Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς
Η βασίλισσα της Ελλάδος Αμαλία και ο βασιλικός κήπος της Αθήνας*
Τα ανάκτορα των Αθηνών, κτισμένα για τον πρώτο βασιλέα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Όθωνα¹ ήταν ο σημαντικότερος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός (διάρκεια ανέγερσης 1836-1843) στη νέα πρωτεύουσα. Επανειλημμένως έχει τονισθεί η βαρύνουσα σημασία που έμελλε να παίξει το οικοδόμημα αυτό στην πολεοδομική εξέλιξη της νέας Αθήνας, καθώς και το γεγονός ότι η ανέγερσή του σηματοδότησε, όπως ανεμένετο, την ανάπτυξη μιας ιδιότυπης κλασικιστικής αρχιτεκτονικής στον ελληνικό χώρο.
Ο βασιλεύς Λουδοβίκος Α΄της Βαυαρίας για πολιτικούς λόγους, και προκειμένου να εδραιωθεί η εξουσία της δυναστείας των Wittelsbach στην Ελλάδα, επιθυμούσε την ταχύτερη δυνατή έναρξη της οικοδομήσεως των ανακτόρων. Κατά τη διάρκεια της τετραμήνου παραμονής του στην Αθήνα (από τον Δεκέμβριο του 1835 έως τον Μάρτιο του 1836) και κατόπιν επανειλημμένων γνωμοδοτήσεων σχετικά με τις κατάλληλες περιοχές χωροθετήσεως του κτηρίου, καθώς και κατόπιν συντάξεως δυο διεξοδικών αναφορών των θεραπόντων ιατρών του Όθωνος Röser και Wibmer (που τις υπέβαλαν την πρωτοχρονιά του 1836 και στις οποίες συνιστούσαν ως πλέον υγιεινή περιοχή για την ανέγερση των ανακτόρων τις ανατολικές παρυφές της πόλεως, δηλαδή την περιοχή του αρχαίου Λυκείου), ο βασιλεύς Λουδοβίκος – παρακάμπτοντας τον διστακτικό υιό του ‘Οθωνα – έκανε δεκτή την πρόταση των δυο ιατρών.
Ο Friedrich von Gaertner (1791-1845), ο αρχιτέκτων, στον οποίον ο βασιλεύς Λουδοβίκος ανέθεσε την εκπόνηση των σχεδίων των ανακτόρων, ώρισε ως ακριβή τόπο χωροθέτησής τους όχι τη νότια κλιτύ του Λυκαβηττού, αλλά μία χαμηλή έξαρση του εδάφους στις ανατολικές παρυφές της νέας πόλεως, κοντά στην πύλη του Διοχάρους του αρχαίου τείχους, από όπου απολάμβανε κανείς ανεμπόδιστα τη θέα του Σαρωνικού, της Ακροπόλεως και της παλαιάς πόλεως.
Η επιλογή του συγκεκριμένου σημείου για τη χωροθέτηση των ανακτόρων υπήρξε πολύ επιτυχής διότι προσέφερε έναν ανοικτό περιβάλλοντα χώρο και υπερυψωμένη θέση, η οποία εξησφάλιζε άριστες οπτικές διασυνδέσεις. Ξενίζει, ωστόσο, η αδιαφορία του Gaertner για μια μελετημένη πολεοδομική ένταξη των ανακτόρων στον ιστό τόσο της παλαιάς όσο και της νέας πόλεως. Το οικοδόμημα αναγείρεται σε μια προνομιούχο θέση που γεννά αυθορμήτως την σκέψη δημιουργίας μιας εκτεταμένης περιοχής πρασίνου, η οποία θα μπορούσε να εκτείνεται από τις κλιτύες του Λυκαβηττού μέχρι τις όχθες του Ιλισσού.² Και πράγματι, αργότερα το νότιο τμήμα αυτής της περιοχής απέκτησε ενιαίο χαρακτήρα χώρου αναψυχής στο κέντρο της πόλεως, καθώς περιλαμβάνει τον Βασιλικό Κήπο, τον Κήπο του Ζαππείου, τους Στύλους του Ολυμπίου Διός, και τον αναδασωμένο Λόφο του Αρδηττού. Ο αρχιτέκτων των ανακτόρων ωστόσο αγνόησε αυτή την προοπτική. Η ενασχόλησή του με τη διαμόρφωση του τοπίου που περιβάλλει τα ανάκτορα υπήρξε μάλλον επιπόλαια, θα λέγαμε μάλιστα συμβατική. Έχει κανείς την εντύπωση πως ήθελε να αποφύγει την διευθέτηση αυτού του θέματος. Και είχε τους λόγους του: επειδή εκείνη την εποχή επικρατούσε ακόμα αβεβαιότητα όσον αφορά την εφαρμογή του αναθεωρημένου από τον Leo von Klenze πολεοδομικού σχεδίου των Αθηνών (1834), ο Gaertner, σοφά πράττοντας, προτίμησε να αποφύγει τη διατύπωση συγκεκριμένων πολεοδομικών προτάσεων διαρρυθμίσεως του περιβάλλοντος χώρου για να μη θέσει σε κίνδυνο την εφαρμογή του σχεδίου του για τα ανάκτορα.
Παρ’ όλα αυτά μας είναι γνωστό ένα σχέδιο του Gaertner, στο οποίο είναι αποτυπωμένη πρότασή του για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος τοπίου και τη διάταξη του βασιλικού κήπου.³ Ο σχηματικός χαρακτήρ αυτού του σχεδίου είναι προφανής. Απουσιάζει εντελώς η απεικόνιση των κυρίων οδών της πρωτευούσης σε σχέση με τα ανάκτορα, και της κυριοτέρας τότε οδού που είχε διανοιγεί στην παλαιά πόλη, της οδού Ερμού. Ανατολικά των ανακτόρων και σε άμεση επαφή με αυτά, ο Gaertner σχεδιάζει ένα μεγάλο ημικύκλιο, διαμέτρου 500 μ., το οποίο περιγράφει μια επιφάνεια 12 εκταρίων, ως αυστηρά γεωμετρικό κήπο των ανακτόρων με πρότυπο τους γαλλικής τεχνοτροπίας κήπους. Στο σχηματικό αυτό περίγραμμα, εκείνο που εντυπωσιάζει είναι η ψυχρή αυστηρότης της αξονικής συμμετρίας και το γεγονός ότι δεν λαμβάνεται καθόλου υπ όψιν το έδαφος που κλίνει προς νότον. Ακριβείς προτάσεις για τη διαμόρφωση του κήπου δεν γίνονται. Έτσι το σκαρίφημα υποβάλλει την ιδέα ότι πρόκειται μάλλον για διακοσμητική πλαισίωση της κατόψεως των ανακτόρων παρά για σχεδιαστική έκφραση μίας ιδέας για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος τοπίου. Επιπλέον, εκατέρωθεν των ανακτόρων καθώς και μπροστά σε αυτά ο Gaertner σχεδιάζει υπαινικτικά δυο μικρούς διακοσμητικούς οπωρόκηπους, ενώ δεν προβλέπει ευρύχωρο προαύλιο. Αντί προαυλίου προτείνεται μια οδός περιπάτου με δενδροστοιχίες πλάτους 38 μ., η οποία εφάπτεται μετωπικά στο κτήριο χωρίς να καταλήγει πουθενά.
