Η οικία-μουσείο του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων
Το πατρικό σπίτι του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων αποτέλεσε τη στέγη της ζωής του επί τριάντα και πλέον χρόνια, από το 1880 μέχρι το 1910 και αργότερα κατά διαστήματα από το 1927 μέχρι το 1935. Το 1876 ο πατέρας του Ελευθερίου Βενιζέλου, Κυριάκος, αγοράζει το οικόπεδο, που βρίσκεται στο κέντρο της Χαλέπας. Kατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας στη Χαλέπα βρίσκονται οι κατοικίες της αστικής τάξης, η κατοικία του πρίγκιπα Γεωργίου, Ύπατου Αρμοστή Κρήτης και οι πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι διώροφες αυτές μονοκατοικίες (βίλες) της περιοχής –χαρακτηριστικό παράδειγμά τους αποτελεί η οικία Βενιζέλου- με τους κήπους τους και την ιδιαίτερη σχέση τους με τον πολεοδομικό ιστό, μαζί με τις εκκλησίες, αποτελούν για τη Χαλέπα αστικούς συντελεστές και μεταφέρουν πλήρως την αύρα της εποχής κατά την οποία δημιουργήθηκαν.
Στο δίπατο σπίτι, σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο του 1880, με τους βοηθητικούς χώρους και τα υπνοδωμάτια στο ισόγειο, και τις αίθουσες υποδοχής στον όροφο, εκτός της εσωτερικής ξύλινης σκάλας οδηγεί κατ’ ευθείαν από τον κήπο και πέτρινη εξωτερική με δύο σκέλη. Μετά το θάνατο του Κυριάκου Βενιζέλου το σπίτι στεγάζει το γιο του Ελευθέριο και την οικογένεια του. Εδώ γεννιούνται οι δύο γιοί του, Κυριάκος και Σοφοκλής και πεθαίνει η πρώτη του σύζυγος, Μαρία.
Με την ανάληψη της πρωθυπουργίας της Ελλάδας το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος φεύγει για την Αθήνα και το σπίτι ενοικιάζεται κυρίως σε συγγενικά του πρόσωπα, ξένους διπλωμάτες και Κρήτες πολιτικούς (Ρώσοι αξιωματικοί, Λουμπάνσκυ, Πλουμιδάκης, γραφείο Κυριάκου Κ. Μητσοτάκη), οι οποίοι και τον φιλοξενούν όταν επισκέπτεται τα Χανιά.
Η οικία λαμβάνει τη σημερινή της μορφή το 1927, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιστρέφει από το Παρίσι στα Χανιά και προβαίνει στη ριζική ανακαίνιση της. Τη μελέτη μετατροπής αναθέτει στον αρχιτέκτονα Σταυρίδη και επιβλέπει ο ίδιος τις εργασίες. Το σπίτι φέρει την προσωπική του σφραγίδα και όλοι οι χώροι έχουν διατηρήσει μέχρι και σήμερα την αυθεντική τους μορφή, αυτή που είχαν την εποχή που κατοικούσε στο σπίτι ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Πρόκειται επομένως για τον προσωπικό «ιδανικό» του χώρο. Έπιπλα της δεκαετίας του 1925-’35 διαλεγμένα από τον ίδιο το Βενιζέλο και τη δεύτερη σύζυγό του Έλενα, που ήρθαν από την Αθήνα και το εξωτερικό, κινητά, διακοσμητικά αντικείμενα και πίνακες εποχής, πρωτότυπες φωτογραφίες, προσωπικά του αντικείμενα ιδιαίτερα σημαντικής αξίας κοσμούν το εσωτερικό του σπιτιού.
Τα χρόνια από τον θάνατό του (1936) μέχρι και την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το σπίτι κατοικείται από τους γιους του. Το 1941, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, το σπίτι βομβαρδίζεται. Οι Γερμανοί το αναστηλώνουν και το χρησιμοποιούν ως στρατηγείο και κατοικία του εκάστοτε Γερμανού Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής το σπίτι υπέστη σοβαρές φθορές , βανδαλισμούς και κλοπές μεγάλης αξίας , κυρίως επίπλων και αντικειμένων.
Μετά την απελευθέρωση ο Σοφοκλής Βενιζέλος αναλαμβάνει την πρώτη αποκατάσταση του κτιρίου, κυρίως εξωτερικά. Αργότερα, μετά το θάνατό του, υπό την εποπτεία της Μαρίκας Βενιζέλου, γυναίκας του γιου του Ελευθερίου Βενιζέλου, Κυριάκου, έγιναν κάποιες βελτιώσεις κυρίως στους εσωτερικούς χώρους. Στη συνέχεια το σπίτι της Χαλέπας περιήλθε στον Νικήτα Βενιζέλο, εγγονό του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Το 2002 το Υπουργείο Οικονομικών αγόρασε το σπίτι και το παραχώρησε στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», που έκτοτε αποτελεί την έδρα του. Τον Μάιο του 2012, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού ανέλαβε, με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ, το έργο της στατικής αποκατάστασης και της μετατροπής της οικίας σε σύγχρονο μουσείο. Η Οικία – Μουσείο υποδέχθηκε τους πρώτους επισκέπτες της το καλοκαίρι του 2015. Τα επίσημα εγκαίνια έγιναν την 1η Νοεμβρίου 2015 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλο.
Τα σπίτια που συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα αποτελούν χώρους εξαιρετικής ιστορικής σημασίας και συχνά μετατρέπονται σε μουσεία και αναδεικνύονται ως σημαντικοί χώροι συλλογικής μνήμης. Σε ολόκληρο τον κόσμο βρίσκονται σύγχρονα Ιδρύματα και Μουσεία μεγάλων πολιτικών, όπως το Churchill Centre, το Franklin D.Roosevelt Presidential Library and Museum ή το πιο σύγχρονο Margaret Thatcher FoundationTP Ωστόσο, το Ίδρυμα και το Μουσείο του Ελευθερίου Βενιζέλου ομοιάζουν περισσότερο με το John F.Kennedy Presidential Library & MuseumTP και το Institut Charles de Gaulle. Και στις δύο περιπτώσεις Ιδρύματα διαχειρίζονται πατρικά σπίτια ή αυθεντικούς χώρους και τεκμήρια μεγάλων πολιτικών. Σκοπός όλων είναι η θέαση της ιστορίας μιας, μεγάλης και σημαντικής για την κάθε χώρα, περιόδου, η οποία ταυτίστηκε πέρα από τις σημαντικές ιστορικές μεταβολές και με την προσωπικότητα του πολιτικού που το κάθε Ίδρυμα αντιπροσωπεύει.
Το πατρικό σπίτι του Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων κατατάσσεται στην κατηγορία των αυθεντικών (documentary) σπιτιών, αφού εξιστορεί τη ζωή μιας μεγάλης προσωπικότητας και διασώζονται σ’ αυτό αυθεντικά αντικείμενα. Το σπίτι-μουσείο δεν είναι απλά ένα οικοδόμημα που περιλαμβάνει συλλογές ή την αυθεντική επίπλωση μιας άλλης εποχής, αλλά έχει την ικανότητα να ανακαλεί το παρελθόν, που με τη σειρά του προσδίδει στο μνημείο μεγάλη ιστορική, πολιτική και κοινωνική σημασία.
Η σκέψη στην οποία βασίστηκε ο σχεδιασμός του μουσείου είναι ότι ο προσωπικός χώρος ενός ανθρώπου, αν διαμορφωθεί σύμφωνα με τις προτιμήσεις του, όσο ήταν εν ζωή, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες δηλώσεις αυτοπροσδιορισμού του. Έτσι, επιδίωξή μας είναι οι επισκέπτες να ανακαλέσουν στη μνήμη τους τον ιδιοκτήτη του σπιτιού, τον οποίο ποτέ δεν έχουν δει· έχουν όμως μεγαλώσει με τις επιλογές του, γνωρίζουν την ιστορία του –καθώς συνδέεται άρρηκτα με την ιστορία της Κρήτης και της σύγχρονης Ελλάδας – και επιθυμούν να λάβουν επισταμένη γνώση της προσωπικότητας και των επιλογών, που οδήγησαν σε τόσο σημαντικές ιστορικές αποφάσεις.
Περιδιαβαίνοντας από δωμάτιο σε δωμάτιο, ανεβαίνοντας σκάλες ή κοιτώντας καθρέπτες συνεχώς αναρωτιέται κανείς ποιά άλλα πρόσωπα έχουν περάσει απ’ τους ίδιους χώρους. Παρατηρώντας φωτογραφίες και προσωπικά αντικείμενα αναζητά συναισθήματα χαράς ή λύπης των ιστορικών προσωπικοτήτων, για τα οποία μέχρι εκείνη τη στιγμή η προσέγγιση ίσως ήταν καθαρά γνωσιοκεντρική. Οι αισθήσεις και η φαντασία επιτρέπουν και μια διανοητική και συναισθηματική προσέγγιση οικειοποίησης. Περισσότερο από ένα μνημείο που επικαιροποιεί το χαμένο παρελθόν, το σπίτι είναι και ένας χώρος όπου άνθρωποι έζησαν τη δική τους ιδιωτική ζωή και τώρα μοιάζει να τη μοιράζονται με τον επισκέπτη.
Το σύνολο των χώρων του ισογείου μπορεί να χαρακτηριστεί μουσείο sui generis. Τα τεκμήρια παρουσιάζονται εκτός ειδικών προθηκών, η έκθεση των αυθεντικών αντικειμένων που βρίσκονται σε κάθε δωμάτιο γίνεται πιο ελκυστική μόνο με τη χρήση του κατάλληλου φωτισμού και φυσικά με την ένταξη των τεκμηρίων σε ένα κατάλληλα διαμορφωμένο πλαίσιο, ώστε αφ’ ενός να εξυπηρετεί την οικειότητα που επιθυμείται να αισθανθεί ο επισκέπτης περιηγούμενος σε ένα σπίτι και αφ’ ετέρου να διηγείται την πορεία του Βενιζέλου στους χώρους αυτούς, οι οποίοι αφηγούνται την ιστορία του άνδρα και της οικογένειας που έζησε και δημιούργησε εντός τους.
Σε όλους τους χώρους της Οικίας, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να συναντήσει αυθεντικά τεκμήρια –έπιπλα, αντικείμενα μικροτεχνίας, σπάνιες αγιογραφίες, έργα τέχνης- ενδεικτικά αναφέρουμε τα χειρόγραφα της μετάφρασης του Θουκυδίδη από τον Βενιζέλο, τις πένες με τις οποίες υπέγραψε τις συνθήκες των Σεβρών και της Λωζάννης και τα αυθεντικά κείμενά τους, το περίστροφο που χρησιμοποιούσε ως επαναστάτης στην Κρήτη, δύο γραμμόφωνα εποχής και σπάνιοι δίσκοι 78 στροφών, που περιλαμβάνουν ηχογραφημένες ομιλίες του.
Με το τέλος της πρώτης φάσης της μουσειακής διαδρομής, ο επισκέπτης έχει περιηγηθεί σε όλους τους χώρους του ισογείου και σε τμήμα του ορόφου και έχει παρακολουθήσει την οικογενειακή και κοινωνική ζωή του Βενιζέλου. Παράλληλα, όμως, έχει διαπιστώσει και τους στενούς δεσμούς του με την ιδιαίτερη πατρίδα του και την πατρική του οικία.
H δεύτερη φάση της διαδρομής συνεχίζεται στον όροφο της οικίας, όπου διαδραματίζεται η διαδρομή του Βενιζέλου ως μεγάλου πολιτικού και πρωθυπουργού της Ελλάδας, ενώ ο σχεδιασμός επιτρέπει να διαφανεί ο άνθρωπος πίσω από όλα αυτά. Η απλότητα και η εσωστρέφεια των ιδιωτικών του στιγμών, οι ώρες της χαλάρωσής του και των επιθυμιών του για τον προσωπικό του χώρο και χρόνο. Έτσι, «σκηνοθετούνται» τα παιδικά του χρόνια, το περιβάλλον της Χαλέπας, η ιστορία της οικογένειας, το επαναστατικό του πνεύμα, οι προσωπικές του φιλοδοξίες, οι οποίες πυροδότησαν την ανάγκη του για πολιτική έκφραση. Η «σκηνοθεσία» αυτή συνεχίζεται στην παρουσίαση των πτυχών της προσωπικότητας και της δράσης του Βενιζέλου ( Ο επαναστάτης, Ο πολιτικός, Ο Διπλωμάτης, Ο άνθρωπος, Ο μύθος – οι δύο τελευταίες ενότητες παρουσιάζονται στη σοφίτα του Μουσείου), δίνοντας στον επισκέπτη την ευκαιρία να έχει πλήρη επαφή με κάθε μία από αυτές ξεχωριστά στη διάρκεια της περιήγησής του αλλά και με το σύνολό τους αφού έχει τελειώσει την επίσκεψή του.
Επίσης, στη σοφίτα της Οικίας λειτουργεί χώρος εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών. Μία διαδραστική – τεχνολογική έκθεση σε συνδυασμό με εκπαιδευτικά παιχνίδια, δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, επιδιώκει να φέρει το κοινό –ιδιαίτερα τα νέα παιδιά- πιο κοντά στον κόσμο της ιστορίας ολοκληρώνοντας με αυτόν τον τρόπο τη μουσειακή εμπειρία και την εμπέδωση της πληροφορίας. Ολοκληρώνοντας, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει τα αυθεντικά τεκμήρια από τις δύο απόπειρες δολοφονίας εναντίον του Βενιζέλου, τα ματωμένα ρούχα του από την απόπειρα του 1920 στο σταθμό της Λυών στο Παρίσι και το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαινε κατά την απόπειρα του 1933 στη Λεωφ. Κηφισίας.
Σαν σε μια χρονομηχανή, οι επισκέπτες αισθάνονται ότι ταξιδεύουν σ’ ένα αναλλοίωτο παρελθόν, ένα ταξίδι που επίσης προσφέρει μια μέρα αυτογνωσίας. Ερχόμενοι πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν έχουν την ευκαιρία να εξακριβώσουν ποιοι είναι και, ίσως πιο σημαντικό, ποιοι δεν είναι, δημιουργώντας έναν έντονο σύνδεσμο ανάμεσα στη συλλογική και την προσωπική μνήμη. Περισσότερο από ένα μνημείο που επικαιροποιεί το ένδοξο παρελθόν, ένα ιστορικό σπίτι δεν είναι παρά ένας χώρος όπου άνθρωποι έζησαν τη ζωή τους.
Πηγή: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Χαλέπα Χανίων.
