Γεώργιος Καλαφίκης
Το «εγχειρίδιο πολεμικών τακτικών» του ύστερου ρωμαϊκού στρατού: η «Epitoma rei militaris» του Βεγέτιου (Μέρος Β΄)
VII. Γενικές παρατηρήσεις για την επιχειρησιακή χρησιμότητα και την τακτική αξιοποίηση του ιππικού
Στην προηγούμενη δημοσίευση σχετικά με τις τακτικές, τους σχηματισμούς, τις παρατάξεις και γραμμές μάχης του πεζικού παρατηρήσαμε ήδη ότι σε αρκετές περιπτώσεις ο Βεγέτιος συνιστά ρητά και κατηγορηματικά ταυτόχρονη εμπλοκή του ιππικού για την επίτευξη μέγιστων θετικών αποτελεσμάτων στο τακτικό πεδίο. Δεν αρκείται όμως μόνο σε αυτά. Αποδελτιώνοντας τον Βεγέτιο, παρατηρούμε ότι και το ιππικό θεωρείτο πολύ χρήσιμο, ειδικά για την διενέργεια περίτεχνων τακτικών μάχης. Συνεπώς, η «Στρατιωτική Επιτομή» συνιστά εργαλείο αξιοποίησης και για το όπλο του ιππικού, παρά τα συνήθως αντιθέτως ισχυριζόμενα.
Βεβαίως, συμπεράναμε στην προηγούμενη σχετική δημοσίευση ότι ο Βεγέτιος επικεντρώθηκε με έμφαση στο όπλο του πεζικού. Γιατί όμως; Διότι ο συγγραφέας θεώρησε ότι το πεζικό –παρότι ήταν τότε ακόμη ο «βασιλιάς της μάχης»– είχε παραμεληθεί και έχρηζε βελτίωσης και αναβάθμισης, στη βάση παλαιότερων, κλασικών και δοκιμασμένων προτύπων. Αντιθέτως, σύμφωνα πάντα με το Βεγέτιο, το ιππικό συμβάδιζε με τις εξελίξεις, ήταν δηλαδή εκσυγχρονισμένο και αποτελεσματικό. Εν προκειμένω, αμέσως μετά τους «γενικούς κανόνες του πολέμου» (regulae bellorum generales), ο συγγραφέας διαπίστωσε και δήλωσε ότι: «σχετικά με το ιππικό υπάρχουν (επιπλέον) πολλοί άλλοι (τακτικοί) κανόνες, αλλά επειδή αυτός ο συγκεκριμένος κλάδος των ενόπλων δυνάμεων έχει ήδη προοδεύσει (και βελτιωθεί) όσον αφορά την εκπαίδευση, τη θωράκιση και τις φυλές των αλόγων, θεωρώ πως τα βιβλία δεν μπορούν να προσφέρουν τίποτα, διότι τα τρέχοντα (επιχειρησιακά) δόγματα επαρκούν» (III.26).
Εντούτοις, μία συνολική μελέτη και θεώρηση της πραγματείας μάς επιτρέπει να ανασκευάσουμε την αρχική εντύπωση. Παρά την εικόνα περί του αντιθέτου, ο ρόλος, η συμμετοχή, η αξιοποίηση, οι τακτικές και οι συμβουλές για το όπλο του ιππικού είναι περισσότερες απ’ ό,τι αρχικά φαίνεται. Από το πρώτο ήδη βιβλίο σταχυολογούμε δύο σχετικές συστάσεις: πρώτον, όλοι όσοι υπηρετούν στον στρατό, νεοσύλλεκτοι και βετεράνοι, ενδείκνυται να εξασκούνται στην ιππασία (I.18). Δεύτερον, οι ίδιοι οι ιππείς απαιτείται να διδάσκονται την εξειδικευμένη τακτική της προσποιητής υποχώρησης συνοδευόμενης από γρήγορη αναστροφή και επίθεση (I.27).
Στο δεύτερο βιβλίο, μολονότι ο Βεγέτιος τόνισε τη στρατηγική υπεροχή και την τακτική ευελιξία του πεζικού, επεσήμανε ωστόσο ότι το ιππικό συνιστούσε το κατεξοχήν όπλο προστασίας και υπεράσπισης των πεδιάδων. Παράλληλα, ανέφερε ότι οι «alae» του ρωμαϊκού ιππικού –οι οποίες, κατά δήλωσή του, επονομάζονταν τότε vexillationes από την πολεμική σημαία που έφεραν, το vexillum– απέκτησαν αυτήν την επωνυμία επειδή προστάτευαν τις πτέρυγες, δηλαδή τα άκρα της παράταξης (II.1). Μέσω αυτού του επιχειρήματος εκτιμούμε πως ο συγγραφέας εννοούσε τις ευρείες δυνατότητες τακτικής ανάπτυξης και επιχειρησιακής αξιοποίησης του ιππικού σε αναπεπταμένο πεδίο για τη διενέργεια «πολέμου ελιγμών ή/και φθοράς». Σε επόμενα κεφάλαια, ο Βεγέτιος σημείωσε ότι το ιππικό των κλασικών λεγεώνων ήταν βασικά οργανωμένο σε «τούρμες» (turmae). Αυτές αποτελούνταν από τριάντα δύο (32) άριστα εκπαιδευμένους, πλήρως εξοπλισμένους (με αγχέμαχα και εκηβόλα όπλα) και βαριά θωρακισμένους ιππείς (μαζί με τα άλογά τους), ικανούς υπό άξια διοίκηση να διαπρέπουν στα πεδία μαχών (II.14). Υπογράμμισε, τέλος, ότι το ιππικό (παραδοσιακά) παρατάσσεται στα πλευρά –δεξιά και αριστερά– της παράταξης μάχης (II.15).