Η πολεοδομική ένταξη των αθηναϊκών ανακτόρων στην κάτοψη της πόλεως έγινε αργότερα, με βάση το σχέδιο του λοχαγού Hoch, ο οποίος επέβλεπε τις οικοδομικές εργασίες ανεγέρσεως των ανακτόρων. Το σχέδιό του, το οποίο εξεπόνησε επί τόπου,⁴ συνιστά μία συγκεκριμένη πολεοδομική πρόταση διευθετήσεως του χώρου περί τα ανάκτορα. Προβλέπει την μνημειακή πλατεία Όθωνος (τη σημερινή πλατεία Συντάγματος) διαστάσεων 215 Χ 150 μ., μπροστά στη δυτική κύρια πρόσοψη των ανακτόρων. Το ακριβές περίγραμμα του κήπου απουσιάζει και από αυτό το σχέδιο. Το λεγόμενο “σχέδιο Hoch”ενεκρίθη με το διάταγμα της 22.5.1837 ως οριστικό σχέδιο διαμορφώσεως της περιοχής δυτικώς των ανακτόρων, και στις κύριες γραμμές του εφηρμόσθη πιστά.
Το σχέδιο και η διαμόρφωση του βασιλικού κήπου των Αθηνών κατά τη διάρκεια των μετέπειτα δεκαετιών δεν ακολούθησε ωστόσο την σχηματική πρόταση του Gaertner. Αυτή η πρώτη, και μέχρι σήμερα σημαντικότερη, δημιουργία της κηποτεχνίας στην Ελλάδα οφείλεται στην Αμαλία του Ολδεμβούργου, σύζυγο του Όθωνος, πρώτου βασιλέως της Ελλάδος.
Όταν η δεκαοχτάχρονη βασίλισσα έφθασε, την άνοιξη του 1837, στην Αθήνα, έμελλε να κατοικήσει για έξι χρόνια, μέχρι δηλαδή την αποπεράτωση των υπό ανέγερση ανακτόρων, στην οικία Δεκόζη-Βούρου στην πλατεία Κλαυθμώνος. Αλλά η Αμαλία δεν έμεινε αδρανής όλο αυτό το διάστημα της διαμονής του βασιλικού ζεύγους στα προσωρινά ανάκτορα. Ενστερνίσθηκε τη ρήση του πεθερού της Λουδοβίκου Α΄: Εγώ συνηθίζω να φυτεύω πριν ακόμα κτίσω,⁵ και έδρασε αναλόγως.
Κατά τη διάρκεια της εικοσιπεντάχρονης παραμονής της Αμαλίας στην Αθήνα (1837-1862) η δημιουργία του κήπου αυτού έμελλε να γίνει το σπουδαιότερο έργο της ζωής της. Με χαρακτηριστική καλαισθησία, θεληματικότητα και πείσμα διηύθυνε προσωπικά τη διαμόρφωση, τη φύτευση, την επέκταση και τον συνεχή εμπλουτισμό του κήπου των ανακτόρων, ο οποίος έλαβε εν τέλει τη μορφή ενός πυκνοφυτεμένου, ελεύθερα διαμορφωμένου μεσογειακού κήπου, ενός κήπου sui generis σε απομίμηση των φυσικών τοπίων (Landschaftspark). Ο κήπος είχε συλληφθεί εξ αρχής ως ελεύθερος χώρος τριπλής λειτουργίας: ως κήπος των ανακτόρων, ως δημόσιο πάρκο και ως βοτανικός κήπος· και από την άποψη αυτή είναι μοναδικός στη νότια Ευρώπη.
Με πρακτικό νου η νεαρά βασίλισσα επέλεξε την καλύτερη δυνατή χωροθέτηση του κήπου, και μάλιστα σε άμεση γειτνίαση με το κτήριο των ανακτόρων. Η διαμόρφωσή του ξεκίνησε από μια μικρή επιφάνεια 2,5 εκταρίων στη δυτική πτέρυγα του κτηρίου για να καλύψει τελικά περίπου 15,5 εκτάρια (μέγιστες διαστάσεις 410 Χ 470 μ.). Αυτή η παραλληλόγραμμου σχήματος έκταση εκτείνεται μονόπλευρα – δηλαδή στα νότια και τα ανατολικά του κτηρίου των ανακτόρων – σχεδόν μέχρι την είσοδο του Παναθηναϊκού Σταδίου. Ο κήπος απέκτησε τη μέγιστη επιφάνειά του επί Όθωνος και παραμένει έτσι μέχρι τις μέρες μας, τόσο ως προς την διαμόρφωση όσο και ως προς την έκτασή του· ένα «κτήμα εσ αεί” για την πόλη των Αθηνών.
Σημαντικό κριτήριο για την επιλογή της τοποθεσίας δεν ήταν μόνο ο μεσημβρινός της προσανατολισμός και η κεντρική της θέση ανάμεσα στο κτήριο των ανακτόρων, τα μεγαλόπρεπα ερείπια του ναού του Ολυμπίου Διός και το κοίλον του Παναθηναϊκού Σταδίου· σπουδαίο ρόλο έπαιξε επίσης το σχετικά επίπεδο, αλλά ελαφρά προς νότον κεκλιμένον έδαφος (υψηλότερο σημείο 104,5 μ., χαμηλότερο σημείο 83,0 μ. πάνω από την επιφάνεια της θαλάσσης, υψομετρική διαφορά 21,5 μ., μέση κλίση 4,5%) το οποίο επέτρεψε την άνετη άρδευση του κήπου, δίχως αντλίες.
Στο διάστημα μεταξύ των ετών 1836 και 1859 ηγοράσθησαν σταδιακά περισσότερα από τριάντα αγροτεμάχια για την επέκταση του κήπου, τα οποία ήταν ιδιοκτησία του δήμου των Αθηνών, της μονής Πετράκη αλλά και διαφόρων επιφανών αθηναϊκών οικογενειών.⁶ Τα έξοδα για τη διαμόρφωση, καλλιέργεια και συντήρηση του κήπου εκάλυπτε το βασιλικόν ταμείον, ενώ η αγορά γης (αγορά που ουσιαστικά είχε χαρακτήρα απαλλοτριώσεως) γινόταν με δαπάνες του κράτους. Ο Edmond About, γάλλος αρχαιολόγος που στο διάστημα 1852-1854 παρεπιδημούσε στην Αθήνα, μας άφησε μία ενδιαφέρουσα περιγραφή, διαπνεόμενη από θαυμασμό αλλά και ειρωνική διάθεση, που αναφέρεται στις πρωτοβουλίες της βασιλίσσης που είχαν σχέση με τον κήπο των ανακτόρων. Έτσι στο βιβλίο του La Grèce contemporaine, που δημοσιεύθηκε στο Παρίσι το 1854, μας δίνει συγκεκριμένα στοιχεία για τη μοναδική αυτή όαση πρασίνου στην Αθήνα, που υπέφερε από τη ζέστη το θέρος. Αναφέρει λοιπόν ότι ποσό ίσο με το 5% της ετήσιας βασιλικής χορηγίας επενδυόταν στον κήπο, στον οποίο ορισμένες ώρες καθημερινά είχε πρόσβαση και το κοινό. Επίσης αναφέρει ότι η βασίλισσα, προς μεγάλην αγανάκτησιν του πληθυσμού, ξόδευε σημαντικό μέρος του διαθεσίμου ύδατος της πόλεως για τον κήπο της⁷ και ότι στην περιοχή του είχαν βρεθεί τα λείψανα μιας ρωμαϊκής επαύλεως (1846). Επίσης τονίζει την ποιότητα της βοτανικής συλλογής του κήπου και αναφέρει τα κτυπήματα που δέχθηκε το έργο της βασιλίσσης εξ αρχής από τις κακοκαιρίες: τον χειμώνα του 1849/1850 οι θυελλώδεις άνεμοι ξερίζωσαν πολλές φοινικιές και 8.000 πορτοκαλιές και λεμονιές⁸ ενώ τη νύκτα της 14ης Οκτωβρίου του 1852 μιά άλλη ανεμοθύελλα, η οποία μάλιστα έριξε και έναν από τους στύλους του Ολυμπίου Διός, προξένησε μεγάλες ζημιές τόσο στον βασιλικό κήπο όσο και στον αιωνόβιο ελαιώνα στην πεδιάδα του Κηφισού. Παρ όλες τις αντίξοες συνθήκες, η βασίλισσα συνέχισε το έργο της, σχεδιάζοντας, προσθέτοντας φυτά και επεκτείνοντας διαρκώς τις εγκαταστάσεις του κήπου.
Πρέπει να θυμηθούμε ότι η πεδινή έκταση στα ανατολικά της παλαιάς πόλεως ανάμεσα στον Λυκαβηττό και την όχθη του Ιλισσού, όπου εδημιουργήθη ο βασιλικός κήπος, εκείνη την εποχή ήταν μια χέρσα επιφάνεια που είχε παραμείνει χωρίς άρδευση επί αιώνες⁹ και ότι μόνο στις όχθες του Ιλισού, ευδοκιμούσε ένας μικρός ελαιών. Τα πρώτα βήματα για τη διαμόρφωση του κήπου ήταν η προσθήκη φυτικής γης, οι αρχικές εργασίες φυτεύσεως, η διάνοιξη αρτεσιανών φρεάτων και η επισκευή του παλαιού υδραγωγείου Τσακουμάκου (από την εποχή της Τουρκοκρατίας), που εμάστευε το νερό του Ιλισού για την άρδευση του κήπου.
Κατά την άφιξη της Αμαλίας στην Αθήνα το 1837, το δημοτικό συμβούλιο της Σπάρτης απεφάσισε να κάνει στην νεαρή βασίλισσα ένα συμβολικό δώρο: έστειλε 300 μοσχεύματα λεμονιάς, πορτοκαλιάς και άλλων οπωροφόρων για να φυτευθούν στον μικρό οπωρώνα, τον οποίο η βασίλισσα διαμόρφωσε στα νότια του αναγειρομένου κτηρίου των νέων ανακτόρων.
Τον ίδιο χρόνο συστήθηκε επιτροπή για τη διευθέτηση του κήπου, υπό την προεδρία του καθηγητού βοτανικής στο νεοϊδρυθέν πανεπιστήμιο Nikolaus Karl Fraas, ο οποίος είχε την ευθύνη του συντονισμού των εργασιών και της προμήθειας μεγάλης ποικιλίας φυτών, ιδίως από την κατάφυτη Εύβοια και το κρατικό φυτώριο του Βοτανικού (το πρώην κτήμα του βοεβόδα της Αθήνας Χατζή-Αλή Χασεκή).¹º 15.000 φυτά μετέφερε το ιστιοφόρο “Φοίνιξ” από τη Γένοβα¹¹ για να εμπλουτισθεί η ποικιλία των ειδών. Τον Δεκέμβριο του ιδίου χρόνου (1839) η Αμαλία γράφει ενθουσιασμένη προς τον βασιλέα Λουδοβίκο στο Μόναχο: Ο κήπος των νέων ανακτόρων έχει ανασκαφεί και είναι έτοιμος ώστε να δενδροφυτευθεί. Κατά την εκτέλεση των εργασιών βρέθηκε το χέρι, το πόδι και ένα θραύσμα του κεφαλιού ενός κολοσσιαίου αγάλματος, καθώς και τα θεμέλια ενός αρχαίου κτηρίου που ο καθηγητής Ross εικάζει, βασιζόμενος σε μία επιγραφή, πως ήταν το γυμνάσιο ή το λύκειο (δεν θυμάμαι τί ακριβώς). Βρέθηκαν επίσης τάφοι, θραύσματα γλυπτών, μία δεξαμενή, κλπ.¹²
Την ευθύνη του κήπου είχε αρχικά ο βαυαρός γεωπόνος Smarat, ο οποίος είχε έλθει κατόπιν επιθυμίας της Αμαλίας από το Μόναχο. Ο Smarat είχε στο πλευρό του τον Friedrich Schmidt, που είχε γεννηθεί στο Dessau του Anhalt και ο οποίος είχε έρθει σε ηλικία 36 ετών στην Ελλάδα με το βαυαρικό σώμα εκστρατείας, ως απλός λοχίας. Ο Schmidt παρέμεινε μέχρι τα βαθιά του γηρατειά (πέθανε το 1889) στην Αθήνα στην υπηρεσία τόσο του βασιλέως Όθωνος όσο και του βασιλέως Γεωργίου Α΄, φροντίζοντας τον κήπο των ανακτόρων. Προσωπικότης της παλαιάς Αθήνας, ο Schmidt ταυτίσθηκε από τους Αθηναίους με τον βασιλικό κήπο.
Αργότερα, όταν καθωρίσθησαν από τη λεγόμενη “Επιτροπή του 1847” τα νέα διευρυμένα όρια του κήπου, ανετέθη η φύτευσή του στον γάλλο κηποτέχνη François Louis Bareaud. O Bareaud, ο οποίος ήρθε από την Κωνσταντινούπολη, έμεινε στην Ελλάδα μέχρι το 1854. Σχεδίασε οριστικά το δίκτυο δρομίσκων και καθόρισε τη μορφή και τη θέση των διακοσμητικών στοιχείων, των μικρών κτισμάτων, των υδάτινων εκτάσεων και των περιφράκτων χώρων του κήπου.
Στην ωραία μονογραφία του, Deutsche bauen in Athen (Γερμανοί κτίζουν στην Αθήνα), που δημοσιεύθηκε στο Βερολίνο το 1942, ο ιστορικός της τέχνης Hans Hermann Russack χαρακτηρίζει συνοπτικά αλλά πολύ εύστοχα τον ιδιόμορφο, έξοχο σχεδιασμό του αθηναϊκού βασιλικού κήπου. Γράφει: Στο υποτροπικό, ξηρό κλίμα της Αττικής το νερό είναι πολύτιμο αγαθό, επομένως δεν ήταν δυνατόν να ενταχθούν μεγάλης εκτάσεως στάσιμα και ρέοντα ύδατα στον κήπο. Άλλωστε εξ αρχής η ανάγκη διαρκούς ύδρευσης κατά τους θερινούς μήνες – μέσω ενός πολύ ευρηματικού συστήματος αυλακιών – είχε θέσει όρια στη χωρική έκτασή του, διότι έπρεπε να αρδευτεί με τα υπάρχοντα αποθέματα νερού. Τον επισκέπτη του κήπου αποζημιώνει μία πληθώρα των πλέον ποικίλων δέντρων και θάμνων. Εδώ συνυπάρχουν φυτά των βορείων και των μεσογειακών χωρών, ευδοκιμεί μεγάλος αριθμός φυλλοβόλων και κωνοφόρων δένδρων, όπως μόνο κάτω από τον αττικό ουρανό είναι δυνατό να υπάρξουν. Φοινικιές συναντούν βελανιδιές και φράκτες από δάφνη Απόλλωνος και γιασεμιά που ευωδιάζουν. Ένα ευφυώς μελετημένο δίκτυο περίπλοκων δρομίσκων δημιουργεί την εντύπωση ότι η επιφάνεια του κήπου είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από ότι στην πραγματικότητα. Κάτω από τον καυτό ουρανό της Αττικής η δροσιά και η σκιά είναι το δώρο το οποίο επιζητεί κανείς στους κήπους. Και γι αυτό τα πυκνοφυτεμένα δέντρα του βασιλικού κήπου της Αθήνας έχουν μεγαλύτερη αξία από τις γραφικές συστάδες δέντρων πάνω στους εκτεταμένους χλοοτάπητες των πάρκων στις χώρες του Βορρά.
Πράγματι, η διαμόρφωση του βασιλικού κήπου Αθηνών πείθει με την ιδιόμορφη, τολμηρή και επιτυχημένη σύλληψή της. Το έργο του Bareaud, το οποίο εντάσσεται στην καλύτερη παράδοση του γαλλικού τύπου αστικής κηποτεχνίας, ¹³ εκπλήσσει με την επινοητική χάραξη των δρόμων, την πολυμορφία των έργων μικροαρχιτεκτονικής, τις λιμνούλες και τις πέργκολες, καθώς και με την παράτολμη ανάμιξη των διαφόρων φυτών σε σχετικά περιορισμένο χώρο. Κατά θαυμαστό τρόπο το τελικό αποτέλεσμα δεν δίνει την εντύπωση εξεζητημένου ή άμορφου χώρου, αλλά ενός κήπου που η μορφολογία του φέρει έντονη την σφραγίδα της βούλησης του δημιουργού του. Δεν πρέπει να λησμονούμε εξ άλλου ότι ο Bareaud εξεπόνησε αργότερα και τα σχέδια του ανακτόρου Ντολμά Μπαχτσέ στην Κωνσταντινούπολη
Το πρωτότυπο σχέδιο αυτού του μοναδικού έργου παρέμεινε επί μακρό χρονικό διάστημα, δηλαδή πάνω από 150 χρόνια, ανεύρετο, ώσπου εντελώς συμπτωματικά ο καθηγητής Jan Murken στο Μόναχο ανεκάλυψε προσφάτως σε παλαιοπωλείο ένα τυπωμένο σχέδιο υπό μορφή έγχρωμης λιθογραφίας.¹⁴ Το σχέδιο αυτό με υπόμνημα στα γαλλικά είναι σε κλίμακα 1:1.000 και φέρει τον τίτλο Plan du Jardin Royal d‘ Athènes. Δεν φέρει μεν χρονολογία, ούτε υπογραφή, είναι όμως δικαιολογημένη η υπόθεση ότι το έχει φιλοτεχνήσει ο Bareaud, επειδή στο υπόμνημα αναφέρονται, με γαλλικούς κηποτεχνικούς όρους, πάνω από εβδομήντα συστατικά στοιχεία του κήπου (δηλαδή φυτά, λίμνες, βοηθητικά κτήρια, αντλιοστάσια, κλπ.) και τα αντίστοιχα σύμβολά τους στο σχέδιο.
