Όταν το Κρεμλίνο “εξαφανίστηκε” από το οπτικό πεδίο της Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας

Μεγάλες πρωτεύουσες μέσα στη δίνη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου

Όταν το Κρεμλίνο “εξαφανίστηκε” από το οπτικό πεδίο της Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας

Τα χαράματα της 22ας Ιουνίου 1941 η Wehrmacht εισέβαλε στην ΕΣΣΔ ενεργοποιώντας τη μεγαλύτερη πολεμική μηχανή που είχε ποτέ χρησιμοποιηθεί. Εφαρμόζοντας την τακτική του “Αστραπιαίου Πολέμου” (Blitzkrieg) στην αχανή και επίπεδη σοβιετική επικράτεια, εξουδετέρωσε στρατιές ολόκληρες του αντιπάλου. Μόλις εξασφαλίστηκε ο έλεγχος του Σμολένσκ (κομβικής θέσης στην προέλαση προς τη Μόσχα), παρά το γεγονός ότι η σοβιετική πρωτεύουσα ήταν ιδιαίτερα ευάλωτη τη στιγμή εκείνη, ο Hitler προτίμησε να μην εκθέσει τα πλευρά του κεντρικού τομέα των επιχειρήσεων. Ως εκ τούτου, στράφηκε προς βορρά (Λένινγκραντ) και προς νότο (Ουκρανία). Η επιλογή αυτή προσέφερε στους Σοβιετικούς πολύτιμο χρόνο δυο περίπου μηνών, στη διάρκεια του οποίου αφιερώθηκαν συστηματικά στην οργάνωση της άμυνας της Μόσχας. Η προέλαση των δυνάμεων του Άξονα ξεκίνησε εκ νέου στις 2 Οκτωβρίου με την επίθεση που έφερε την κωδική ονομασία Επιχείρηση Τυφώνας. Στόχος ήταν η κατάληψη της πόλης πριν την έλευση του χειμώνα. Η επίθεση επιβραδύνθηκε εξαιτίας των καιρικών συνθηκών, καθώς οι φθινοπωρινές βροχές κάλυπταν τους δρόμους και τα πεδία με παχιά λάσπη που παρακώλυαν σημαντικά τα οχήματα, τα άλογα και τους στρατιώτες. Παρόλο που η είσοδος του χειμώνα και το πάγωμα του εδάφους επέτρεψαν στις δυνάμεις του Άξονα να συνεχίσουν να προωθούνται, οι τελευταίες είχαν να αντιμετωπίσουν την ολοένα αυξανόμενη σοβιετική αντίσταση. Παρά ταύτα, στις αρχές Δεκεμβρίου οι γερμανικές προφυλακές έφτασαν σε απόσταση 30 χιλιομέτρων από το κέντρο της πόλης και ενώ ήταν ορατοί με γυμνό μάτι οι τρούλοι του Κρεμλίνου.

Στη Μόσχα, η διανομή δελτίων στα τρόφιμα είχε ξεκινήσει από τις 17 Ιουλίου. Στις 22, έναν ακριβώς μήνα έπειτα από την εκδήλωση της επίθεσης κατά της ΕΣΣΔ, η πρωτεύουσα υπέστη τον πρώτο αεροπορικό βομβαρδισμό. Περί τα 200 αεροσκάφη της Luftwaffe έριξαν τόνους ολόκληρους από ισχυρές εκρηκτικές και εμπρηστικές βόμβες προκαλώντας εκτεταμένες ζημιές. Κυκλοφορούσαν φήμες ότι οι Γερμανοί σκόπευαν να κάνουν χρήση χημικών όπλων. Για το λόγο αυτό διανεμήθηκαν στον άμαχο πληθυσμό αντιασφυξιογόνες μάσκες. Στις 15 Οκτωβρίου και ενώ η γερμανική προέλαση συνεχιζόταν, μια αίσθηση πανικού κατέλαβε την πόλη. Ο Stalin ζήτησε την εκκένωση των ξένων διπλωματικών αποστολών και εξέδωσε διαταγές για καταστροφή δημοσίων υποδομών και εργοστασίων. Κάποια στιγμή το καθεστώς αντιμετώπισε το ενδεχόμενο να ανατινάξει το στρατηγικής σημασίας δίκτυο του υπόγειου σιδηροδρόμου, προκειμένου το τελευταίο να μην πέσει ανέπαφο στα χέρια των Γερμανών σε περίπτωση κατάληψης της πόλης. Στις 16 Οκτωβρίου, για ένα εικοσιτετράωρο και για μια και μοναδική φορά στην έως τότε λειτουργία, το μετρό της Μόσχας έκλεισε τις πόρτες του στο κοινό. Τα πράγματα αποκαταστάθηκαν την επομένη, καθώς η απόφαση περί καταστροφής είχε ανακληθεί. Αργότερα, οι σταθμοί χρησίμευσαν και ως καταφύγια προστασίας των αμάχων από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Στις 19 Οκτωβρίου η πόλη κηρύχθηκε σε κατάσταση πολιορκίας.