Περισσότερες πληροφορίες για τον ρόλο του ιππικού αντλούμε από το τρίτο βιβλίο της στρατιωτικής επιτομής, όπως άλλωστε συμβαίνει και για το πεζικό. Εκεί, ο Βεγέτιος αναλύει διεξοδικά τις περιπτώσεις κατά τις οποίες αξίζει να χρησιμοποιείται το ιππικό. Διαπιστώνει, λοιπόν, ότι το ιππικό είναι εξαιρετικά χρήσιμο κατά τη διάρκεια πορείας. Αναφέρει μάλιστα πως, όταν ο στρατός κινείται διαμέσου εχθρικής περιοχής, η πλευρά της παράταξης που ενδέχεται να δεχτεί ή να υποστεί αιφνιδιαστική εχθρική επίθεση πρέπει να προστατεύεται από συνδυασμό επίλεκτων ιππέων και ψιλών μαζί με τοξότες. Επιπλέον, ελαφρύ ιππικό (και ελαφρύ πεζικό) επιβάλλεται να καλύπτουν γενικά τα νώτα ενός εκστρατευτικού σώματος τελούντος εν πορεία (III.6).
Κατόπιν, ο συγγραφέας σημειώνει δύο βασικές προϋποθέσεις για την αποτελεσματικότερη χρήση των ιππέων: πρώτον, εφόσον ένας στρατιωτικός διοικητής εμπιστεύεται τη δύναμη και ισχύ του διαθέσιμου ιππικού, μπορεί να παρατάξει τις δυνάμεις του για μάχη σε ανοιχτό αναπεπταμένο πεδίο. Παράλληλα, οφείλει να έχει ελέγξει και να γνωρίζει επισταμένως ποια δύναμη ιππικού, η δική του ή η αντίπαλη, διαθέτει καλύτερης ποιότητας λογχοφόρους και ιπποτοξότες, ποια φέρει αρτιότερη πανοπλία και ποια ιππεύει καλύτερα (III.10). Δεύτερον, αν επιθυμεί να νικήσει εχθρικό πεζικό με το δικό του ιππικό, οφείλει να επιλέξει υψηλότερη θέση μάχης, ταυτόχρονα όμως επίπεδη και ανοιχτή, ανεμπόδιστη από δάση ή έλη (III.13). Τέτοιας μορφής κωλύματα ενδέχεται να δυσχεράνουν τον καλπασμό των αλόγων με τους αναβάτες τους, να διαταράξουν ή και να διασπάσουν τη συνοχή μεταξύ των ιππέων, και να υπονομεύσουν συνεπώς την αποτελεσματικότητα της επέλασης του ιππικού.
Πώς παρατάσσεται, επομένως, το ιππικό; Ο Βεγέτιος αναπτύσσει τις σχετικές τακτικές προτάσεις του ως εξής: το ιππικό τίθεται γενικά στις πτέρυγες. Ειδικότερα, οι βαρύτερα οπλισμένοι (λογχοφόροι και θωρακισμένοι) ιππείς τοποθετούνται κοντά στο πεζικό, ώστε να το υποστηρίζουν και να το προστατεύουν. Οι ιπποτοξότες τάσσονται ακόμη μακρύτερα, ώστε να έχουν ευρύτερη ακτίνα δράσης και ελεύθερο οπτικό πεδίο για ευχερή και επιτυχή εκτέλεση βολών. Επιπροσθέτως, συνιστά πλαισίωση ιππικού κατώτερης ποιότητας ή μικρής αριθμητικής δύναμης με ελαφρύ πεζικό (velites), σε αναλογία ενός πεζού ανά δύο ιππείς. Οι Ρωμαίοι velites ήταν εύδρομοι και ευέλικτοι πεζοί. Αντιστοιχούσαν πιθανότατα με τους «ἁμίππους» των αρχαίων Ελλήνων. Οι άμιπποι ήταν ψιλοί που μάχονταν «ἅμ’ ἵππῳ», δηλαδή «μαζί με το ιππικό, από κοινού με τους ιππείς». Ο συγγραφέας ισχυρίζεται πως το ιππικό του εχθρού αδυνατούσε να αντιμετωπίσει αυτόν τον ιδιαίτερα αποτελεσματικό «μεικτό σχηματισμό» (mixtum agmen) ιππέων και ψιλών (III.16). Υπογραμμίζουμε σε αυτό το σημείο ότι η υποστηρικτική πλαισίωση ιππικού από πεζικό θεωρούνταν γενικά ως δείγμα αδυναμίας του πρώτου. Ο Βεγέτιος ολοκληρώνει τις συστάσεις περί ορθής τακτικής παράταξης του ιππικού σημειώνοντας τα εξής: στη δεξιά πτέρυγα τίθεται ιππικό εφεδρείας ανάμεικτο με ελαφρύ πεζικό για τη διεξαγωγή επιθέσεων από τα πλάγια εναντίον του αντιπάλου αριστερού κέρατος. Τέλος, η αριστερή πτέρυγα οφείλει και αυτή να αποτελείται από καλούς εφεδρικούς ιππείς και ταχυκίνητους πεζικάριους (III.17, 18).