Το τεκμήριο αυτό είναι σπάνιας ιστορικής αξίας, διότι είναι το μόνο σωζόμενο σχέδιο από την εποχή διαμορφώσεως του κήπου, στο οποίο είναι αποτυπωμένες όλες οι μορφολογικές προθέσεις του δημιουργού του. Η χάραξη του δικτύου των δρόμων, οι διαστάσεις τους καθώς και η ακριβής τοποθεσία σημαντικών μορφολογικών χαρακτηριστικών του κήπου (λίμνες, πέργκολες, λοφώδεις εξάρσεις) ταυτίζονται ως επί το πλείστον με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά του σημερινού κήπου.
Παρουσιάζονται, ωστόσο, και αρκετές διαφορές, από τις οποίες συνάγεται η μεταγενέστερη εξέλιξη του κήπου και κάποιες επιμέρους επεμβάσεις ή αλλαγές. Έτσι απουσιάζουν από το σχέδιο αυτό το υφιστάμενο σήμερα παρτέρι με το ηλιακό ωρολόγιο και η δεντροστοιχία με τους μεγάλους φοίνικες (ουασιγκτόνιες) στη δυτική είσοδο, η μεγάλη πέργκολα με τις γλυτσίνιες, η βόρεια και η ανατολική είσοδος, καθώς και ο περίφρακτος χώρος των ζώων και ο ορνιθών στα ανατολικά της μεγάλης λίμνης. Άλλα στοιχεία, τα οποία προβλέπονται στο σχέδιο, όπως ο μεγάλος λαβύρινθος που σχηματίζουν φυτά του είδους ευώνυμον το ιαπωνικόν ή ο χώρος για τη διαβίωση των ζώων στη βορειοανατολική γωνία του κήπου δεν υφίστανται σήμερα. Καταλήγει κανείς επομένως στο σχεδόν βέβαιο συμπέρασμα ότι το τυπωμένο σχέδιο που ανεκαλύφθη προσφάτως, και το οποίο ο Bareaud υπέβαλε στην βασίλισσα την δεκαετία του 1850, αντικατοπτρίζει τις αρχικές ιδέες του για την διαμόρφωση του βασιλικού κήπου.
Μελετώντας προσεκτικά το σχέδιο αυτό διαπιστώνει κανείς ότι: πρώτον, το υφιστάμενο, πολύ πυκνό δίκτυο των έντονα καμπύλων πεζοδρόμων με την ομαλή χάραξη, ναι μεν αποτελεί ακριβή εφαρμογή του αρχικού σχεδίου, πλην όμως αργότερα προσετέθησαν και άλλοι πεζόδρομοι, έτσι ώστε η επιφάνεια του κήπου κατετμήθη ακόμη περισσότερο,. Δεύτερον, ότι η αρχική γενική κατανομή της ολικής επιφάνειας του κήπου σε επιμέρους ζώνες διαφόρων φυτεύσεων δεν ετηρήθη κατά την μεταγενέστερη εξέλιξή του.
Στο σχέδιο του Bareaud διακρίνονται καθαρά οι ακόλουθες διατάξεις που αλλοιώθηκαν μεταγενεστέρως:
- Η πυκνή φύτευση του τμήματος του κήπου στα βορειοανατολικά των ανακτόρων με φυλλοβόλα δένδρα, ούτως ώστε εν είδει παραπετάσματος, να προφυλάσσουν τον κήπο από τους βορείους ανέμους και από την πόλη.
- Η διαμόρφωση ενός εκτεταμένου οπωρώνος στο κέντρο του κήπου στα νότια των ανακτόρων, ώστε να δημιουργηθεί ένα εύχαρες περιβάλλον από σχετικά χαμηλού ύψους δέντρα που δεν παρεμποδίζουν τη θέα.
- Η δημιουργία τριών διαδρόμων θέας, τους οποίους κοσμούν χλοοτάπητες με τριανταφυλλιές και άλλα άνθη και που οι παρυφές τους οριοθετούνται γραμμικά από συμπαγείς συστάδες δέντρων. Όλοι οι διάδρομοι θέας είναι νοτιοδυτικής κατευθύνσεως, και από χαμηλές εξάρσεις του εδάφους επιτρέπουν την οπτική επαφή με τον ναό του Ολυμπίου Διός και με την Ακρόπολη.
Με τη συστηματική πύκνωση των φυτεύσεων, οι διάδρομοι αυτοί αργότερα κατηργήθησαν και διετηρήθησαν μόνο μερικές νησίδες από χλοοτάπητες. Επίσης επεδιώχθη και τελικά επεβλήθη η φύτευση περισσοτέρων ειδών φυτών καθώς και μεγαλύτερος βαθμός διαπλοκής των φυτεύσεων. Αυτές οι μερικές αλλαγές δεν αναίρεσαν μεν την αρχική διαμόρφωση, ωστόσο συνέβαλαν στο να αποκτήσει ο βασιλικός κήπος χαρακτήρα κλειστού και εσωστρεφούς κήπου.
Αλλά και άλλες μεταγενέστερες διαρρυθμίσεις ήσαν μάλλον αναπόφευκτες. Ο κήπος περιεβλήθη βαθμιαία στα ανατολικά, τα βόρεια και τα δυτικά από την πυκνή δόμηση της πόλεως. Έτσι, ο ελεύθερος φυτευμένος χώρος μπορούσε να επεκταθεί μόνο προς νότον, όπως κι έγινε όταν, αργότερα, προσετέθησαν ο κήπος του Ζαππείου (επέκταση 1888), ο χώρος πρασίνου στις όχθες του Ιλισού και επραγματοποιήθη η αναδάσωση του λόφου του Αρδηττού. Τέλος, για να προστατευθεί, ο κήπος περιεφράχθη με ένα σιδερένιο κιγκλίδωμα με μαρμάρινους πεσσούς και πυκνώθηκε η βλάστηση ακόμη περισότερο, ώστε να δημιουργηθεί ένα μικροκλίμα ευνοϊκό για την ανάπτυξη των φυτών.¹⁵
Ο βασιλικός κήπος¹⁶ είναι μία περίφρακτη, αν και από όλες τις πλευρές προσβάσιμη, αστική όαση, η οποία κατά τη διάρκεια της ημέρας προσφέρει στους κατοίκους της Αθήνας και στους επισκέπτες της πόλεως έναν μοναδικό τόπο ανάπαυσης αλλά και αισθητικής απόλαυσης. Κατά την νύκτα ο κήπος παραμένει κλειστός.¹⁷ Αποτελείται από 80 παρτέρια – νησίδες πρασίνου – που το μικρότερο έχει έκταση 150 μ² και το μεγαλύτερο 7.500 μ², το μέσο μέγεθος δε των παρτεριών είναι περίπου 2.000 μ², πράγμα που δείχνει την έντονη κατάτμηση του χώρου. Οι πεζόδρομοι, όλοι στενοί, πλάτους 2-5 μ., είναι στρωμένοι αποκλειστικά με αμμοχάλικο, λύση που συμβάλλει στη φυσικότητα που αποπνέει το πάρκο. Το συνολικό μήκος των καμπυλογράμμων πεζοδρόμων φθάνει τα 7.500 μ., πράγμα που αποδεικνύει το πόσο πυκνό και περιπεπλεγμένο είναι το δίκτυο των δρομίσκων αυτών.
