Κατηγορία: Ψηφιοθήκη

Κωνσταντίνος Α. Κωνσταντόπουλος

 

Το Πανεπιστήμιο Σμύρνης (1920-1922) και η συμβολή του Ελληνικού Στρατού κατοχής στη συγκρότησή του

 

Ἐκπολιτιστική δράσις ἐν Μικρά Ασία

Η επιλογή της ιωνικής Σμύρνης ως έδρα του Πανεπιστημίου Σμύρνης (1920-1922) αντί της βαλκανικής Θεσσαλονίκης ή της «μυροβόλου» Χίου, δεν είναι βέβαιο αν ανήκει στον αρχιτέκτονα της Ελλάδας των «δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών» Ελευθέριο Κ. Βενιζέλο (1864-1936) ή τον φαναριώτικης καταγωγής και διεθνούς φήμης επιστήμονα Κωνσταντίνο Σ. Καραθεοδωρή (1873-1950) – το σημείο αυτό εξακολουθεί να απασχολεί τους ιστορικούς – αποτελεί, ωστόσο, μία επιλογή πάνω από όλα πολιτική.¹

Το γεγονός ότι, τελικώς η Σμύρνη θεωρήθηκε καταλληλότερος τόπος για τη σύσταση του νέου ιδρύματος, θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως οφείλεται μάλλον στο συμβολικό νόημα που της αποδόθηκε ως γέφυρας μεταξύ Δύσης και Ανατολής.²

Στο περιθώριο της συμπλήρωσης ενός αιώνα από την εκδίωξη του ελληνικού στοιχείου από την αρχέγονη ιωνική γη, το διοικητικό έργο που επιτελέστηκε επί ημερών Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης (αναφέρεται ως Ελληνική Διοίκηση Σμύρνης από την 1η Αυγούστου 1920 π.η., ημερομηνία που τέθηκε σε ισχύ η συνθήκη των Σεβρών) παραμένει εν πολλοίς άγνωστο.

Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί, αναγνωρίζεται ως θεμελιώδης η έρευνα που παρουσιάζεται στο πόνημα της ιστορικού Βικτώριας Γ. Σολομωνίδου «Greece in Asia Minor: The Greek Αdministration of the Vilayet of Aidin, 1919-1922» αναφορικά με τις συνθήκες που η Ελλάδα κλήθηκε εν αρχή να επιβλέψει την Οθωμανική (Τουρκική) Διοίκηση, από την οποία έπρεπε στη συνέχεια να αναλάβει το διοικητικό έργο που υλοποιήθηκε κατά τη χρονική περίοδο 1919-1922.³

Δύναται όμως να ισχυριστούμε βάσει των διαθέσιμων αρχειακών πηγών,⁴ πως το διοικητικό έργο της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης επικεντρώνεται κυρίως στους εξής τομείς:

Δημοσίων Έργων (έργα λιμενικά, οδοποιίας, γεφυροποιίας, ασύρματου τηλεγραφικού δικτύου),

Γεωργίας (ασφάλεια υπαίθρου, εισαγωγή σύγχρονων αρότρων από Αμερική, εισαγωγή μηχανικής καλλιέργειας, διανομή σπόρων σίτου και κριθαριού, εισαγωγή θειούχου χαλκού και θείου για την καταπολέμηση των φυτικών νόσων και των τρωκτικών, χορήγηση δανείων, ίδρυση φυτωρίου αμερικανικής ποικιλίας κλημάτων, σύσταση κτηνιατρικής υπηρεσίας),⁵

• Δημοσίων Έργων (έργα λιμενικά, οδοποιίας, γεφυροποιίας, ασύρματου τηλεγραφικού δικτύου),
• Γεωργίας (ασφάλεια υπαίθρου, εισαγωγή σύγχρονων αρότρων από Αμερική, εισαγωγή μηχανικής καλλιέργειας, διανομή σπόρων σίτου και κριθαριού, εισαγωγή θειούχου χαλκού και θείου για την καταπολέμηση των φυτικών νόσων και των τρωκτικών, χορήγηση δανείων, ίδρυση φυτωρίου αμερικανικής ποικιλίας κλημάτων, σύσταση κτηνιατρικής υπηρεσίας),⁵
• Τ.Τ.Τ. (λειτουργία ταχυδρομικών και τηλεγραφικών τμημάτων σε όλη τη διοικούμενη Ζώνη Σμύρνης),
• Δημόσιας Υγείας (καταπολέμηση λοιμωδών νόσων),
• Τουρκικών Σχολείων (σύσταση αμιγώς τουρκικής υπηρεσίας περί των αναγκών της τουρκικής εκπαίδευσης, χωρίς να προβλέπεται ως μέριμνα της Ελληνικής Διοίκησης βάσει της Συνθήκης των Σεβρών),
• Τουρκικών Υπηρεσιών (διατηρήθηκαν οι Διευθύνσεις Βακουφίων, Παιδείας, το Ορφανικό Ταμείο, Μουφτήδες, Ιεροδιδασκαλεία, για να μη θεωρείται από το τουρκικό στοιχείο ότι «επήλθε μεταβολή» στη μετάβαση από την Τουρκική στην Ελληνική Διοίκηση),
• Πανεπιστήμιο (προορισμένον νὰ παρασκευάση παράγοντας δυναμένους ἐπιστημονικῶς νὰ συμβάλλουν εἰς τὴν πρόοδον τοῦ τόπου).

Βάσει του άρθρου 2 του Διατάγματος «Περί Ἱδρύσεως Πανεπιστημίου»⁶ της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης συστάθηκαν οι εξής Σχολές:

• Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών και Μηχανικής,
• Γεωπονίας,
• Ανατολικών Γλωσσών.

Ενώ    ακολούθως,   βάσει    του    άρθρου    3    του    προαναφερθέντος    Διατάγματος, προσαρτήστηκαν στο Πανεπιστήμιο Σμύρνης τα εξής Παραρτήματα:

• Ινστιτούτο Μικροβιολογίας και Υγιεινής,
• Ανώτερη Εμπορική Σχολή,
• Ανώτερο Μουσουλμανικό Ιεροδιδασκαλείο,
• Σχολείο Χωρομετρών και Εργοδηγών,
• Πρότυπο Αγρόκτημα με Σχολείο Μηχανικής Καλλιέργειας,
• Βιβλιοθήκη.

Ως προς το σκοπό της ιδρύσεως του Πανεπιστήμιου Σμύρνης, είναι χαρακτηριστικό το ακόλουθο απόσπασμα έκθεσης του Κ. Καραθεοδωρή «Περί τῆς ὀργανώσεως τοῦ Πανεπιστημίου Σμύρνης»,⁷ που αντικατοπτρίζει τόσο το πνεύμα, όσο και τις αναγκαιότητες που έπρεπε να εξυπηρετηθούν τη δεδομένη ιστορική περίοδο: «Ἡ ἰδέα ἥτις ἀνέκαθεν ἀποτέλεσεν τήν βάσιν τῶν σκέψεών μου ἦτο ὅτι, προκειμένου νά ἱδρύσωμεν διανοητικόν κέντρον ἀνωτέρας μορφώσεως είς πόλιν μέχρι τοῦδε εστερημένην τοιούτου, δέν ἀρκεῖ  νά ἀντιγράφωμεν τό καταστατικόν ἀνάλογων ἱδρυμάτων ἡμετέρων ἤ ξένων, ἁλλά ὅτι πρέπει νά δημιουργήσωμεν ὀργανισμόν προσαρμοσμένον εἰς τάς διανοητικάς καί οἰκονομικάς συνθήκας τού τόπου καί ἱκανοποιοῦντα τάς αμέσους ἀνάγκας αὐτοῦ».

Ακαδημαϊκό προσωπικό και οργάνωση Πανεπιστημίου Σμύρνης

Στις 28 Οκτωβρίου 1920⁸ με απόφαση του Ύπατου Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Γ. Στεργιάδη (1861-1949) διορίζεται επίσημα ως Οργανωτής του Πανεπιστημίου Σμύρνης ο Κ. Καραθεοδωρή κατέχοντας παράλληλα την έδρα των Μαθηματικών. Η αρχική ομάδα των καθηγητών που πλαισίωσαν τον Κ. Καραθεοδωρή στο μεγαλόπνοο έργο συγκρότησης του Πανεπιστημίου, αποτελούνταν από τους:

• Γεώργιο Χ. Ιωακείμογλου (1887-1979), με καταγωγή από τα Κούλα της Λυδίας. Ο Γ. Ιωακείμογλου θεωρείται ο θεμελιωτής της σύγχρονης φαρμακολογίας στην Ελλάδα. Διορίστηκε στην έδρα Μικροβιολογίας και Υγιεινής, αναλαμβάνοντας παράλληλα να προΐσταται της οργάνωσης όλων των υπηρεσιών δημόσιας υγείας της Σμύρνης.⁹
• Φρίξο Ι. Θεοδωρίδη (1882-1982), με καταγωγή από τις Σέρρες. Διορίστηκε στην έδρα της Φυσικής¹⁰ αναλαμβάνοντας αντιστοίχως και τη διεύθυνση του Ινστιτούτου (Εργαστηρίου) Φυσικής της Σχολής Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών και Μηχανικής.
• Θεολόγο Κεσσίσσογλου (1883-1926), με καταγωγή από την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Διορίστηκε ως οργανωτής της Γεωπονικής Σχολής.¹¹

Ιδιαίτερη μνεία χρήζουν οι διορισμοί του Γρηγόριου Π. Χατζηβασιλείου (1892- 1969), σεπτής πανεπιστημιακής μορφής (μετέπειτα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) και θεμελιωτή της Κοινωνικής Υγιεινής (Ιατρικής Στατιστικής) στην Ελλάδα καθώς και του Γερμανού Υγιεινολόγου Heinz (Heinrich) Zeiss (1888-1949).

Και οι δύο μαζί στελέχωσαν το Ινστιτούτο Μικροβιολογίας και Υγιεινής, της μοναδικής δομής του Πανεπιστημίου Σμύρνης που τέθηκε σε λειτουργία ήδη από τον Αύγουστο του 1922.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Τέλος, με προτροπή του Κ. Καραθεοδωρή και απόφαση του Ύπατου Αρμοστή Α. Στεργιάδη, διορίζεται ως Μηχανικός Ακριβείας (Feinmechaniker) του Πανεπιστημίου ο Γερμανός Erich Paschkewitz, αναλαμβάνοντας τη συντήρηση του εργαστηριακού εξοπλισμού στα Εργαστήρια Φυσικής και Χημείας.Εικόνα

Για τη διοικητική οργάνωση του Πανεπιστημίου, συστήνεται από την Ελληνική Διοίκηση η «Υπηρεσία Οργανώσεως Πανεπιστημίου Σμύρνης» που εν αρχή στεγάζεται σε 4 μισθωμένα διαμερίσματα στον αριθμό 77 επί της διόδου Μπακιρτζιάν,¹² στη συνοικία του Φραγκομαχαλά. Εν συνεχεία, από τον Απρίλιο του 1921, στεγάζεται στο ημιτελές κτίριο της οθωμανικής περιόδου, στις υπώρειες του λόφου Πάγου (186μ.) στο προάστιο της Μελαντίας (τουρκική ονομασία Karataş), στην εβραϊκή συνοικία της Σμύρνης. Πρόκειται για ένα εκ των τριών κτισμάτων που είχαν προταθεί ως καταλληλότερα για να στεγάσουν το νεωτεριστικό ίδρυμα.

 

Η συμβολή του Ελληνικού Στρατού κατοχής Σμύρνης στο έργο συγκρότησης του Πανεπιστημίου

Όπως τεκμηριώνεται από το αρχειακό υλικό, ο Κ. Καραθεοδωρή καθ’ όλη τη διάρκεια συγκρότησης του Πανεπιστημίου Σμύρνης είχε την αμέριστη αρωγή του Α. Στεργιάδη. Ο Ύπατος Αρμοστής υπήρξε ο πλέον ένθερμος υποστηρικτής της δημιουργίας του Πανεπιστημίου ικανοποιώντας όλα τα αιτήματα που αφορούσαν είτε στο έμψυχο δυναμικό είτε στην υλικοτεχνική υποδομή του νεοσύστατου ιδρύματος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η αγορά 398 διπλότυπων αντιτύπων της Βιβλιοθήκης του Παραρτήματος Σμύρνης, του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου το 1921, την εποχή που λόγω της κατάρρευσης της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας (1867-1918) επιβλήθηκε η εκκαθάρισή του. Τα σπάνια συγγράμματα, αναφορικά με τη μικρασιατική ιστορία στο διάβα των αιώνων, τα οποία είχαν συλλέξει οι Αυστριακοί Αρχαιολόγοι μεταξύ των ετών 1898-1921, αποτέλεσαν τη βάση για τη σύσταση του ιστορικού τμήματος της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου, με το αρκετά υψηλό χρηματικό αντίτιμο, ακόμη και για τα σημερινά δεδομένα, των 17.000 ελβετικών φράγκων καταβληθέντα σε χρυσό.¹³

Στις μέρες μας, τα εν λόγω συγγράμματα αποτελούν μέρος της Βιβλιοθήκης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.¹⁴

Διαφαίνεται όμως, πως ο Κ. Καραθεοδωρή είχε ή επεδίωξε να έχει, άμεση πρόσβαση σε όλους τους υψηλά ιστάμενους, είτε κρατικούς λειτουργούς είτε στρατιωτικούς αξιωματούχους της εποχής του, προς ευόδωση των σκοπών του, αναφορικά πάντοτε με τη συγκρότηση του Πανεπιστημίου.