Το Κρεμλίνο σε αεροφωτογραφία της δεκαετίας του 1930.

Θέλοντας να ανυψώσει το ηθικό των κατοίκων, την Παρασκευή 7 Νοεμβρίου, με αφορμή την 24η επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης ο Stalin εκφώνησε λόγο, ο οποίος μεταδόθηκε ραδιοφωνικά σε ολόκληρη τη χώρα. Ακολούθησε η πατροπαράδοτη παρέλαση στην Ερυθρά Πλατεία. Όσοι συμμετείχαν προωθήθηκαν αυθημερόν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, 70 έως 100 χιλιόμετρα έξω από την πόλη.

Stalin’s speech at the parade November 7, 1941 (1941) documentary

Aleksandr Gerasimov, *Οι Stalin και Voroshilov στο Κρεμλίνο* (1938), Μόσχα, Γκαλερί Tretyakov. Το 1941, στο πλαίσιο της πολιορκίας της Μόσχας από τους Γερμανούς, ο καλλιτέχνης τιμήθηκε για τον συγκεκριμένο πίνακα με το βραβείο Στάλιν.

Konstantin Yuon, *Παρέλαση στην Ερυθρά Πλατεία την Παρασκευή 7 Νοεμβρίου 1941* (1941), Μόσχα, Γκαλερί Tretyakov.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ενεργοποιήθηκε μια γιγαντιαία επιχείρηση παραλλαγής του Κρεμλίνου και ορισμένων άλλων εμβληματικών κτηρίων της πόλης, με αντικειμενικό στόχο την παραπλάνηση της Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας. Η μέθοδος είχε δοκιμαστεί ήδη με επιτυχία στην περίπτωση του Νίζνι Νόβγκοροντ, με την κατασκευή από γυαλί και χαρτόνι ομοιωμάτων μεγάλης ακρίβειας (τουλάχιστον αυτή ήταν η εικόνα από αέρος), στρατηγικής φύσεως εργοστασίων. Επρόκειτο για μια τακτική, η οποία είχε αποδεδειγμένα παραπλανήσει τους Γερμανούς πιλότους, καθώς οι τελευταίοι σπαταλούσαν άσκοπα τα πυρομαχικά τους επάνω στις μακέτες, αφήνοντας ανέπαφα τα πρωτότυπα. Σημειωτέον ότι τα ομοιώματα φωταγωγούνταν τη νύκτα εξεπιτούτου, προσελκύοντας ακόμα περισσότερο την προσοχή του εχθρού.

Για τον Nikolai Spiridonov, διοικητή του Κρεμλίνου μεταξύ των ετών 1938 και 1953, η ασφάλεια και προστασία του τελευταίου αποτελούσε ζήτημα υψίστης προτεραιότητας. Το κτηριακό συγκρότημα δεν ήταν απλώς η έδρα του καθεστώτος. Ενσάρκωνε την ιστορική, πνευματική και πολιτισμική συνέχεια της χώρας. Για τον λόγο αυτό, ο Spiridonov απευθύνθηκε στον Κομισάριο του Λαού για τις Εσωτερικές Υποθέσεις, τον περιβόητο Lavrentiy Beria, ο οποίος με τη σειρά του διέταξε την άμεση έναρξη των εργασιών παραλλαγής των εξωτερικών χώρων του Κρεμλίνου. Η όλη επιχείρηση κάθε άλλο εύκολη διαγραφόταν. Κάλυπτε μια συνολική έκταση 28.000 τετραγωνικών μέτρων με ψηλά κτήρια που ήταν εξαιρετικά πολύπλοκο να καμουφλαριστούν αποτελεσματικά, όπως ήταν οι ακρογωνιαίοι πύργοι του τείχους ή το κωδωνοστάσιο του Ιβάν του Τρομερού.

Η αποστολή ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Boris Iofan, έμπιστο του καθεστώτος καθώς υπήρξε ο ανάδοχος του διαγωνισμού ανέγερσης του μεγαλεπήβολου ανακτόρου των Σοβιέτ. Επρόκειτο για ένα στομφώδες και υπερφίαλο σχέδιο κατασκευής του υψηλότερου κτηρίου σε παγκόσμια κλίμακα, σύμβολο της επικράτησης του κομμουνισμού, χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας νέας χώρας και μιας νέας πόλης. Για το σκοπό αυτό, στις 5 Δεκεμβρίου 1931 το σταλινικό καθεστώς ανατίναξε τον καθεδρικό ναό του Σωτήρος, στη θέση του οποίου επρόκειτο να αναγερθεί ένα επιβλητικό κτήριο ύψους 316 μέτρων, την κορυφή του οποίου θα κοσμούσε ένα γιγαντιαίο άγαλμα του Lenin. Το ανάκτορο θα ήταν ορατό από όλα τα σημεία της Μόσχας.

Το Ανάκτορο των Σοβιέτ (τελική εκδοχή, η οποία εγκρίθηκε το 1939).

Τα έργα κατασκευής ξεκίνησαν λίγο πριν από την έκρηξη του πολέμου. Διακόπηκαν στις 22 Ιουνίου 1941 εξαιτίας της γερμανικής εισβολής. Γρανίτες, τσιμέντα, χάλυβας και λοιπά οικοδομικά υλικά, τα οποία προορίζονταν για την ανέγερση, διοχετεύθηκαν προς την κατεύθυνση της εξυπηρέτησης της πολεμικής προσπάθειας της χώρας. Το ανάκτορο των Σοβιέτ ουδέποτε κατασκευάστηκε. Τα μόνα που παρέμειναν σε μια τεράστια έκταση 11 εκταρίων ήταν τα θεμέλια και η πρώτη πλάκα. Μετά το 1989 και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, στον ίδιο χώρο αναγέρθηκε ο ναός του Σωτήρος κατ’ εικόνα και ομοίωση του προκατόχου του.

Για τα έργα παραλλαγής του Κρεμλίνου ο Iofan εκπόνησε ένα σχέδιο το οποίο προέβλεπε το βάψιμο με σκούρα χρώματα όλων των πύργων του περιμετρικού τείχους και των φωσφοριζόντων άστρων τους, των κωδωνοστασίων και των τρούλων καθώς και την προσθήκη ξύλινων επιφανειών που αλλοίωναν το αρχικό σχήμα των κτισμάτων. Κάθε στέγη εντός του κτηριακού συγκροτήματος βάφτηκε με σκούρο καφέ χρώμα ούτως ώστε να μη ξεχωρίζει από τις αντίστοιχες του συνόλου της πόλης. Οι ανοικτοί χώροι καλύφτηκαν από πάνινες επιφάνειες, επάνω στις οποίες είχαν σχεδιαστεί οροφές, προκειμένου από ψηλά να φαντάζουν σαν κτήρια. Έργα παραλλαγής έλαβαν χώρα και σε πλατείες. Τέλος, στις προσόψεις του τείχους ζωγραφίστηκαν παράθυρα που τις έκαναν να φαίνονται σαν κοινές πολυκατοικίες. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου η οφθαλμαπάτη ήταν απόλυτη.

Η πρόταση του Boris Iofan για τα έργα παραλλαγής.

Παρεμβάσεις στο δάπεδο της πλατείας Μανέζναγια.

Πανοραμική άποψη του τείχους με τα έργα παραλλαγής, όπως διακρίνονται από την απέναντι όχθη του ποταμού.

Τείχος και πύργοι με τη μορφή προσόψεων κοινών πολυκατοικιών.

Το Μαυσωλείο του Lenin επί της Ερυθράς Πλατείας μεταμφιεσμένο σε οικία. Η ταριχευμένη σορός του ηγέτη της Οκτωβριανής Επανάστασης είχε μεταφερθεί έγκαιρα εκτός πόλεως.

Η πρόσοψη του Οπλοστασίου χρωματισμένη κατά τρόπο ώστε να φαίνεται σαν δυο διακριτά κτήρια.