Στον Εθνικό Κήπο απαντώνται περίπου 520 είδη φυτών (420 από αυτά είναι φυτά που ευδοκιμούν στο εξωτερικό, 100 είναι γηγενή), ενώ αριθμεί περίπου 7.000 δέντρα και 40.000 θάμνους και πόες.¹⁸ Η πυκνότης φυτεύσεως και η περιπεπλεγμένη διάταξη των πεζοδρόμων προσδίδουν στον κήπο σχεδόν χαρακτήρα λαβυρίνθου, που δημιουργεί μία εξωτική και μυστηριακή ατμόσφαιρα. Τα ξέφωτα είναι σπάνια και γι αυτό ακόμα πιο εντυπωσιακά. Οι υδάτινες επιφάνειες είναι μικρές, αλλά τόσο εύστοχα διαμορφωμένες, ώστε φαίνονται σχετικά μεγάλες. Με την κατάτμησή του σε μικρούς ενιαίους χώρους και τη μεγάλη ποικιλία φυτών, ο κήπος της βασιλίσσης έχει ανεπανάληπτη χάρη και λεπτότητα.
Η βασίλισσα Αμαλία εξακολουθεί μέχρι σήμερα να είναι παρούσα στη συνείδηση των Ελλήνων. Η σπουδαιότερη και ευρύτερη λεωφόρος της πόλεως εφάπτεται στη δυτική πλευρά του κήπου της και φέρει το όνομά της. Η γυναικεία εθνική φορεσιά – μία επινοημένη από την ίδια γυναικεία στολή, αντίστοιχη της αντρικής φουστανέλας – φέρει επίσης το όνομά της και φοριέται από νεαρές γυναίκες στις διάφορες εθνικές επετείους.
Καμμία προτομή, καμμία αναμνηστική πλάκα στον Εθνικό Κήπο δεν θυμίζει, ωστόσο, στους σημερινούς επισκέπτες του ότι η αστική αυτή όαση ήταν το προσωπικότερο έργο ζωής της Αμαλίας. Εν τούτοις, ο κήπος της εξακολουθεί να υφίσταται ως τοπόσημο της Αθήνας και να κοσμεί την πόλη των εκατομμυρίων κατοίκων. Στη νοτιοανατολική γωνία του, σε ένα χαμηλό βραχώδες ύψωμα, υπάρχει μία πολυγωνική μαρμάρινη βάση, γνωστή ως “κάθισμα της Αμαλίας”. Εδώ συνήθιζε η βασίλισσα να αναπαύεται και να θαυμάζει τον κήπο της και τα μακρινά περιγράμματα της Αττικής. Ο βασιλικός κήπος της Αθήνας, έργο αφοσιώσεως και αγάπης μας υπενθυμίζει την ύστατη ευχή της βασίλισσας: Είθε η Ελλάδα να είναι εις το μέλλον ευτυχισμένη όσο το επιθυμήσαμε [ο Όθων και εγώ]. Είθε τα όνειρα των νεανικών μας χρόνων να γίνουν πραγματικότης.¹⁹
Ο κήπος της Αμαλίας. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου – Βενετάς. Hellenic Parliament TV
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
*Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε σε γερμανική γλώσσα στον συλλογικό τόμο Amalie, 1818-1875, Herzogin von Oldenburg, Königin von Griechelnand, Oldenburg, 2004, σ. 29-52.
Αναδημοσιεύθηκε στα ελληνικά με τίτλο “Η Βασίλισσα της Ελλάδος Αμαλία, Πριγκίπισσα του Ολδεμβούργου (1818-1875) και ο Βασιλικός Κήπος της Αθήνας”, Ίχνη Ελληνικά, Αθήνα, 2005, σ. 245-262.
¹ O Όθων, γόνος της βασιλικής οικογενείας των Wittelsbach, δευτερότοκος υιός του Βασιλέως Λουδοβίκου Α΄της Βαυαρίας, βασίλευσε κατά την περίοδο 1832-1862.
² Αυτό το όραμα είχε διατυπώσει με σαφήνεια το έτος 1836 ο νεαρός γερμανός αρχιτέκτων Ludwig von Lange, σε επιστολή του με ημερομηνία 1.5.1836 που αποστέλλει από την Αθήνα στον Gaertner (αρ. 2083 της Συλλογής Moeninger του Μουσείου Αρχιτεκτονικής του Μονάχου).
³ Σχέδιο διαμόρφωσης του περιβάλλοντος τα ανάκτορα των Αθηνών χώρου σύμφωνα με την τοπογραφική αποτύπωση που μου γνωστοποιήθηκε (Projektierte Anlage der Umgebung des Königlichen Palais in Athen nach dem mitgetheilten Situationsplan), αριθμός καταλόγου 1834a της Συλλογής Moeninger του Μουσείου Αρχιτεκτονικής του Μονάχου.
⁴ Το σχέδιο φέρει τον τίτλο Plan der Umgebung des neuen Königlichen Palais, Athen, 6/18 Μαΐου, υπογραφή Hoch, αρ. Καταλόγου 1834 της Συλλογής Moeninger του Μουσείου Αρχιτεκτονικής του Μονάχου.