Πολεμικές τακτικές του Ύστερου Ρωμαϊκού ιππικού
VIII. Οι επτά προτεινόμενες παρατάξεις μάχης και ο ρόλος του ιππικού
Στη συνέχεια, ο Βεγέτιος περιέγραψε τους επτά συνιστώμενους και διαφορετικούς τύπους παράταξης γραμμών μάχης, τους οποίους αναλύσαμε σε προηγούμενη δημοσίευση. Είναι ενδιαφέρον ότι σε τέσσερις από αυτές ο συγγραφέας συνιστά σαφώς συμμετοχή ιππικού, ενώ στις υπόλοιπες τρεις η εμπλοκή ιππικού αρμόζει ασφαλώς να συμπεριληφθεί παρότι δεν προσδιορίζεται ρητά (βλ. III.20).
Η βασική και οι επτά προτεινόμενες εναλλακτικές παρατάξεις μάχης
Σε περίπτωση που ο εχθρός αναλάβει πρώτος επιθετική πρωτοβουλία κινήσεων ενώ οι φίλιες στρατιωτικές δυνάμεις έχουν ήδη αναπτυχθεί σε «λοξή παράταξη μάχης» (depugnatio obliqua, αρ. 2), τότε η ασθενέστερη (σε σχέση με τη δεξιά) αριστερή πτέρυγα οφείλει να ενισχυθεί από οργανωμένη εφεδρική γραμμή έμπειρων ιππέων και πεζικάριων όπισθεν αυτής ώστε να αντέξει την προσβολή από αναμενόμενη εχθρική αντίδραση. Στην «(αντίστροφη) λοξή παράταξη μάχης» (depugnatio similis secundae, αρ. 3) ο Βεγέτιος προτείνει την ενίσχυση της αριστερής πτέρυγας (σε αντίθεση με την «κλασική» λοξή παράταξη στην οποία το δεξιό κέρας είναι το ισχυρότερο) με το πλέον αξιόμαχο ιππικό και πεζικό για τη διενέργεια άμεσης επίθεσης εναντίον του δεξιού της αντίπαλης παράταξης με αντικειμενικό σκοπό την υπερκέραση του εχθρού. Όταν, πάλι, ο στρατός είναι παραταγμένος στην παραλλαγή της «(αντίστροφης) λοξής παράταξης» (depugnatio similis secundae, αρ. 6), επιτυγχάνεται νίκη ακόμη και με αριθμητική μειονεξία, με πρώτη προϋπόθεση επίθεση που διενεργείται από την δεξιά πτέρυγα, ήδη ενισχυμένη με τους καλύτερα εκπαιδευμένους ιππείς και γρήγορους πεζούς, κατά του αντιπάλου αριστερού κέρατος με στόχο πάλι την υπερκέραση του εχθρού.
Προφανώς συμμετοχή ισχυρών, επίλεκτων και εμπειροπόλεμων μονάδων ιππικού, παρότι δεν συμπεριλαμβάνονταν ρητά, ασφαλώς σε συνδυασμό με αντίστοιχες πεζικού, προέβλεπαν και απαιτούσαν οι δύο «μείζονες υπερκερωτικοί και κυκλωτικοί ελιγμοί» (αρ. 4-5), δηλαδή η άμεση αιφνιδιαστική επίθεση με πλευρική προσβολή και υπερφαλάγγιση του εχθρού από αριστερά και δεξιά με συγκλίνουσες τις δύο πτέρυγες, καθότι το ιππικό ούτως ή άλλως γενικά τάσσεται στα άκρα (πρβ. II.1 και 15, III.16). Το ίδιο ακριβώς υποθέτουμε και για την προτεινόμενη «παραλληλόγραμμη παράταξη μάχης υπό μορφή τετραγώνων» (fronte longa quadro exercitu, αρ. 1), που προέβλεπε μετωπική επίθεση σε όλο το μήκος της γραμμής αντιπαράθεσης. Παρότι ο Βεγέτιος δεν αναλύει τη συνεισφορά του ιππικού, μπορούμε να τη συμπληρώσουμε και να την αναπαραστήσουμε. Τότε, το ιππικό και το ελαφρύ πεζικό που βρίσκεται παραδοσιακά ταγμένο στα άκρα δύναται να εμπλέξει μετωπικά και ταυτοχρόνως να προσβάλει από τα πλάγια τις αντίπαλες πτέρυγες, συνεισφέροντας κατ’ αυτόν τον τρόπο στην ανατροπή και την ήττα του εχθρού.
