Σπύρος Παυλίδης
Λουδίτες και Νέο-Λουδιτισμός: ουτοπική οικολογία
ή βιώσιμη ανάπτυξη και συνεξέλιξη Πολιτισμού και Φύσης;
Στη χώρα μας, αλλά και διεθνώς, βιώνουμε τις τελευταίες δεκαετίες μια ιδιότυπη οικολογική «ευαισθησία» από μεγάλες κοινωνικές ομάδες για διάφορα σοβαρά περιβαλλοντικά θέματα (ΧΥΤΑ, εξόρυξη μεταλλευμάτων, εκμετάλλευση γεωθερμικών πεδίων, υδρογονάνθρακες-λιγνίτες παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ακόμη και αντιδράσεις για ανεμογεννήτριες κ.α.), που σχεδόν πάντα ξεπέρνα την απλή ευαισθησία και παίρνει «πολεμικές» διαστάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να παραλληλιστούν με το κίνημα των Λουδιτών ή στρατό των «Εκδικητών» (Redressers) του 19ου αιώνα, ως νεολουδιτικό κίνημα σήμερα.
Η Αγγλία ως γνωστό υπήρξε η κλασική χώρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης στο 18ο και 19ο αιώνα. Η βιομηχανική ανάπτυξη στο αρχικό πρωτο-καπιταλιστικό στάδιό της πέρασε από διαφορές φάσεις διαμόρφωσης και προκάλεσε πολλές μορφές αντιδράσεων. Μια από τις πλέον ακραίες ήταν το περίφημο κίνημα των Λουδιτών (Luddites), που ξεκίνησε με μια «υστερική επίθεση» στα 1779, σε ένα χωριό του Λέισεστερσάιρ όταν κάποιος Νεντ Λουντ μπήκε σ’ ένα εργοστάσιο και κατέστρεψε δυο μηχανές πλεκτών, χαρακτηρίζοντας τες ως εχθρικές για τα συμφέροντα των εργαζομένων. Οι καταστροφές μηχανών προσέλαβαν μεγάλες διαστάσεις, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1811-12 με τις πολιτικές διακηρύξεις του τύπου:
«Δεν θα καταθέσουμε ποτέ τα όπλα (μέχρις ότου) η Βουλή υιοθετήσει νόμο για να απομακρυνθούν όλες οι μηχανές, οι οποίες είναι επιζήμιες για τις λαϊκές τάξεις και να ανακαλέσει τον νόμο για τον απαγχονισμό εκείνων οι οποίοι σπάζουν τις μηχανές. Δεν θα υποβάλλουμε αιτήματα, αυτό δεν αρκεί – αλλά κηρύσσουμε τον πόλεμο!».
Πραγματικά έγιναν επιθέσεις, αναπτύχτηκε ένα παράνομο, ισχυρό, αρκετά οργανωμένο και πειθαρχημένο κίνημα, με σημαντική λαϊκή υποστήριξη στις βιομηχανικές περιοχές, το οποίο προκάλεσε σημαντικές καταστροφές σε μηχανές και ιδιοκτησίες. Αντιμετωπίστηκε από μια πολιτική άγριας καταστολής, που περιελάμβανε τη δράση μυστικών αστυνομικών, πολιτοφυλάκων, εθελοντών πολιτών και εργατών που βοηθούσαν την αστυνομία, επεμβάσεις στρατιωτικών δυνάμεων, βαριές ποινές, ακόμη και εκτελέσεις με απαγχονισμό. Το λουδίτικο κίνημα αμφισβήτησε έμπρακτα τη νέα βιομηχανική κοινωνία, που επέβαλε η τεχνολογική ανάπτυξη, αλλά κινήθηκε στην απόλυτη ουτοπία. Το κίνημα επηρέασε και τους ρομαντικούς διανοούμενους. Ο λόρδος Μπάιρον μάλιστα έγραφε: «Κάτω όλοι οι βασιλιάδες, εκτός από τον βασιλιά Λουντ!», ενώ αντέδρασε, τότε, σθεναρά, εκφωνώντας τον περίφημο λόγο υποστήριξης των λουδιτών στη Βουλή των Λόρδων (σοβαρή ρομαντική πολιτική παρακαταθήκη).
Το κίνημα υπήρξε βραχύβιο. Δεν άργησε να κατανοηθεί η ανεπάρκεια αυτής της πολιτικής και ο ουτοπικός χαρακτήρας της. Όπως ήταν φυσικό δεν μπόρεσε ούτε κατ’ ελάχιστο να αντισταθεί ως κόκκος άμμου στο χειμαρρώδη μεγαποταμό της μεγάλης βιομηχανικής πλημμυρίδας, που χαρακτηρίστηκε επανάσταση (σταθμός της παγκόσμιας ιστορίας), γιατί άλλαξε ριζικά το οικονομικό, κοινωνικό, βιοτικό και πολιτιστικό επίπεδο της ανθρωπότητας και που συνεχίζεται μέχρι σήμερα με ακόμη μεγαλύτερες τεχνολογικές αλλαγές, με τις αναμφισβήτητα θετικές αλλά και αρνητικές της επιπτώσεις. Ακόμη και ο Μαρξ επεσήμανε τη διάκριση μεταξύ μηχανών από την οικονομική τους χρησιμοποίηση τονίζοντας ότι οι επιθέσεις δεν έπρεπε να στρέφονταν ενάντια στα ίδια τα υλικά μέσα παραγωγής, αλλά ενάντια στην κοινωνική μορφή της εκμετάλλευσής τους και τάχτηκε ουσιαστικά εναντίον του λουδιτισμού. Κατ΄ αναλογία κάθε σοβαρός μαρξιστής και κάθε σώφρων άνθρωπος θα τασσόταν σήμερα ξεκάθαρα ενάντια στο νεολουδιτιμό.
Το κίνημα των Λουδιτών, ως ιδεολογικό και συντεχνιακό κίνημα, επιχείρησε να αντιδράσει στις «διαρθρωτικές» αλλαγές της εποχής – στην επικράτηση των μηχανών και των νέων μεθόδων στην παραγωγή, στο νέο βιομηχανικό- καπιταλιστικό τρόπο ανάπτυξης – με τακτικές που, αν και πολλές φορές είχαν προσωρινά αποτελέσματα, εντούτοις, μακροπρόθεσμα δεν είχαν μέλλον και δεν επηρέασε στο ελάχιστο τη μεγάλη πορεία της τεχνολογικής-καπιταλιστικής ανάπτυξης. Παρέμεινε γραφικό. Αν και υπήρξε αναχρονιστικό-συντηρητικό κίνημα, ιδεολογικά ήταν πρωτοποριακό, που επηρεάζει μέχρι σήμερα οικολογικά και πολιτικά κινήματα και θα συνεχίζει να επηρεάζει ιδιαίτερα στο μέλλον.
Οι αναλογίες με τα σημερινά κινήματα οικο-αναρχίας είναι ιδιαίτερα εμφανείς και οι παραλληλισμοί οδηγούν σε ιδεολογίες των τελευταίων δεκαετιών, ιδιαίτερα με αυτές που προέρχονται από την ακραία φυσιοκρατική (φυσιολατρική) Οικολογία ή Οικοσοφία ή Βαθιά Οικολογία (Deep Ecology). Ουσιαστικά πρόκειται για μια ολιστική προσέγγιση των παγκόσμιων προβλημάτων, που περιλαμβάνει στοιχεία φιλοσοφικά, συναισθηματικά, μυστικιστικά, πολιτικά, αλλά και τρόπους καθημερινής δράσης, συχνά ακραίους και βίαιους. Η Βαθιά Οικολογία, σε αντίθεση με τον δυτικό ανθρωποκεντρισμό, αναδεικνύει ως κεντρική ιδέα ότι, όλα τα έμβια όντα έχουν τη δική τους αξία, που πρέπει να αντιμετωπίζονται ισότιμα. Χαρακτηρίστηκε από θεωρητικούς οικολόγους ως “βαθιά ανοησία” ή «Οικοφασισμός» και η σκέψη και πρακτική της επικίνδυνη. Παρόλο που οι εκφράσεις αυτές είναι βαριές και ίσως άδικες, έγιναν αιτία για έντονες συζητήσεις, διαμάχες, διασπάσεις, διενέξεις στους κόλπους του οικολογικού, αριστερού και αριστερίστικου χώρου. Παράλληλα όμως βοήθησαν στη φιλοσοφική και κυρίως πολιτική ωρίμανση του οικολογικού κινήματος. Η άκρατη φυσιοκρατία πίστευε πως οι αντιλήψεις μας χρήζουν θεμελιωδών αλλαγών, όσον αφορά τις αξίες και τις πρακτικές που εναγκαλίζονται, ειδάλλως η ποικιλομορφία, η ομορφιά και η ικανότητα του περιβάλλοντος να στηρίξει την επιβίωσή του αλλά και τον ανθρώπινο πολιτισμό θα εκλείψουν.