⁵ Ο Λουδοβίκος Α΄ γράφει το 1838 στην Αμαλία: Σκιά, πολλή σκιά χρειάζεται στην Αθήνα, σε αντίθεση με την Αγγλία όπου το φως του ηλίου είναι η εξαίρεση, γι αυτό και τα πάρκα της πρέπει να είναι διαφορετικά. Εγώ συνηθίζω να φυτεύω πριν ακόμα κτίσω (…) επιθυμώ το πάρκο να μην διαμορφωθεί με πρότυπο τους κήπους αγγλικού ρυθμού, τους τόσο φτωχούς σε σκιά, αλλά όπως οι κήποι των ιταλικών επαύλεων που έχουν πολλούς σκιερούς περιπάτους, αλλά όχι άκαμπτους, όπως των παλαιών γαλλικών πάρκων. (Από το βιβλίο König Ludwig I von Bayern in seinen Briefen an seinen Sohn den König Otto von Griechenland [Ο βασιλεύς Λουδοβίκος Α΄της Βαυαρίας μέσα από τις επιστολές του προς τον υιό του βασιλέα Όθωνα της Ελλάδος], Bamberg, 1891, σ. 41). Φαίνεται πως η Αμαλία εφήρμοσε ακριβώς τις οδηγίες του Λουδοβίκου.
⁶ Ο Γεώργιος Λάιος, οξυδερκής ερευνητής της πολεοδομικής ιστορίας των Αθηνών, στο έργο του Tour la Reine, Αθήνα, 1977, μας δίνει ακριβείς πληροφορίες για τους ιδιοκτήτες γης και τις τιμές αγοράς των οικοπέδων: Ιδιοκτήτες ήταν: ο δήμος Αθηναίων, η Μονή Πετράκη, ο Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος, ο Δημήτριος Καλλιφρονάς, ο Ανάργυρος Πετράκης, ο Μ. Μπενάκης, ο Δημήτριος Περούκας, ο Νικόλαος Ζαχαρίτσας, ο Γιαννούλης Αελούδης, ο Ισίδωρος Βεκούσης, ο Σπυρίδων Γιαλούρης, ο John Hill, ο George Finlay, η Κλεινώ Σουρμελή, ο David Pacificos, η Δούκισσα της Πλακεντίας, η Ελισάβετ Θεοτόκη, οι αδελφοί Δεμερτζή, οι κληρονόμοι του Τζουτζούρη, ο Παναγιώτης Κένταυρος, ο Πολυζώης Πικόπουλος, ο Σέργιος Ποστολάκας, ο Παύλος Σκουλούδης, ο Παναγής Καμπάς, οι αδελφοί Αθανάσιος και Νικόλαος Α. Μιαούλη, και άλλοι. Ο δήμος Αθηναίων προσέφερε την γη δωρεάν, ενώ άλλοι ιδιοκτήτες πούλησαν τα οικόπεδά τους προς 40 λεπτά τον πήχυ και άλλοι απήτησαν μία τιμή δέκα φορές υψηλότερη, γιατί στο μεταξύ το υπό ανέγερση κτήριο των ανακτόρων προσήλκυε σαν μαγνήτης πολλούς αγοραστές στην περιοχή και οι αξίες της γης είχαν ανέβει σημαντικά.
⁷ Παραθέτουμε τα σχετικά αποσπάσματα από το βιβλίο του Edmont About: Η βασίλισσα διαθέτει τον ασύγκριτα πιο ωραίο κήπο του βασιλείου. Ξοδεύονται [για την συντήρησή του] κάθε χρόνο πενήντα χιλιάδες δραχμές, δηλαδή το εν εικοστόν της βασιλικής χορηγίας. Εάν υπάρχει κάτι τι το αξιοζήλευτο, στο μικρό βασίλειο της Ελλάδος, είναι η ιδιοκτησία αυτού του μεγάλου κήπου. Και λέγω “μεγάλου” καθ όσον αφορά την έκτασή του και όχι την ποιότητα του σχεδίου του: πρόκειται για έναν κήπο κατά τα αγγλικά πρότυπα, όλο περιστρεφομένους δρομίσκους και χωρίς μία δενδροστοιχία υψηλών δένδρων. Ένας κηποτέχνης της εποχής του Λουδοβίκου ΙΔ΄ της Γαλλίας θα θεωρούσε έναν τέτοιο κήπο ένα σκάνδαλο και θα αναφωνούσε ότι η Μεγαλειότης της εκτίθεται περιπατώντας σε τέτειες αλέες (…) Η βασίλισσα έχει έναν πορτοκαλεώνα, που οι πορτοκαλιές του είναι δένδρα και όχι παιχνίδια. Έχει φοίνικες μεγαλύτερους από αυτούς που βρίσκουμε στον Βοτανικό Κήπο των Παρισίων, και που υψώνονται στο μέσον ενός πρασίνου χλοοτάπητος. Αυτό που κοστίζει περισσότερο είναι ο χλοοτάπης, όχι οι φοίνικες. Είναι δύσκολο να φαντασθεί κανείς το τί φροντίδες χρειάζονται και πόσο κόπος και δροσερό νερό απαιτούνται για να συντηρηθεί ένας χλοοτάπης τον Ιούλιο μήνα στην Αθήνα. Πρόκειται για αληθινά βασιλική πολυτέλεια. Για να ποτίσει τις φυτεύσεις της, η βασίλισσα κατέσχε ορισμένους αγωγούς υδρεύσεως της πόλεως. Η βασίλισσα τους οικειοποιήθηκε. Οι Αθηναίοι υποφέρουν αλλά οι χλοοτάπητες του κήπου θάλλουν (…) Ο κήπος της βασιλίσσης είναι δημόσιος: είναι δίκαιον αυτοί που τον χρηματοδότησαν να έχουν και το δικαίωμα να τον επισκέπτονται. Επειδή η βασίλισσα περιπατεί εις τον κήπο της και δεν επιθυμεί να συναντά πρόσωπον προς πρόσωπον τους υπηκόους της, το κοινόν έχει πρόσβαση εις τον κήπον μόνον από την στιγμή που αι αυτών Μεγαλειότητες εξέρχονται έφιπποι δια περίπατον μέχριν την δύσιν του ηλίου.
⁸ Πρβ. Wilhelm Erns Beaulieu, Athen im Frühjahr 1851 (Η Αθήνα την άνοιξη του 1851), σ. 16.