Τέλος, ευρύ ρόλο αναθέτει ο Βεγέτιος στο ιππικό, όταν το στράτευμα έχει παραταχθεί με αγκιστρωμένο το ένα κέρας (δεξιό ή αριστερό) σε ασφαλές και ευνοϊκό σημείο, δηλαδή σε εδαφικό κώλυμα, όπως βουνό, θάλασσα, ποταμό ή λίμνη, πόλη, έλος, ή γενικά σε ανώμαλο έδαφος (αρ. 7). Τότε, το ιππικό και το ελαφρύ πεζικό τοποθετούνται στην ακάλυπτη και απροστάτευτη από το εμπόδιο πλευρά, ενώ ο υπόλοιπος στρατός παρατάσσεται σε ευθεία γραμμή με απόληξη το κώλυμα που εμποδίζει την προσπέλασή του από τον εχθρό. Όπως ήδη προαναφέραμε, εξαιτίας της προστασίας που παρέχει η ύπαρξη του ιππικού στη μία πλευρά και λόγω της φυσικής προστατευτικής κάλυψης από την άλλη, οι στρατιώτες της φίλιας δύναμης μπορούν να πολεμήσουν με ασφάλεια σύμφωνα με οποιοδήποτε σχέδιο μάχης έχει επεξεργαστεί ο στρατηγός, έχοντας πάντα καλυμμένα τα πλευρά και προστατευμένα τα νώτα τους.
IX. Άλλες οδηγίες και συμβουλές σχετικά με το όπλο του ιππικού
Στην αμέσως επόμενη και τελευταία ενότητα του άρθρου αποδελτιώνουμε και καταγράφουμε ορισμένες ακόμη γενικότερες ή και ειδικότερες οδηγίες, άλλες συμβουλές, ακόμη και συγκεκριμένα στρατηγήματα, που κρίνονται χρήσιμα από τον Βεγέτιο για κάθε στρατιωτικό ηγήτορα που διεξάγει πολεμικές επιχειρήσεις. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, το όπλο του ιππικού δύναται να διαδραματίσει σημαντικό ή καίριο ρόλο σε αρκετές περιπτώσεις. Κατ’ αρχάς, ο Βεγέτιος συμβουλεύει να διενεργείται ασφαλής και ακώλυτη τακτική υποχώρηση πριν από την εκδήλωση (αποφασιστικής) σύγκρουσης με ολόπλευρη κάλυψη ιππικού, ελαφρού πεζικού ή ακόμη και της νύχτας. Χάρη σε τούτο τον ελιγμό, οι φίλιες δυνάμεις μπορούν είτε να απομακρυνθούν επιτυχώς από τον εχθρό, είτε ακόμη και να διενεργήσουν ενέδρα εναντίον του αντιπάλου κατέχοντας υψώματα. Συνιστά μάλιστα το εξής τέχνασμα κατά τη διενέργεια τακτικής υποχώρησης: την αποστολή λίγων ιππέων για την απευθείας διενέργεια άμεσης και παραπλανητικής επίθεσης εναντίον του εχθρού. Αμέσως μετά από την εκδήλωση της εφόρμησης, τούτο το μικρό απόσπασμα ιππέων οφείλει να απομακρυνθεί ταχέως από τη συμπλοκή, αφού όμως πρώτα παραχωρήσει τη θέση του σε έτερο ισχυρότερο απόσπασμα ιππικού. Εκείνο, αφού κινηθεί αθέατο και μυστικά από άλλη διαδρομή, δύναται να υποπέσει με ακάθεκτη ορμή στους ανυποψίαστους εχθρούς (III.22).