Αντιαεροπορικό πυροβόλο στη στέγη του ξενοδοχείου *Moskva*, πλησίον του Κρεμλίνου.

Παρεμβάσεις δεν πραγματοποιήθηκαν μόνο εντός και πέριξ του Κρεμλίνου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός εμβληματικού κτηρίου της πρωτεύουσας: του Θεάτρου Bolshoi. Η πασίγνωστη πρόσοψη του κτηρίου μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει η ίδια στόχο ή απλά να προσανατολίσει τους Γερμανούς πιλότους. Το κτήριο καλύφθηκε με χρωματιστούς καμβάδες, οι οποίοι του προσέδωσαν μια απατηλή εμφάνιση. Παρά ταύτα, στις 22 Οκτωβρίου 1941 μια βόμβα έπληξε το θέατρο προκαλώντας ζημιές σε τμήμα της πρόσοψης και της κεντρικής εισόδου.

Αντιαεροπορικό μπαλόνι ετοιμάζεται να ανυψωθεί από την πλατεία του Θεάτρου Μπολσόι.

Η αγνώριστη και άκρως παραπλανητική πρόσοψη του Θεάτρου Μπολσόι έπειτα από την ολοκλήρωση των παρεμβάσεων.

Παρατηρητήριο αεράμυνας στη στέγη του μεταλλαγμένου θεάτρου.

Συντρίμμια καταρριφθέντος γερμανικού αεροσκάφους τον Ιούλιο του 1941.

Πυροβόλο έξω από το Θέατρο του Σοβιετικού Στρατού.

Παρεμβάσεις σημειώθηκαν και στα περίχωρα της πόλης με την κατασκευή ομοιωμάτων αεροδρομίων, δεξαμενών καυσίμων και εργοστασίων. Όπως και στο κέντρο της πόλης, έτσι και στις παρυφές έκαναν την εμφάνισή τους προσθετικές κατασκευές, δημιουργώντας την αίσθηση πυκνοκατοικημένης περιοχής. Ο στρατηγικής σημασίας οδικός άξονας Μόσχας – Λένινγκραντ καλύφθηκε με χρωματιστές ξύλινες επιφάνειες που από ψηλά φαίνονταν σαν στέγες σπιτιών. Το ερώτημα είναι κατά πόσο οι πιλότοι της Luftwaffe παραπλανήθηκαν από ολόκληρη αυτή την γιγαντιαίων διαστάσεων επιχείρηση παραλλαγής. Την απάντηση δίνουν οι αριθμοί. Από την έναρξη της επιχείρησης Barbarossa έως τον Απρίλιο του 1942, η Μόσχα υπέστη 95 νυκτερινές και 30 ημερήσιες αεροπορικές επιδρομές από 7.200 βομβαρδιστικά του αντιπάλου. Οκτώ από αυτές έπληξαν το Κρεμλίνο με πάνω από 150 εμπρηστικές βόμβες. Οι ζημιές υπήρξαν αναλογικά πενιχρές. Στο ίδιο χρονικό διάστημα καταστράφηκαν ολοσχερώς 69 δημόσια κτήρια (άλλα 110 υπέστησαν ζημιές), 19 εργοστάσια (316 υπέστησαν ζημιές), 226 ιδιωτικές οικίες (641 υπέστησαν ζημιές), οι δε ανθρώπινες απώλειες ανέρχονταν σε 2.000 άτομα σε σύνολο 4,6 εκατομμυρίων κατοίκων. Οι επιχειρήσεις στον εναέριο χώρο της σοβιετικής πρωτεύουσας στοίχισαν στη Luftwaffe την απώλεια 1.400 αεροσκαφών, ως επί το πλείστον βομβαρδιστικών. Συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις (π.χ. Λονδίνο), ο απολογισμός μπορεί να χαρακτηριστεί ως υποφερτός. Στις 5 Δεκεμβρίου 1941, ο ενισχυμένος με στρατεύματα τα οποία είχαν συρρεύσει από την Άπω Ανατολή Κόκκινος Στρατός πέρασε στην αντεπίθεση απωθώντας τους Γερμανούς σε απόσταση ασφαλείας. Η Μάχη της Μόσχας έληξε στις 20 Απριλίου 1942. Η τελευταία βόμβα σε βάρος της σοβιετικής πρωτεύουσας ρίχθηκε τον Ιούνιο του 1943.