⁹ Ο πρίγκιψ Hermann von Pückler-Muskau, περίφημος κηποτέχνης και συγγραφεύς ταξιδιωτικών εντυπώσεων, στο βιβλίο του Südöstlicher Bildersaal, Griechische Leiden (Νοτιοανατολική πινακοθήκη, ελληνικά πάθη), Stuttgart, 1840, περιγράφει εύγλωττα την ερήμωση που αντίκρισε στην Αθήνα την άνοιξη του 1836. Γράφει: Η θέα της Ακροπόλεως και της γύρω περιοχής από το ύψωμα πλάι στο Στάδιο, όπου υπήρχε ναός της Τύχης, είναι μία από τις ωραιότερες κοντά στην Αθήνα, και τα νεαρά σπαρτά τής έδιναν τώρα επιπλέον, εν μέρει τουλάχιστον, και λίγο από το πράσινο που συνήθως είναι απόν. Εκτός από τον γκριζωπό, άχρωμο, μακρόσυρτο ελαιώνα και το πενιχρό περιεχόμενο διαφόρων απωρώνων, δυστυχώς δεν υπάρχουν άξια λόγου δέντρα, με εξαίρεση μερικές λεύκες πέρα μακριά, καθώς και τρεις καχεκτικές φοινικιές και μερικά κυπαρίσσια μέσα στην πόλη, που παρ όλα αυτά ως σύνολο συμβάλλουν πολύ στη γραφικότητα του τοπίου. Η δροσιά απουσιάζει παντού σε αυτά τα μέρη.
¹º Γενικά Αρχεία του Κράτους, Οθωνικό Αρχείο, Γεωργία, φάκ. 262.
¹¹ Κωνσταντίνος Μπίρης, “Φρειδερίκος Σμιτ, ο αρχιτέκτων του βασιλικού κήπου”, στο Αθηναϊκαί μελέται ΙΙ, σ. 34.
¹² Επιστολή της Αμαλίας από την Αθήνα προς τον Λουδοβίκο Α΄ στο Μόναχο μεημερομηνία 12/24 Δεκεμβρίου 1839. Κατάλοιπα του βασιλέως Λουδοβίκου Α΄ († 1868) 85/2 VII, Μυστικά Αρχεία [Geheimes Hausarchiv] Μονάχου. Παραθέτουμε με την ευκαιρία τις σημαντικότερες αρχαιολογικές εκθέσεις που αναφέρονται στις αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή του βασιλικού κήπου κατά τη διάρκεια της διαμόρφωσής του:
- Κυρ. Πιττάκης, “Ανασκαφή στον βασιλικό κήπο”, Αρχαιολογική Εφημερίς, 1839, σ. 226.
- Ludwig Ussing, “Bericht über Funde im königlichen Garten”, Bulletino del Instituto, 1839, σ. 226.
- Adolph Michaelis, “Allgemeine Beschreibung der Archaeologischen Funde im königlichen Garten”, Archaeologischer Anzeiger 19/1861, s. 175-180.
¹³ Αυτή η παραλλαγή του πάρκου κατ απομίμησιν του φυσικού τοπίου, η οποία ανεπτύχθη στη Γαλλία κατά τη δεύτερη αυτοκρατορία, διετήρησε μεν την ελεύθερη, καμπυλόγραμμη χάραξη των πεζοδρόμων, καθώς και τη διάταξη των δέντρων εν είδει φυσικών συστάδων, που χαρακτηρίζει τον γερμανικού τύπου κήπο-τοπίο (Landschaftsgarten), αλλά διακριτικό της γνώρισμα ήταν οι μικρές διαστάσεις των παρτεριών και η κάπως επιτηδευμένη χάραξη του πυκνού δικτύου των πεζοδρόμων.
¹⁴ Το σχέδιο που ανεκάλυψε ο καθηγητής Jan Murken συμπεριελήφθη στη συλλογή του Μουσείου του βασιλέως Όθωνος του δήμου Ottobrunn/Βαυαρία. Ο καθηγητής Murken είχε την καλοσύνη να εμπιστευθεί στον συντάκτη του παρόντος άρθρου, προκειμένου να γνωμοδοτήσει σχετικά, αντίγραφο του σχεδίου αυτού. Το σχέδιο χαρακτηρίζεται από μεγάλη ακρίβεια και σημαντικό αριθμό πληροφοριών για την αρχική διαμόρφωση του κήπου, έτσι ώστε μελλοντικά πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο διεξοδικής κριτικής ερεύνης και λεπτομερούς σχολιασμού. Εδώ θα αναφερθούν μόνο ορισμένα ουσιαστικά χαρακτηριστικά του.
¹⁵ Σε σύγκριση με τις θερμοκρασίες των περιοχών της πόλεως που γειτνιάζουν άμεσα με αυτόν, στον κήπο μετρήθησαν κατά τη διάρκεια των θερμοτέρων ημερών του θέρους θερμοκρασίες κατά πέντε βαθμούς Κελσίου χαμηλότερες. Αξιόλογη είναι, επίσης, η σχετική ησυχία στο εσωτερικό του κήπου, παρά την έντονη μηχανοκίνητη κυκλοφορία στο κέντρο της πόλεως.
¹⁶ Το 1923 μετωνομάσθη “Εθνικός Κήπος” και εκηρύχθη δημόσιος κήπος της πόλεως.
¹⁷ Λόγω της πυκνής βλαστήσεως, η περιοχή του κήπου δεν είναι ασφαλής την νύκτα. Έτσι, κλείνει τις νυκτερινές ώρες και δεν χρειάζονται φωτιστικά σώματα, τα οποία θα αναιρούσαν τη φυσικότητα του χώρου.
¹⁸ Σύμφωνα με στοιχεία του πρώην διευθυντού του Εθνικού Κήπου, Νικολάου Ταμβάκη, γεωπόνου και κηποτέχνη, 1981.
¹⁹ Διαθήκη της Αμαλίας. Παράθεμα από το βιβλίο του Ανδρέα Μιχαήλ, Ο Όθων και η Αμαλία στη Βαμβέργη, Αθήνα, 1933.
Σχετικές μονογραφίες του συγγραφέα
- Ο κήπος της Αμαλίας, Αθήνα, Εκδόσεις Ίκαρος, 2008.
- Τρεις κήποι, δυο οράματα και μια παρουσία στην Αττική γη, Αθήνα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2016.