Απτό παράδειγμα αλλά και δείγμα του τρόπου σκέψης του, αποτελεί η επιστολή που απέστειλε στις 10 Απριλίου 1921 στο Γενικό Διοικητή Ανατολικής Θράκης Χαρίσιο Η. Βαμβακά (1872-1952)¹⁵ ζητώντας του να αναζητήσει το σύγγραμμα του Dr. Rifaat Osmann Guide d’ Andrinople (1361-1919)¹⁶ που είχε εκδοθεί το 1920 στο Βιλαέτι Ανδριανουπόλεως ώστε να το συμπεριλάβει στον κατάλογο συγγραμμάτων της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου.

Παρ’ όλ’ αυτά, ως καταλυτικός παράγοντας, που συνέδραμε παντοιοτρόπως στη συγκρότηση του Πανεπιστημίου, υπήρξε ο Ελληνικός Στρατός κατοχής Σμύρνης.

Ο Ελληνικός Στρατός υποστήριξε κατά τα έτη παρουσίας του στην πόλη, τόσο σε ανθρώπινο δυναμικό όσο και με συμπληρωματικές παρεμβάσεις, τα διάφορα στάδια εργασιών ολοκλήρωσης του κτιριακού συγκροτήματος.

Έχοντας συγκροτηθεί ο αρχικός πυρήνας του ακαδημαϊκού προσωπικού, στις 12 Νοεμβρίου 1920¹⁷ ο Κ. Καραθεοδωρή αιτείται με την υπ’ αριθμό 1 αίτησή του ως Οργανωτής του Πανεπιστημίου, την τηλεφωνική σύνδεση των γραφείων της Υπηρεσίας Οργανώσεως του Πανεπιστημίου στη δίοδο Μπακιρτζιάν, η οποία και εκτελείται κατόπιν διαταγής του Διοικητή Στρατιάς Μικράς Ασίας Πτολεμαίου Σαρρηγιάννη (1882-1958) στις 24 Νοεμβρίου 1920¹⁸ προς το Λόχο Τηλεγραφητών της Στρατιάς.

Με ειδική διαταγή της Στρατιάς Μικράς Ασίας έπειτα από απόφαση του Ύπατου Αρμοστή, εγκρίνεται την 1η Δεκεμβρίου 1920¹⁹ η απόσπαση του Νικόλαου Ι. Κριτικού (1894-1986), που υπηρετούσε τότε στη Μεραρχία Κυδωνιών, στην Υπηρεσία Οργανώσεως του Πανεπιστημίου, με χρέη γραμματέα του ιδρύματος.

Ο Ν. Κριτικός καθηγητής μετέπειτα στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, κατέχοντας την έδρα των Ανώτερων Μαθηματικών και Θεωρητικής Μηχανικής, θα υπάρξει μέχρι και το τέλος της ζωής του Κ. Καραθεοδωρή εκ των πιο στενών συνεργατών του.

Ωστόσο, οι οικοδομικές εργασίες που υπολείπονται για την ολοκλήρωση του Πανεπιστημίου είναι πολλές και απαιτούν εργώδη συντονισμό. Με εντολή του Ε. Βενιζέλου²⁰ η Ανώνυμος Οικοδομική Εταιρεία «Ο Τέκτων» ιδιοκτησίας του πολιτικού μηχανικού Αλέξανδρου Δ. Ζαχαρίου (1869-1938) θα αναλάβει τα έργα αποπεράτωσης.

Καθώς όμως ο Κ. Καραθεοδωρή φέρει μια ευρεία πανεπιστημιακή κουλτούρα από τα διαφορετικά γερμανικά Πανεπιστήμια που έχει διδάξει, ως άμισθος υφηγητής στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν και ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Αννόβερου, το Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου (Βρότσλαβ, νυν πολωνική επικράτεια) και στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, δεν αρκείται μόνο στη δημιουργία ενός Πανεπιστημίου στην εγγύς Ανατολή, αλλά ενός Πανεπιστημίου που όμοιό του δεν έχει γνωρίσει η καθ’ ημάς Ανατολή.

Ψήγμα της κουλτούρας του αυτής, αποτελεί η επιστολή προς τη Χαρτογραφική Ομάδας Μικράς Ασίας στις 9 Φεβρουαρίου 1921²¹ σχετικά με τη σχεδίαση του χάρτη (κλίμακας 1:500) του λόφου Μπαχρή Μπαμπά (Bahri Baba) όπως και του γηπέδου του Πανεπιστημίου, ευχαριστώντας ιδιαίτερα τον Ταγματάρχη Μαγκανάρη και το Λοχαγό Πυροβολικού Ν. Νικολαΐδη για την ακρίβεια της εργασίας που υπέβαλαν στην Ύπατη Αρμοστεία στις 27 Ιανουαρίου 1921.²² Ως προς το γήπεδο του Πανεπιστημίου, ο Κ. Καραθεοδωρή στην ευχαριστήρια επιστολή του, σημειώνει πως αυτό θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημείο του γεωδαιτικού δικτύου της κατοχικής ζώνης για σύνδεση με το αντίστοιχο της μητροπολιτικής Ελλάδας, αλλά και για τη διδασκαλία του σχετικού μαθήματος, αναφερόμενος προφανώς στο Σχολείο Χωρομετρών και Εργοδηγών ως δομής του Πανεπιστημίου.

Το Μάρτιο του 1921, σε μία κίνηση με υψηλό συμβολισμό ένεκα της Εκατονταετηρίδας από την Ελληνική Παλιγγενεσία του 1821, ο Κ. Καραθεοδωρή ανταποκρινόμενος θετικά σε σχετικό ερώτημα του επικεφαλής της φρουράς φύλαξης του ιδρύματος, συναινεί ώστε να υψωθεί η ελληνική σημαία στο κτίριο του Πανεπιστημίου με τη σταλθείσα απαντητική επιστολή του στις 22 Μαρτίου 1922.²³

Διανύοντας την Άνοιξη του 1921 οι οικοδομικές εργασίες εντός του πανεπιστημιακού κτιρίου σημειώνουν πρόοδο και ο Κ. Καραθεοδωρή με νέα επιστολή του στις 5 Απριλίου 1921²⁴ προς τη Διεύθυνση Τηλεγραφικής Υπηρεσίας της Στρατιάς Μικράς Ασίας αιτείται εκ νέου, αυτή τη φορά, την κατασκευή τηλεφωνικής σύνδεσης στο πανεπιστημιακό κτίριο με την τοποθέτηση της αντίστοιχης τηλεφωνικής συσκευής και σύνδεσης με το τηλεφωνικό κέντρο της Ελληνικής Διοίκησης. Η Διεύθυνση Τηλεγραφικής Υπηρεσίας της Στρατιάς Μικράς Ασίας με την από 13 Απριλίου 1921²⁵ απαντητική της επιστολή προς τον Κ. Καραθεοδωρή, τον ενημερώνει για την αδυναμία εγκατάστασης λόγω έλλειψης του σχετικού υλικού.

