηνές: Musiektheater του Άμστερνταμ και Διεθνές Φεστιβάλ του Εδιμβούργου το 1988, Los Angeles Opera το 1990 (με σκηνοθετική αναφορά στα γεγονότα της πλατείας Τιεν Αν Μεν, που μόλις είχαν προηγηθεί), English National Opera του Λονδίνου το 2000, Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης το 2011 και Τhéâtre du Châtelet του Παρισιού το 2012. Για την επέτειο των 70 ετών από τη γέννηση του συνθέτη, η Houston Grand Opera ανέβασε μια νέα παραγωγή ενώ το έργο, με την ίδια πάντοτε αφορμή, παρουσιάστηκε και από άλλα λυρικά θέατρα ανά τον κόσμο και εκτελέστηκε και σε μορφή concertante από μεγάλες ορχήστρες.

Εν κατακλείδι, ο John Adams έχει καταξιωθεί πλέον ως ένας από τους σημαντικότερους Αμερικανούς (και όχι μόνο) μουσικοσυνθέτες του 21ου αιώνα, καταλαμβάνοντας θέση εφάμιλλη με εκείνες ενός Gershwin, ενός Copland και ενός Bernstein για τον 20ό. Για εμάς τους ιστορικούς υπάρχει και μια προσθήκη. Εισήγαγε ένα νέο είδος. Αυτό της πολιτικής όπερας, που αντλεί τη θεματολογία της από ιστορικά γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος.