Σωτήριος Χαραλαμπόπουλος
Η Nαυμαχία της Έλλης
3 Δεκεμβρίου 1912
«Δεν κερδίζονται οι μάχες μόνον με τα σίδερα και τα μπαρούτια,
κρίνονται και με την ψυχή».
Παύλος Κουντουριώτης
Η αναχώρηση
Κατά την αναχώρηση του Στόλου του Αιγαίου από το Φάληρο για τις ναυτικές επιχειρήσεις των Βαλκανικών Πολέμων, την 5ην Οκτωβρίου 1912, ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος εκφώνησε τον ακόλουθο αποχαιρετιστήριο λόγο:
«Υπάρχουν στιγμαί είς την ζωήν των ατόμων, κατά τας οποίας μετανοούν διά το στάδιον το οποίον ηκολούθησαν, εις το οποίον επιδόθησαν. Πρέπει δε να ομολογήσω ότι την στιγμήν αυτήν ευρίσκομαι και εγώ εις τοιαύτην κατάστασιν.Μετανοώ, διότι εις τοιαύτην στιγμήν το στάδιόν μου μ’ έφερε να είμαι αρχηγός της πολιτείας, αντί να είμαι εις εξ υμών, ο,τιδήποτε, είτε αξιωματικός, είτε υπαξιωματικός ή και ναύτης απλούς ακόμη.Ναι. Σας βεβαιώ ότι ζηλεύω όλων σας την θέσιν και των απλών ακόμη ναυτών, διότι εις σας όλους εμπιστεύεται σήμερον με πάσαν αισιοδοξίαν η πατρίς τας τύχας αυτών.Η πατρίς αξιοί από υμάς, όχι απλώς ν’ αποθάνετε υπέρ αυτής. Αυτό θα ήτο το ολιγώτερον· αξιοί να νικήσετε· και διά τούτο έκαστος εξ’ υμών και θνήσκων ακόμη, μίαν μόνον σκέψιν πρέπει να έχει, πώς να εντείνει τας δυνάμεις του μέχρι την τελευταίαν του πνοήν, όπως οι επιζήσαντες νικήσωσι. Και θα νικήσετε… Είμαι υπερβέβαιος».
| ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΣΤΟΛΟΙ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ | ||
| ΤΥΠΟΣ ΠΛΟΙΟΥ | ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ | ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ |
| ΘΩΡΗΚΤΑ | 3+1 (ΑΒΕΡΩΦ)
|
6 |
| ΚΑΤΑΔΡΟΜΙΚΑ | 2 | |
| ΑΝΙΧΝΕΥΤΙΚΑ | 4 | 2 |
| ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΛΛΙΚΑ | 6 | 8 |
| ΤΟΡΠΙΛΟΒΟΛΑ | 5 | 12 |
| ΥΠΟΒΡΥΧΙΑ | 1 | |
| ΥΔΡΟΠΛΑΝΑ | 1 | |
| ΣΥΝΟΛΟ ΜΟΝΑΔΩΝ | 20 |
30 |
«Εκ των αρίστων»
Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης ενέπνεε σεβασμό ακόμη και στους αντιπάλους. Ο Τούρκος Υπουργός των Ναυτικών Μαχμούτ Μουκτάρ, ενημερώνοντας τον Τούρκο στόλαρχο, για τον Αβέρωφ και τον Ελληνικό Στόλο ανέφερε : «…Αλλά το σπουδαιότερον μέρος της μαχητικής αξίας του ΑΒΕΡΩΦ αποτελεί το προσωπικόν του, το οποίον έχει επ’ εσχάτως γυμνασθεί κάλλιστα, εις την χρήσιν του πυροβολικού του. Επί πλέον πρέπει να γνωρίζετε, ότι οι αξιωματικοί και τα πληρώματα έχουν, πλην των ασκήσεών των και πλήρη επίγνωσιν των πολεμικών των καθηκόντων. Επί του «Αβέρωφ» θα επιβαίνει, όπως πληροφορούμαι, ως γενικός Αρχηγός του Ελληνικού Στόλου, ο Κουντουριώτης, άριστος αξιωματικός με πείραν, με θάρρος, με πατριωτισμόν και πλείστας άλλας ναυτικάς αρετάς. Ο Κουντουριώτης είναι εκ των αρίστων αξιωματικών».
Το μήνυμα
Αυτός ο ορμητικός αξιωματικός του Ναυτικού, γεννημένος μ π ο υ ρ λ ο τ ι έ ρ η ς, σαν να ερχόταν κατευθείαν από το 1821, προικισμένος με βαθύ στρατηγικό και τακτικό ένστικτο, με διαίσθηση και ενόραση, μόλις κατέλαβε την Τένεδο με τον Αβέρωφ, επικεφαλής του ελληνικού στόλου, πήγε μπροστά από τα Δαρδανέλλια και περιπολώντας έστειλε το εξής μήνυμα στον Τούρκο Στόλαρχο : «Καταλάβαμεν Τένεδον. Αναμένομεν έξοδο στόλου σας. Εάν χρειάζεστε γαιάνθρακα, προτίθεμαι σας παραχωρήσω».
Η ναυμαχία της Έλλης αρχίζει
8 το πρωί της 3ης Δεκεμβρίου 1912. Ο στόλος μας σε 2 στήλες: τα θωρηκτά Αβέρωφ, Ύδρα, Σπέτσαι, Ψαρά στη μία και τα 4 αντιτορπιλικά Πάνθηρ, Λέων, Ιέραξ, Αετός στην άλλη, κατέρχονται με πορεία νοτιοδυτική παράλληλα της Θρακικής Χερσονήσου με κατεύθυνση τη Λήμνο. Η θάλασσα γαλήνη. Τα πλοία μέσα στην ελαφρά πρωινή ομίχλη παρουσιάζουν εντυπωσιακό θέαμα.
9 το πρωί της ίδιας μέρας. Και να, μακριά στο στόμιο του Ελλησπόντου φαίνονται καπνοί. Συναγερμός στα πληρώματα. Συγκίνηση και εγρήγορση σε όλους, από τον Ναύαρχο μέχρι τον τελευταίο ναύτη.
To ποίημα
Ο «ποιητής» του Αβέρωφ, Λαμψιάδης, συνεπαρμένος από την ένταση και το μεγαλείο των στιγμών, γράφει επιτόπου το σχετικό ποίημα:
Εδώ όπου ο ένδοξος/του ουρανού ο θόλος,
υπερηφάνως προχωρεί/ο Έλληνικός ο στόλος
Και είναι υπερήφανος/ο κάθε πατριώτης,
που είναι κυβερνήτης του/ο Παύλος Κουντουριώτης
Κι’ όλοι σαν θέλουν δρέπουσι/τας δάφνας στην αράδα
και εφάνηκε ερχόμενος/καπνίζων… η Αρμάδα.
Η προσέγγιση
Ο Κουντουριώτης στρέφει άμεσα το στόλο προς τα Στενά και με πρωτόπλου τον Αβέρωφ, κινείται για συνάντηση με τον εξερχόμενο Τουρκικό Στόλο. Στα τουρκικά πλοία προηγείται το θωρηκτό Haireddin Barbarossa και ακολουθούν τα θωρηκτά Turgut-Reis, Messoudieh, Asari-Tefik. Το καταδρομικό Medjidieh και πέντε αντιτορπιλικά μαζί με ένα πλωτό νοσοκομείο, παραμένουν κοντά στις ακτές υπό την προστασία των επάκτιων πυροβόλων. Οι συνθήκες της παρατάξεως των δύο στόλων, σε σχέση με το φως του ηλίου, είναι πολύ ευνοϊκές για τους Τούρκους, ενώ εξαιρετικά δυσμενείς για το στόλο μας.
«ΠΛΕΩ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΣ»
Ο Ναύαρχος πρέπει να εκμεταλλευτεί το Αβέρωφ, που είναι θαύμα τεχνικής και οπλικής αρτιότητας. Υψώνει στον ιστό του θωρηκτού μας το σήμα «Ζ» δηλ. «ΠΛΕΩ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΣ» και αφήνοντας πίσω τα παλιά αργοκίνητα θωρηκτά και τα μικρότερα πλοία μας, κινείται με τη μέγιστη ταχύτητα των 22 μιλίων την ώρα, ταχύτητα θαυμαστή για τέτοιου μεγέθους πλοίο, όταν μάλιστα το ταχύτερο τουρκικό θωρηκτό δεν ξεπερνά τα 17 μίλια την ώρα.
Το ιστορικό πολεμικό παράγγελμα, από τον ασύρματο, προς όλα τα ελληνικά πλοία:
Προς Πλοία Στόλου
«Με την βοήθειαν του Θεού, τας ευχάς του Βασιλέως και εν ονόματι του Δικαίου, πλέω μεθ’ ορμής ακαθέκτου και με την πεποίθησιν της νίκης, εναντίον του εχθρού του γένους».
Κουντουριώτης
Η σύγκρουση
Ο Κουντουριώτης πλέει «μεθ’ορμής ακαθέκτου», εκμεταλλευόμενος την ταχυβολία των πυροβόλων του Αβέρωφ και την ταχύτητά του. Οι βολές του θωρηκτού μας εύστοχες και καταιγιστικές, προκαλούν εκρήξεις, φωτιές, νεκρούς, τραυματίες στα τουρκικά θωρηκτά. Ο Ναύαρχος, όρθιος, ακάλυπτος στην άνω γέφυρα, έχει γίνει «ένα» με το Αβέρωφ και ορμά να κυκλώσει τους Τούρκους. Πλησιάζει κοντά και μπαίνει κάθετα μπροστά στη στήλη των τούρκικων θωρηκτών, σε απόσταση 2.800 μέτρων, σχηματίζοντας το γράμμα «Τ» (τακτικός ελιγμός της εποχής) με τα τούρκικα πλοία. Σφυροκοπεί, με όλα σχεδόν τα πυροβόλα του, την τούρκικη ναυαρχίδα, η οποία αδυνατεί να αντιδράσει και μόνο με τα εμπρός πυροβόλα της μπορεί να απαντήσει. Βρίσκεται μεταξύ δύο πυρών, του Αβέρωφ μπροστά και των άλλων ελληνικών θωρηκτών, πίσω αριστερά.
Ο Κουντουριώτης ζει ίσως τη σημαντικότερη στιγμή της ζωής του. Θέλει να ανακόψει με κάθε δύναμη, την πορεία των Τούρκων. «Η ελληνική σημαία δεν ντροπιάζεται» βροντοφωνάζει από την άνω γέφυρα, ενώ οι τουρκικές οβίδες πέφτουν βροχή γύρω από τον Αβέρωφ. Αμέσως διατάσσει τους μηχανικούς να αυξήσουν την ταχύτητα. «Ολοταχώς. Πάσει δυνάμει». Το θωρηκτό μας αγκομαχά σαν έμψυχο και τραντάζεται από την υψηλή πίεση του ατμού στις μηχανές. Τρέμει ολόκληρο.
«Πόσες στροφές κάνουμε;» ρωτά από τον φωναγωγό ο Κουντουριώτης τον πρώτο μηχανικό κάτω στα μηχανοστάσια.
«130»
«Ακόμα περισσότερες»
«Είναι επικίνδυνο κύριε Ναύαρχε»
«Ακόμα περισσότερες, είπα!»
Στρέφει και με τη μεγαλύτερη ταχύτητα που μπορεί κινείται προς την τουρκική ναυαρχίδα για να πέσει πάνω της. Να την εμβολίσει. Θέλει να την κτυπήσει με την πλώρη του Αβέρωφ στα πλευρά και να την κόψει στη μέση!! Ετοιμάζει για βολή και τις εμπρός τορπίλες του θωρηκτού. Όσοι από το πλήρωμα του Αβέρωφ δεν είναι σε θέσεις μάχης, έχουν βγει στα καταστρώματα, ζώντας τις ηρωικές στιγμές και βλέποντας τον αρχηγό τους ακάλυπτο, εκεί ψηλά στην ανοικτή γέφυρα, να τους οδηγεί στο θρίαμβο, ζητωκραυγάζουν αψηφώντας τα εκατοντάδες βλήματα που διέρχονται γύρω τους. Κι ο Κουντουριώτης τους βλέπει και εμψυχώνεται και αυτός. Τι υπέρτατες στιγμές, τι ελληνικό μεγαλείο!
Η τουρκική υποχώρηση
Ο Τούρκος Στόλαρχος Ραμίζ, βλέποντας τι πρόκειται να γίνει, λυγίζει. Δίνει διαταγή να στρέψουν αθρόα, όλα τα θωρηκτά του προς τα Στενά. Οι Τούρκοι έχουν σύγχυση. Άλλοι στρέφουν δεξιά και άλλοι αριστερά. Έχουν μπερδευτεί. Έτσι σακατεμένοι όπως έχουν καταντήσει, τους λέει να κινηθούν ανεξάρτητα ολοταχώς, όσο μπορούν.
Η Καταδίωξη. Ένας εναντίον όλων
Το θωρηκτό μας ακολουθεί τους Τούρκους καθώς φεύγουν, βάλλοντάς τους ακατάπαυστα με μεγάλη ευστοχία. Ο Κουντουριώτης φωνάζει : «Από κοντά εμείς! Βαράτε τους …». Φαίνεται σαν μεθυσμένος από το μπαρούτι και από τον ενθουσιασμό του πληρώματος. Πιάνει το πηδάλιο μόνος του και κατευθύνει το θωρηκτό με εναλλαγές πορειών για να αποφεύγει τα πυρά των Τούρκων. Όμως έχει πλησιάσει επικίνδυνα τα τεράστια πυροβόλα που βρίσκονται στη στεριά και φυλάσσουν τα Στενά. Τον κτυπούν με λύσσα. Μαζί με αυτά και πεδινές πυροβολαρχίες από τα γύρω παράλια. Τα ογκώδη βλήματα πέφτουν γύρω του και σηκώνουν πίδακες διπλάσιους από το ύψος του θωρηκτού. Ένα να πέσει επάνω του και πάει ο Αβέρωφ.
Κρίσιμες στιγμές
Και ξαφνικά γίνεται το αναπάντεχο. Οι συνεχείς βολές και η ταχυβολία των πυροβόλων της ναυαρχίδος μας, δημιουργούν υπερθέρμανση και εμπλοκή σε όλες τις κύριες κάννες εκτός από δύο. Κρίσιμες στιγμές, επικίνδυνες. Ο Κουντουριώτης αναγκάζεται να μειώσει την ταχύτητα του θωρηκτού, να δει τι θα κάνει. Οι πυροβολητές με κουβάδες και πανιά προσπαθούν να ψύξουν τις κάννες όσο πιο γρήγορα γίνεται. Και να, για άλλη μια φορά το κοφτερό μυαλό του Έλληνα Ναυμάχου. Ο Ναύαρχος διατάσσει και ανεβάζουν στρώματα από τα κρεβάτια στο κατάστρωμα γύρω-γύρω. Λέει να τους βάλουν φωτιά. Τα στρώματα καίγονται και πυκνός μαύρος καπνός δημιουργείται, που καλύπτει ολόγυρα το θωρηκτό.
Οι Τούρκοι από τα πυροβολεία ξηράς, βλέπουν τον Αβέρωφ να «καίγεται» και σταματούν τις βολές ξέφρενοι από ενθουσιασμό. Ταυτόχρονα οι πυροβολητές του Αβέρωφ κάνουν υπεράνθρωπες προσπάθειες. Μέχρι και παγοκολώνες από το μηχάνημα παραγωγής πάγου του πλοίου, σκαρφίζονται να χρησιμοποιήσουν και με σαπούνι τις κάνουν να γλιστρούν μέσα στις πυρωμένες κάνες.
Και ναι το θαύμα γίνεται. Μέσα σε 8 λεπτά τα πυροβόλα μπορούν πάλι να ρίξουν και ο Ναύαρχος διατάσσει να στρέψουν προς τη ξηρά.
Αρχίζει, μέσα από τους ολόμαυρους καπνούς, να σφυροκοπεί τις εγκαταστάσεις και τα τεράστια πυροβόλα εκεί. Προκαλεί ζημιές και θύματα και στη ξηρά. Άφωνοι όλοι.
Ο Αβέρωφ μόνος
Η επικοινωνία του Αβέρωφ με τα άλλα πλοία έχει διακοπεί γιατί είναι κατεστραμμένες και οι δύο κεραίες του ασυρμάτου του. Οι Κυβερνήτες των άλλων θωρηκτών μας βλέπουν τον Αβέρωφ να χάνεται ανάμεσα σε καπνούς και πίδακες, μη ξέροντας την τύχη του πλέον.
Τα «ζήτω»
Ένα πλοίο, ένας Ναύαρχος, ένα ελληνικό πλήρωμα, έχουν έρθει στο «στόμα του λύκου» και έχουν κατατροπώσει έναν ολόκληρο στόλο, που φεύγει πανικόβλητος προς το εσωτερικό του Ελλησπόντου, με φωτιές, διαρροές, βλάβες και απίστευτες ανθρώπινες απώλειες. Όλο το θωρηκτό μας τραντάζεται από τα «ζήτω». Δεν είναι ναυμαχία αυτή. Είναι διασκέδαση.
Ζητωκραυγάζοντας προς το θάνατο
Το πλήρωμα του Αβέρωφ παραληρεί και ζητωκραυγάζει τον Ναύαρχό του, που σαν ημίθεος στέκει εκεί πάνω, δίνοντας τις τελευταίες διαταγές για τη χαριστική βολή.
– «Πιο μέσα, πιο μέσα» φωνάζουν οι ναύτες.
– «Τι λένε τα παιδιά μου;» ρωτάει ο Ναύαρχος τον υπασπιστή του.
– «Κύριε Ναύαρχε. θέλουν να πάμε πιο μέσα στα Στενά» κι ο Κουντουριώτης :
– «Ε! αφού το θέλουν τα παιδιά μου, θα πάμε. Πρόσω ολοταχώς».
Ο Αβέρωφ πλέοντας «πάσει δυνάμει», μέσα σε πίδακες από χαλάζι βλημάτων, διαβρέχεται ολόκληρος όπως τους διασχίζει, ενώ τα πυροβόλα του, που βάλουν πλέον οριζόντια, λόγω της ελαχίστης αποστάσεως του εχθρού, σηκώνουν ολόκληρα σύννεφα καπνού που και αυτά περιτυλίγουν το πλοίο. Και συνεχίζει άλλα τρία μίλια προς τα μέσα και φθάνει στην είσοδο των Στενών. Ο ενθουσιασμός και η ανδρεία όλων ανεξαιρέτως είναι υπεράνω κάθε περιγραφής. Ορμούν ακάθεκτοι ζητωκραυγάζοντας προς το θάνατο.
Οι Απώλειες
Οι Τούρκοι αρχίζουν να χάνονται στο βάθος με τα βαριά πληγωμένα πλοία τους σε πλήρη «αταξία», με πάνω από εκατό νεκρούς και πολύ περισσότερους τραυματίες. Τη ζημιά έκαναν τα βλήματα του Αβέρωφ, μόνο. Από τα 700 περίπου βλήματα που έριξαν συνολικά τα ελληνικά πλοία, τα 500 έφυγαν από τις κάνες της ναυαρχίδας μας. Οι Τούρκοι έριξαν περίπου 1.200 βλήματα, όλα εναντίον του Αβέρωφ. Ήταν άστοχοι όμως. Μόνο τέσσερα βλήματα μεγάλου διαμετρήματος πέτυχαν το πλοίο. αλλά δημιούργησαν ασήμαντες βλάβες στα φουγάρα, τα καταστρώματα, τις βάρκες και μια μικρή πυρκαγιά στο θεραπευτήριο που σβήστηκε άμεσα. Νεκρός ένας: Ο κελευστής οιακιστής (πηδαλιούχος) Καζιτζάρης. Τραυματίες οκτώ.: Ο Ανθυποπλοίαρχος Μαμούρης, ο οποίος πέθανε μετά από μέρες λόγω μολύνσεως του τραύματός του, ο Υποκελευστής οιακιστής Στούμπος, ο Δίοπος οιακιστής Δρούδες, ο Δίοπος πυροβολητής Πρωτοψάλτης, ο ναύτης Σαλπιγκτής Μουντζούρης, ο ναύτης τορπιλητής Κανάκης και οι ναύτες Γεωργαλάς και Κριώτης. Άπαντες επί του Αβέρωφ.
Μετά τον θρίαμβο
Τα υπόλοιπα πλοία μας ανησυχούν, περιμένουν. Που είναι ο Αρχηγός και η ναυαρχίδα; Αλλά να, από μακριά φαίνεται το Αβέρωφ. Έρχεται αγέρωχο, υπερήφανο, μπαρουτοκαπνισμένο, με επηρμένο το σημαιοστολισμό μάχης. Πλησιάζει με ταχύτητα. Απ’ όλα τα πλοία έχουν βγει τα πληρώματα στα καταστρώματα να το υποδεχθούν. Το πλήρωμα του θωρηκτού της νίκης, σκαρφαλωμένο σε ιστούς, πυροβόλα, καταστρώματα, ζητωκραυγάζει. Η μπάντα της ναυαρχίδας μας, στο κατάστρωμα λέμβων, παιανίζει τον εθνικό ύμνο και εμβατήρια. Όλοι, σε όλα μας τα πλοία, ριγούν και κλαίνε από ιερό ενθουσιασμό. Τι υπέροχες μεγαλειώδεις στιγμές που μόνο ήρωες τις δημιουργούν και μπορούν να τις νοιώσουν.
Το Αβέρωφ μπαίνει μπροστά υπερήφανα και από πίσω όλα τ’άλλα πλοία μας ακολουθούν. Επιστρέφουν στο Μούδρο.
Ο θαυμασμός
Μετά τη ναυμαχία, ο Τούρκος στόλαρχος Ραμίζ, καταδικάστηκε από το τουρκικό Ναυτοδικείο και απεστρατεύθη. Κατά την απολογία του, αναφερόμενος στους λόγους που εγκατέλειψε τη μάχη είπε : «Τι θέλατε να κάνω, όταν είδα έναν παλαβό ακάλυπτο πάνω στο Αβέρωφ, να το οδηγεί πάσει δυνάμει κατά πάνω μου…».
Ο Υπασπιστής του Ραμίζ, όταν αργότερα, μετά τη συνθηκολόγηση, επισκέφθηκε την Αθήνα, ζήτησε να παρουσιαστεί στον Κουντουριώτη για να τον συγχαρεί : «Ναύαρχε, ο τούρκικος στόλος θα ηδύνατο να αμυνθεί ακόμη. Αλλά όταν αντελήφθημεν ότι είχατε αποφασίσει να κάμετε εμβολήν με τον ΑΒΕΡΩΦ κατά της τουρκικής ναυαρχίδος, ηναγκάσθημεν να υποχωρήσουμε. Εθαυμάσαμε την τόλμη σας. Είμαι ευτυχής, διότι λαμβάνω την τιμήν να σας γνωρίσω εκ του πλησίον και να σας υποβάλλω τα συγχαρητήριά μου».
Ο νικητής της Ναυμαχίας
«Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης προσέφερε εις την Ελλάδα εκτός από τα τρόπαια της Έλλης και της Λήμνου, το σταθερόν παράδειγμα ενός βίου ευγενικού και άψογου. Μιας ενεργείας που την ενέπνεε πάντοτε ένας μοναδικός παλμός : Ο παλμός της πατρίδος, ενός χαρακτήρα υψηλού, γεμάτον από αρρενωπήν ευθύτητα αρχοντικήν μετριοφροσύνην. Μιας επικής ζωής που θα είχε θέση εις το πάνθεον του Πλουτάρχου» (Φωκάς Γ. Ο Ναύαρχος Π. Κουντουριώτης, ο νικητής της Έλλης 1956).
«Τα πολεμικά πλοία δεν είναι δια στολισμόν. Η ιστορία διδάσκει, ότι ουδέν έθνος δύναται να θαλασσοκρατεί, εφ’ όσον δεν θεωρεί τα πολεμικά πλοία προορισμένα να κινδυνεύουν και εν ανάγκη να καταστραφούν».
Παύλος Κουντουριώτης
Η αποτίμηση
Η ναυμαχία της Έλλης ανέτρεψε τα αξιώματα της Ναυτικής Επιστήμης και θα μείνει μοναδική στις σελίδες της παγκόσμιας ναυτικής ιστορίας.
Μία ακόμη χρυσή σελίδα στους Ναυτικούς Αγώνες του Έθνους έχει γραφτεί.
Μία ακόμη φορά, εχθροί και φίλοι υποκλίνονται στην ελληνική ναυτοσύνη και παλικαριά.
Naval Legends: Georgios Averof
Βιβλιογραφία
– Πλοίαρχος Γεώργιος Π. Κρέμος Π.Ν.- Richard Arnold Baker« Αβέρωφ το πλοίο που άλλαξε την πορεία της ιστορίας», 1990.
– Δημήτριος Λαμπίκης «Ο Ναύαρχος Π. Κουντουριώτης», 1935.
– Νίκος Σταθάκης «Θ/Κ Γ. Αβέρωφ Χρονικό του θωρηκτού της Νίκης 1987».
– Αφηγήσεις απογόνων των ανδρών του πληρώματος του Αβέρωφ, περιόδου 1912-13.