Στα επόμενα δύο κεφάλαια (III.23-24), ο Βεγέτιος ασχολείται με εξειδικευμένες μονάδες ιππικού. Επισημαίνει, μάλιστα, τις δυνατότητες επιτυχούς εμπλοκής τους είτε σε ιδιαίτερα εδάφη είτε υπό ειδικές συνθήκες. Πρώτον, αναφέρει ότι οι δρομάδες καμήλες είναι αναντικατάστατες στην έρημο, εφόσον το στρατιωτικό προσωπικό που επιβαίνει και τις ιππεύει, οι γνωστοί στα λατινικά ως equites dromedarii, είναι όντως εξοικειωμένο με τον χειρισμό αυτού του ιδιαίτερου ζώου (III.23). Από την άλλη, οι ελαφροί ιππείς (το ελαφρύ ιππικό) –οι velites όπως τους ονομάζει– είναι εξαιρετικοί στην αντιμετώπιση πολεμικών ελεφάντων (III.24).
Δεύτερον και προσθέτουμε κυριότερο, ο Βεγέτιος αναλύει την αποτελεσματικότητα του βαρέως (τε)θωρακισμένου ιππικού, δηλαδή των περίφημων «καταφράκτων» ή «κλιβαναρίων» ιππέων, γνωστών ως equites catafracti/catafractarii ή clibanarii. Σχολιάζει, λοιπόν, ότι οι θωρακισμένοι κατάφρακτοι και κλιβανάριοι ιππείς είναι αναμφίβολα απρόσβλητοι λόγω της θωράκισής τους, αλλά καταβάλλονται εύκολα λόγω του βάρους της πανοπλίας τους. Παράλληλα, επισημαίνει πως η βαρύτατη πανοπλία περιορίζει την τακτική τους αξιοποίηση, διότι το τεθωρακισμένο ιππικό είναι βεβαίως αποτελεσματικό εναντίον διασκορπισμένων πεζών, όχι όμως εναντίον άλλων αντιπάλων ιππέων. Θεωρεί, ωστόσο, ότι οι κατάφρακτοι ιππότες μπορούν να διασπάσουν την αντίπαλη παράταξη μάχης, εφόσον τοποθετηθούν είτε μπροστά από τη φάλαγγα της λεγεώνας είτε αναμειχθούν με λεγεωνάριους πεζούς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, δύνανται να πολεμήσουν από κοινού με βαριά οπλισμένους πεζικάριους διεξάγοντας σκληρές μάχες σώμα-με-σώμα εκ του συστάδην (III.23). Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας θεωρούσε το βαρύ θωρακισμένο ιππικό ως ένα υπερεξειδικευμένο πολεμικό σώμα ικανό να επιφέρει ισχυρό πλήγμα εναντίον του εχθρού (shock troops), σε συνδυασμό όμως πάντα με αντίστοιχες μονάδες βαρέως πεζικού1. Τέτοιο πλήγμα επιφέρεται σε κατάλληλο χρόνο και στιγμή διαμέσου μετωπικής επίθεσης, άμεσης προσβολής και βίαιης διάτρησης της αντίπαλης παρατάξεως. Εν κατακλείδι, ο Βεγέτιος συνόψισε την αξία του ιππικού στους «γενικούς κανόνες πολέμου» (III.26). Στην οδηγία αριθμός 22 γράφει συγκεκριμένα: «όποιος (στρατιωτικός διοικητής) εμπιστεύεται το (διαθέσιμο) ιππικό επιβάλλεται να αναζητεί μέρη και εδάφη κατάλληλα για (ανάπτυξη και δράση) ιππικού· (αρμόζει επίσης) να δρα και να ενεργεί περισσότερο μέσω του ιππικού».
Διάφορες εικόνες ιππέων του Ύστερου Ρωμαϊκού στρατού
X. Τελικές οδηγίες, ειδικότερες τακτικές συμβουλές και διάφορα στρατηγήματα
Στα τελευταία κεφάλαια του τρίτου βιβλίου της στρατιωτικής του επιτομής ο Βεγέτιος κατέγραψε ορισμένες αξιόλογες και όντως χρήσιμες γενικές και ειδικότερες οδηγίες, άλλες συμβουλές, καθώς και διάφορα στρατηγήματα περί της στρατιωτικής τακτικής, που συμποσούνται στα εξής συμπεράσματα:
(1) Κατ’ αρχάς συμβουλεύει κάθε στρατιωτικό ηγήτορα εάν επιθυμεί να πολεμήσει από τα άκρα –δηλαδή από τη δεξιά ή την αριστερή πτέρυγα– ή αλλιώς να σχηματίσει ισχυρές σφήνες στο κέντρο της παράταξης για να διαπεράσει τις γραμμές του εχθρού, να τοποθετεί αντιστοίχως τους γενναιότερους, δυνατότερους και καλύτερα εκπαιδευμένους στρατιώτες του εκεί όπου επιθυμεί να επιφέρει το καίριο πλήγμα. Γιατί, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο συγγραφέας, η νίκη επιτυγχάνεται συνήθως από (αυτούς τους επίλεκτους) λίγους άνδρες. Καταλήγει, μάλιστα, επισημαίνοντας ότι: οι επίλεκτοι άνδρες τοποθετούνται από έναν έξυπνο και έμπειρο διοικητή σε εκείνα τα σημεία που η λογική και η χρησιμότητα επιτάσσουν (III.20).