Η βαθιά οικολογία ενδιαφέρεται πρώτα για την ηθική, το δίκαιο και τα δικαιώματα της Φύσης. Ένας λιγότερο ήπιος κλάδος της προσέφερε θετική υπηρεσία στη δημόσια πολιτική και στο δίκαιο του περιβάλλοντος επανεισάγοντας την κρίσιμη σημασία των οικοσυστημάτων για την επιβίωση του ανθρώπου. Όμως, όταν αυτή η πραγματικότητα υιοθετείται αυτούσια, όταν μετατρέπεται σε ανθρώπινη αξία και ιδεολογία και εισάγεται στην ανθρώπινη κοινωνία ως μοντέλο συνύπαρξης και συμπεριφοράς, τότε κλονίζεται πλήρως ο κοινωνικός ιστός (αντιστοιχία παρενεργειών Κοινωνιοβιολογίας). Υποτιμά ωστόσο σημαντικά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου πολιτισμού και κυρίως το ρόλο της ανθρώπινης φύσης και της τεχνολογικής ανάπτυξης. Τα οικοσυστήματα έχουν ζωτική σημασία ως αναντικατάστατη φυσική βάση των ανθρωπογενών συστημάτων. Από την θέση αυτή πήγασε η ορθή ιδέα της βιωσιμότητας ή αειφόρου ανάπτυξης, που έδωσε νέα διάσταση στην ιδέα της ανάπτυξης. Η Βαθιά Οικολογία προσέφερε ιδεολογικά και μπορεί να προσφέρει, γιατί προβάλλει φιλοσοφικές (ιδεολογικές) ιδέες του απώτερου μέλλοντος. Ως πρακτική όμως και ρεαλιστική πολιτική προοπτική δεν έχει άλλη διέξοδο παρά μόνο την απόλυτη αποτυχία όπως το προγονικό της λουδιτικό κίνημα. Δεν έχει να προσφέρει πρακτικά τίποτα εκτός από το μίσος και την απογοήτευση στους φανατικούς οπαδούς. Ούτε η παραδοσιακή ηθική και ιδεολογία της ληστρικής εκμετάλλευσης του περιβάλλοντος, που είναι κατά βάση άκρως ανθρωποκεντρική, μπορεί πλέον να λύσει τα άνθρωπο-περιβαλλοντικά προβλήματα. Οδηγείται και αυτή σε αδιέξοδα. Ο άνθρωπος παραδοσιακά αναγνωρίζει στα άλλα όντα σχετική μόνο αξία, ανάλογα με τη χρησιμότητα που έχουν γι’ αυτόν, η οποία εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη ιδεολογία και πρακτική και σήμερα.
Αντίθετα η Κοινωνική Οικολογία, υποστηρίζει ότι όλα τα οικολογικά προβλήματα προέρχονται από τα κοινωνικά προβλήματα. Η οικολογική ηθική αναγνωρίζει εγγενή, απόλυτη αξία σε ολόκληρη τη Φύση του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου ως τμήμα της.
Η λογική της βιώσιμης ανάπτυξης έχει μακροχρόνιο ορίζοντα και συλλαμβάνει ορθότερα στη δυναμική των οικοσυστημάτων, αφού δεν απορρίπτει εκ των προτέρων την δυνατότητα εναρμόνισης οικοσυστημάτων και ανθρωπογενών συστημάτων, τη συνύπαρξη δηλαδή φυσικής, τεχνολογικής και πολιτιστικής εξέλιξης. Ωστόσο αυτό παραμένει το κύριο πρόβλημα, αφού ΟΛΑ τα ανθρώπινης κατασκευής συστήματα διαφοροποιούνται από τα βιοτικά και διαθέτουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και δυνατότητες. Στα χαρακτηριστικά αυτά και ιδίως στη λογική ικανότητα, δημιουργικότητα και προσαρμοστικότητα του ανθρώπου, η συνεξέλιξη (όχι απλά συνύπαρξη) των ανθρωπογενών συστημάτων και των οικοσυστημάτων είναι εφικτή, αφού τα ανθρωπογενή συστήματα έχουν βραχύτερο χρόνο διάρκειας σε σχέση με τα φυσικά, όταν μπορούν να εντάσσονται αρμονικά στα οικοσυστήματα. Από τη διαπίστωση αυτή γεννήθηκε η σχολή της βιώσιμης ανάπτυξης.
Ακόμη και η πιο συντηρητική τάση της νέας περιβαλλοντικής οικονομίας επιδιώκει την ένταξη των παραμέτρων του περιβάλλοντος στα οικονομικά πρότυπα, αν και η βάρβαρη και καταστροφική περιβαλλοντική πολιτική συνεχίζεται πολλές φορές στα πλαίσια σύγχρονων οικονομικών μοντέλων. Η θεωρία της βιώσιμης ανάπτυξης, αντί απλουστευτικών νόμων και ιδεολογιών, προσανατολίζεται προς τα προβλήματα της επιδιωκόμενης σταθερής συνεξέλιξης πολιτισμού και φύσης (αναγκαία συνύπαρξη).
Η μορφή και η πολυπλοκότητα αυτών των δύο φιλοσοφικών προσεγγίσεων, μπορεί να διαφέρει κατά περίπτωση, χρόνο και τόπο. Οι κοινωνίες όμως πάντα ρύθμιζαν ή πρέπει να ρυθμίζουν τη σχέση των μελών τους, εξασφαλίζοντας τη συνοχή τους. Η έννοια του Δικαίου παράγει γραπτούς ή άγραφους νόμους, ενώ η Ηθική κανόνες συμβίωσης και συμπεριφοράς, εργαλεία απαραίτητα για να εξασφαλιστεί ένα κοινωνικό περιβάλλον, έστω και κατ’ ελάχιστο, κατάλληλο για την επιβίωση μιας κοινωνίας. Αυτά τα δύο φιλοσοφικά-κοινωνικά ρεύματα, βρέθηκαν συχνά αντιμέτωπα και επηρέασαν σημαντικά τις σύγχρονες οικολογικές τάσεις. Κατά καιρούς, όπως συμβαίνει πάντα, χρησιμοποιήθηκαν τα στοιχεία εκείνα που βόλευαν τις πολιτικές προεκτάσεις τους και τους σκοπούς εκείνων που τα χρησιμοποιούσαν (συμφέροντα πολλές φορές άσχετα με τις περιβαλλοντικές ευαισθησίες). Το σημαντικό είναι ότι σήμερα προστέθηκαν νέες αξίες στην ηθική εξέλιξη των ανθρώπων, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία. Στην κλασική ηθική (=κανόνες μεταξύ των ανθρώπων) προστίθενται και οι αξίες της Οικο-ηθικής (π.χ. βιοηθική). Ως οικο-ηθική νοείται γενικά η διερεύνηση κανόνων στη σχέση μεταξύ Ανθρώπων και Φύσης (ιδιαίτερα σημαντικοί νόμοι της τελευταίας 40ετίας, έλεγχοι, νέες πρακτικές, ατελές ακόμη το σύστημα στα σπάργανα του). Οπωσδήποτε αποτελεί ένα εντελώς νέο σταθμό όχι μόνο στη φιλοσοφική-πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου, άγουρο ακόμη, αλλά και ένα νέο τρόπο σκέψης και δράσης, σε ολόκληρο τον πλανήτη, που ξεπερνά τις παλαιότερες αντιμαχόμενες αντιλήψεις πέραν του ανθρωποκεντρισμού και της ακραίας φυσιοκρατίας, στο πλαίσιο πάντα της μεσότητας και της εξεύρεσης ισορροπίας (δύσκολο εγχείρημα). Ακριβώς το αντίθετο επιδιώκουν οι ακρότητες, οι παρα-επιστημονικές διαστρεβλώσεις (πολύ συχνές) και πολιτικές σκοπιμότητας της Βαθιάς Οικολογίας. Επειδή η Οικολογία είναι και ιδεολογία με πολλές αποχρώσεις, ενέχει τη δυναμική να ευαισθητοποιεί το σύγχρονο άνθρωπο για τα περιβαλλοντικά θέματα, αλλά και τον κίνδυνο να παγιδεύει υγιώς σκεπτόμενους και ευαισθητοποιημένους πολίτες σε ουτοπικά αδιέξοδα, να υπηρετεί κρυπτο-προσωπικά καμουφλαρισμένα ιδιοτελή ΚΑΙ πολιτικά-κομματικά συμφέροντα, που δεν έχουν καμιά σχέση με την προστασία της φύσης και να φτάνει μέχρι και την ιδιαίτερα επικίνδυνη οικοφασιστική (ή καλύτερα ιδιαίτερα ακραία) πολιτική εκτροπή, η οποία τις περισσότερες φορές δεν γίνεται αντιληπτή σε ατομικό επίπεδο, με καταστροφικές όμως συνέπειες σε τοπικές και εθνικές κοινωνίες και φυσικά σε παγκόσμια κλίμακα, που μόνο στην προστασία του περιβάλλοντος δεν προσφέρει και στην επιδιωκόμενη ισορροπία Ανθρώπου-Φύσης. Αν δεν είναι καταστροφική είναι απλά ΟΥΤΟΠΙΚΗ.
Ο Σπύρος Παυλίδης είναι Ομότιμος Καθηγητής Νεοτεκτονικής και Παλαιοσεισμολογίας του Τμήματος Γεωλογίας ΣΘΕ-ΑΠΘ. Στο παρελθόν διετέλεσε Πρόεδρος του Τμήματος Γεωλογίας και Κοσμήτορας της Σχολής Θετικών Επιστημών. Σήμερα είναι Πρόεδρος του ΔΣ του Αριστοτελείου Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Θεσσαλονίκης και της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κερκπατρικ Σέιλ, Εξέγερση ενάντια στο μέλλον. Οι Λουδίτες και ο πόλεμος τους ενάντια στη βιομηχανική επανάσταση, Εκδ. Αγγλική 1995/Ελληνική FUTURA 2018.
Κωστελίδης Χρήστος, Οικολογικές θεωρήσεις, http://ckostelidis.blogspot.com/2009/07/blog-post_22.html
Mc Shane Katie, Anthropocentrism vs. Nonanthropocentrism: Why Should We Care?, http://www.environmentandsociety.org/mml/anthropocentrism-vs-nonanthropocentrism-why-should-we-care
Luddites https://en.wikipedia.org/wiki/Luddite
“Λουδίτες και νεο-Λουδίτες”, Το Βήμα Online, 24 Νοε 2008, www.tovima.gr › 2008/11/24 › archive › loydites-kai-neo-loydites
Παυλίδης, Σπ., ΠΑΝ-ΓΑΙΑ, μια διαφορετική Βιο-Γεωλογική διαδρομή στον Πλανήτη Γη, Εκδ. Leader Books, 2007.
Παυλίδης, Σπ. “ΓΕΩ-ΒΙΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, μια φυσιοκρατική αντίληψη της Οικολογίας”, Περιοδικό Περιβάλλον και Δίκαιο, 2/2012, σελ. 232-242.