(2) Έπειτα αναφέρει ότι κάθε στρατηγός οφείλει να δίνει πάντα διέξοδο διαφυγής στους εχθρούς, ώστε μετά να τους κατασφάξει, ενόσω εκείνοι έχουν ήδη τραπεί πανικόβλητοι σε φυγή και έχουν απορρίψει τον οπλισμό τους. Υπ’ αυτό το πρίσμα, δεν συμφωνεί με την προοπτική θανάσιμης περίσφιξης του αντιπάλου. Την απορρίπτει ολωσδιόλου ως επιλογή προς αποφυγή, γιατί τότε οι φίλιες δυνάμεις υφίστανται σοβαρές απώλειες εξαιτίας της απέλπιδος, και γι’ αυτό σκληρής, εχθρικής αντίστασης (III.21).
(3) Κατόπιν, ο Βεγέτιος παραδίδει γενικότερες αλλά και ειδικότερες οδηγίες, καθώς και στρατηγήματα και συμβουλές τακτικής υποχώρησης πριν από τη διενέργεια της μάχης με ολόπλευρη κάλυψη ιππικού, ψιλών ή ακόμη και της νύχτας. Σε τοιαύτη περίπτωση, η φίλια δύναμη δύναται να απομακρυνθεί με ασφάλεια από τον εχθρό. Επίσης, μπορεί ακόμη και να διενεργήσει ενέδρα εναντίον του αντιπάλου κατέχοντας υψώματα. Ο συγγραφέας συνιστά, λοιπόν, τέχνασμα σε περίπτωση (τακτικής) υποχώρησης. Αυτό περιλάμβανε –όπως προαναφέραμε στην ενότητα για τις τακτικές αξιοποίησης του ιππικού– την αποστολή μικρού τμήματος ιππέων εναντίον του εχθρού για τη διενέργεια άμεσης αλλά παραπλανητικής επίθεσης. Ακολούθως, οι ευάριθμοι ιππείς διενεργούν γρήγορη υποχώρηση, παραχωρώντας ταυτόχρονα τη θέση τους σε άλλο ισχυρότερο απόσπασμα ιππικού. Εκείνο, κινούμενο εντωμεταξύ αθέατο, υποπίπτει ξαφνικά στους ανυποψίαστους εχθρούς, προκαλώντας ταραχή, σύγχυση και πανικό στην αντίπαλη παράταξη. Τις παραπάνω υποδείξεις ακολουθούν έτερες συμβουλές και τεχνάσματα υποχωρούντος στρατού μέσα από πυκνά δάση, κοιλάδες, δασωμένους λόφους και ποτάμια, καθώς και νυχτερινής αντεπίθεσης εναντίον των διωκτών (III.22).
(4) Στη συνέχεια, ο Βεγέτιος υποστηρίζει ότι αιφνιδιαστικές επιθέσεις διενεργούνται αποτελεσματικότερα όταν ο εχθρός είναι απροετοίμαστος, διεσπαρμένος για συλλογή τροφίμων και ζωοτροφών, εξαντλημένος από την πορεία, ή παντελώς ανυποψίαστος. Εννοείται πως όλες τις παραπάνω εκδοχές –που σημειωτέον οδηγούν κάθε στράτευμα σε τακτική αδυναμία και μειονεξία– οφείλουν πάση θυσία να αποφεύγουν οι φίλιες δυνάμεις. Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί ότι τα ρωμαϊκά στρατεύματα υπό την ηγεσία του αυτοκράτορα Βάλη υπέπεσαν ακριβώς σε τέτοιου είδους «θανάσιμα» λάθη αμέσως πριν την κρίσιμη μάχη στην Αδριανούπολη τον Αύγουστο του 378 μ.Χ. εναντίον των Γότθων και των υπολοίπων βαρβαρικών ορδών (III.22).
(5) Σύμφωνα πάλι με τον συγγραφέα, βίαιη, άμεση προσβολή και μετωπική επίθεση μπορεί να διενεργήσει βαρύ ιππικό συνεπικουρούμενο πάντα όμως από αντίστοιχο βαρύ πεζικό (III.23). Σημειώνουμε ότι ως «βαρύ» νοείται το ιππικό και το πεζικό του οποίου τα στελέχη φέρουν αντίστοιχο αμυντικό αλλά και επιθετικό εξοπλισμό, λ.χ. θώρακες και ασπίδες, σπάθες και δόρατα.
(6) Τέλος, ο Βεγέτιος παρατηρεί ότι μια ήδη διαλυμένη παράταξη μάχης, μόλις επανακτήσει το θάρρος της είτε λόγω καταφυγής πάνω σε υψώματα ή πίσω από οχυρώσεις είτε εξαιτίας επιτυχούς αντίστασης της οπισθοφυλακής, δύναται να επικρατήσει έναντι εχθρού που έχει εντωμεταξύ διασπαστεί κατά τη διάρκεια της φρενήρους και άτακτης καταδίωξης των αντιπάλων (III.25).
Στη συνέχεια, ευελπιστούμε να εκθέσουμε –σε επόμενες δημοσιεύσεις σχετικά με τον ύστερο ρωμαϊκό στρατό– παραδείγματα και περιστατικά δράσης του πεζικού και του ιππικού των αυτοκρατορικών ενόπλων δυνάμεων κατά τον 4ο αι. μ.Χ. Επιπλέον, θα αποτιμήσουμε τη συνολική συνεισφορά και των δύο όπλων στη στρατιωτική στρατηγική του ύστερου Ρωμαϊκού κράτους τον ίδιο αιώνα. Τέλος, σε άλλη μία δημοσίευση ευελπιστούμε να ασχοληθούμε με λοιπά θέματα οργάνωσης (εκπαίδευση, μηχανικό, πειθαρχία, διοικητική μέριμνα, εξοπλισμό και τεχνολογία). Πάμπολλα στοιχεία μάς επιτρέπουν να διαπιστώσουμε τον υψηλό βαθμό «επαγγελματισμού» τον οποίο ο ύστερος ρωμαϊκός στρατός εξακολουθούσε να διατηρεί τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο κατά τη διάρκεια εκείνης της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου, την εποχή της ύστερης αρχαιότητας.
Ο Γεώργιος Καλαφίκης είναι Διδάκτωρ Βυζαντινής Ιστορίας. Υπηρετεί ως Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (ΠΕ 02). Εργάζεται ως επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Γλωσσολογίας του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας στη Θεσσαλονίκη (με απόσπαση).
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
- Με παρόμοιο τρόπο ο χριστιανός πανηγυριστής του Μ. Κωνσταντίνου Ναζάριος είχε περιγράψει το έτος 321 τη χρησιμότητα των καταφράκτων ιππέων στο πεδίο της μάχης και τον αντίκτυπο της επέλασής τους με αφορμή τη μάχη του Τορίνο το 312 μεταξύ των δυνάμεων του Μ. Κωνσταντίνου και του Μαξέντιου που κατέληξε σε νίκη του πρώτου. Βλ. Pan. Lat. IV(10) 22.3-4, 23.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (και για τα δύο θεματικά μέρη)
Α. Πηγές
Ammianus Marcellinus, with an English translation by J.C. Rolfe in three volumes, volume I, [Loeb]London–Cambridge MA 1935
Asclepiodotus, στο Aeneas Tacticus, Asclepiodotus, and Onasander, translated by Illinois Greek Club, [Loeb] Cambridge MA 1928, σ. 229-341
In Praise of Later Roman Emperors. The Panegyrici Latini. Introduction, Translation, and Historical Commentary with the Latin Text of R.A.B. Mynors, eds. C.E.V. Nixon – Barbara S. Rodgers, [The Transformation of the Classical Heritage XXI] Berkeley–Los Angeles–London 1994
Sexti Pompei Festi de verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome, ed. W.M. Lindsay, [Teubner] Lipsiae 1913
Thucydides, with an English translation by C. Forster Smith in four volumes, vol. II: History of the Peloponnesian War, Books III and IV; vol. III: History of the Peloponnesian War, Books V and VI, [Loeb] London–New York 1920-1921
Vegetius, Flavius Renatus. Epitoma Rei Militaris, edited with an English translation by L.F. Stelten, [American University Studies, Series XVII: Classical Languages and Literature, vol. 11] New York 1990
Xenophon, Hellenica, Books VI and VII; Anabasis, Books I–III, with an English translation by C.L. Brownson, [Loeb] London–New York 1921
Β. Μελέτες
Branco, Maria-João 2009. «Vegetius», στο Os Grandes Mestres da Estratégia: estudos sobre o poder da guerra e da paz, eds. Ana Paula Garcêz – G. Oliveira Martins Coimbra, σ. 153-188
Conyard, J. 2013. « Recreating the Late Roman Army», στο War and Warfare in Late Antiquity. Current Perspectives, eds. A. Sarantis – N. Christie, [Late Antique Archaeology vol. 8.1] Leiden, σ. 523-567
Cowan, R. 2007. Roman Battle Tactics 109 BC–AD 313, illustrated by A. Hook, [Osprey Elite 55] Oxford–New York
Elton, H. 1996. Warfare in Roman Europe AD 350-425, [Oxford Classical Monographs] Oxford–New York
Gilliver, Catherine M. 1993. The Roman Art of War: Theory and Practice. A Study of the Roman Military Writers, Ph.D. thesis, University of London
Goldsworthy, A. 2003. The Complete Roman Army, London
Haldon, J. 2004. Οι πόλεμοι του Βυζαντίου. Μάχες και εκστρατείες της βυζαντινής εποχής, μτφ. Ν. Πρωτονοτάριος, Αθήνα
Hutchinson, G. 2008. Ο Ξενοφών και η Τέχνη της Διοίκησης. Πολεμική τακτική και στρατηγική, 411-362 π.Χ., μτφ.-επιμ. Π. Μούτουλας κ.ά., [Πόλεμος και Στρατηγική 16] Αθήνα
Janniard, S. 2008. «Végèce et les transformations de l’art de la guerre aux IVe et Ve siècles après J.-C.», Antiquité Tardive 16:19-36
Janniard, S. 2016. «Le maniement des armes offensives dans l’infanterie romaine tardive (IIIe – VIe siècles apr. J.-C.)», στο Libera Curiositas. Mélanges d’histoire romaine et d’Antiquité tardive offerts à Jean-Michel Carrié, éd. Chr. Freu – S. Janniard – A. Ripoll, [Bibliothèque de l’Antiquité tardive 31] Turnhout, σ. 43-54
Κουράκης, Ν.Ε. 2011. Διαχρονικές αρχές βυζαντινής στρατηγικής και τακτικής. Με έμφαση στο έργο Τακτικά του Λέοντος Στ΄ του Σοφού, Αθήνα
Luttwak, E.N. 2009. Η Υψηλή Στρατηγική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφ. Μ. Μπλέτας, [Σειρά Στρατηγικών Μελετών] Αθήνα
Man, J. 2008. Αττίλας. Ο Ούννος βάρβαρος που κατέκτησε την Ευρώπη, μτφ. Δ. Ισηγόνης, Αθήνα
McDowall, S. & Embleton, G. 1994. Late Roman Infantryman 236-565 AD. Weapons – Armour – Tactics, [Osprey Publishing Series, Warrior 9] London
McDowall, S. 1995. Late Roman Cavalryman AD 236-565, [Osprey Publishing Series, Warrior 15] Oxford
Milner, N.P. 1991. Vegetius and the Anonymus De Rebus Bellicis, Ph.D. thesis, University of Oxford
Milner, N.P. 32001. Vegetius: Epitome of Military Science. Translated with notes and introduction, [Translated Texts for Historians vol. 16] Liverpool University Press
Nicasie, M.J. 1998. Twilight of Empire. The Roman Army from the Reign of Diocletian until the Battle of Adrianople, [Dutch Monographs on Ancient History and Archaeology Vol. XIX, eds. H.W. Pleket – F.J.A.M. Meijer), Amsterdam
Parker, H.M.D. 1932. «The Antiqua Legio of Vegetius», Classical Quarterly 263-4: 137-149
Rance, Ph. 2004. «Drungus, δροῦγγος, and δρουγγιστί: A Gallicism and Continuity in late Roman Cavalry Tactics», Phoenix 581/2: 96-130
Rance, Ph. 2005. «Narses and the Battle of Taginae (Busta Gallorum) 552: Procopius and Sixth-Century Warfare», Historia 544: 424-472
Rance, Ph. 2007. «Chapter 10: Battle», στο The Cambridge History of Greek and Roman Warfare, vol. II: Rome from the Late Republic to the Late Empire, Part II: the Later Roman Empire, eds. Ph. Sabin – H. Van Wees – M. Whitby, Cambridge, σ. 342-378
Richardot, Ph. 1998. Végèce et la culture militaire au Moyen Âge (Ve–XVe siècles), Paris
Sabin, Ph. & De Souza, Ph. 2007. «Chapter 13. Battle», στο The Cambridge History of Greek and Roman Warfare. Volume I: Greece, the Hellenistic World and the Rise of Rome (Part II: The Hellenistic World and the Roman Republic), eds. Ph. Sabin – H. van Wees – M. Whitby, Cambridge, σ. 399-460
Sarantis, A. 2013. «Waging War in Late Antiquity», στο War and Warfare in Late Antiquity. Current Perspectives, eds. A. Sarantis – N. Christie, [Late Antique Archaeology vol. 8.1] Leiden, σ. 2-98
Syvänne, I. 2018. «Overview of East Roman Cavalry Warfare and Tactics» (https://www.academia.edu/36185385/)
Ward, R. 2010. «An Analysis of Vegetius’s De Re Militari» (https://www.academia.edu/7020489/)
Wheeler, E.L. 2012. Review on: Chr. Allmand, The De Re Militari of Vegetius: The Reception, Transmission and Legacy of a Roman Text in the Middle Ages, Cambridge 2011 (https://www.history.ac.uk/reviews/review/1293)
Wheeler, E.L. & Strauss, B. 2007. «Chapter 7. Battle», στο The Cambridge History of Greek and Roman Warfare. Volume I: Greece, the Hellenistic World and the Rise of Rome (Part I: Archaic and Classical Greece), eds. Ph. Sabin – H. van Wees – M. Whitby, Cambridge, σ. 186-247