Και ενώ οι εργασίες αποπεράτωσης βαίνουν τάχιστες, ο αρχικός σχεδιασμός προβλέπει την έναρξη των μαθημάτων τον Οκτώβριο του 1922 με την εγγραφή των πρώτων φοιτητών του Πανεπιστημίου. Προκύπτει ανάγκη ενίσχυσης σε εξειδικευμένο προσωπικό όπως αποτυπώνεται σε επιστολή του Α. Στεργιάδη προς τη Στρατιά Μικράς Ασίας στις 27 Απριλίου 1921,²⁶ αναφορικά με την απόσπαση του Δεκανέα Μιχαήλ Ζούλα (σχεδιαστή Α’ Τάξεως του Υπουργείου Συγκοινωνίας) από το Έμπεδο Στρατιάς Μικράς Ασίας στην Υπηρεσία Οργανώσεως του Πανεπιστημίου, ως προς την εκπόνηση των επειγόντων διαγραμμάτων του Πανεπιστημίου. Όμως, λόγω της ήδη απόσπασης του Μ. Ζούλα στη Χαρτογραφική Ομάδα Μικράς Ασίας, η νέα απόσπαση δεν εκτελείται άμεσα και ο Κ. Καραθεοδωρή αιτείται ξανά την απόσπαση του Μ. Ζούλα με επιστολή του στις 15 Μαΐου 1921²⁷ στο 1ο Γραφείο Στρατιάς Μικράς Ασίας. Ο Διοικητής Στρατιάς Μικράς Ασίας Κωνσταντίνος Πάλης (1871-1941) με σημείωμά του στις 20 Μαΐου 1921²⁸ προς την Υπηρεσία Οργανώσεως του Πανεπιστημίου ενημερώνει πως με δική του διαταγή ο Μ. Ζούλας έχει ήδη αποσπαστεί.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το σημείωμα της Ανώτερης Γενικής Στρατιωτικής Διοίκησης στις 28 Αυγούστου 1921²⁹ αναφορικά με την απόσπαση ενός υπαξιωματικού και τριών οπλιτών για τη φρούρηση ελαφροποινιτών καταδίκων που εργάζονται στα έργα κατασκευής της οδού Πανεπιστημίου. Όπως σημειώνεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας Αμάλθεια στις 16 (29) Ιουλίου 1922,³⁰ η λεωφόρος Πανεπιστημίου που διέρχονταν από το Στρατώνα προς το Πανεπιστήμιο είναι η πρώτη ασφαλτοστρωμένη οδός που κατασκευάστηκε στη Σμύρνη.

Παράλληλα, καθ’ όλο το έτος του 1921 παραλαμβάνονται συνεχώς κιβώτια από το εξωτερικό που περιέχουν υλικοτεχνικό και εργαστηριακό εξοπλισμό, τα οποία και εναποθέτονται προς φύλαξη στο κτίριο του Πανεπιστημίου. Για τη φύλαξη του σχετικού εξοπλισμού όπως σημειώνει ο Κ. Καραθεοδωρή σε επιστολή του στις 17 Δεκεμβρίου 1921³¹ προς το Φρουραρχείο Σμύρνης, έχει αναλάβει νυχτερινή φρουρά τριών ανδρών από τον 3ο Λόχο του Έμπεδου Μπαλτζόβας. Καθότι η σχετική φρουρά αποχώρησε, ο Κ. Καραθεοδωρή αιτείται την αντικατάστασή της, καθώς φυλάσσονταν η πίσω πλευρά του πανεπιστημιακού κτιρίου όπου και αποθηκεύονταν τα κιβώτια. Σε απαντητική επιστολή στις 20 Δεκεμβρίου 1921³² το Φρουραρχείο Σμύρνης προβαίνει στην επαναφορά της συγκεκριμένης φρουράς.

Το 1922 θα αποτελέσει έτος ορόσημο για την ιστορία του ελληνισμού βάσει των γεγονότων που συντελέστηκαν. Τίποτα τέτοιο δε διαφαίνεται στις αρχές του 1922 και ενώ οι εργασίες βαίνουν συνεχόμενες και πυρετώδεις για την ολοκλήρωση των εργασιών στο πανεπιστημιακό κτίριο.

Με επιστολή του προς τη Διεύθυνση Ταχυδρομικών και Τηλεγραφικών Τμημάτων της Ελληνικής Διοίκησης στις 18 Φεβρουαρίου 1922,³³ ο Κ. Καραθεοδωρή αναφέρει πως η τηλεφωνική σύνδεση του Πανεπιστημίου διεξάγεται μέσω του τηλεφωνικού κέντρου της Στρατιάς Μικράς Ασίας, με αποτέλεσμα τη συχνή δυσκολία στην επικοινωνία. Ως εκ τούτου, αιτείται τη σύνδεση του Πανεπιστημίου με το τηλεφωνικό κέντρο του Διοικητηρίου.

Στις 24 Μαΐου 1922³⁴ ο Κ. Καραθεοδωρή θα αποστείλει ακόμα μία επιστολή προς το Διοικητή του Συντάγματος του Έμπεδου Μπαλτζόβας, αιτούμενος την παράταση αναστολής προσέλευσης του Στέλιου Κ. Κοντάρα, ο οποίος εργάζεται ως επιστάτης στις εργασίες επίχρισης των κτιρίων του Πανεπιστημίου, των οποίων η αποπεράτωση (όπως σημειώνεται) επείγει.

Η ανάγκη σε σχεδιαστές αναφορικά με τις εργασίες διαρρύθμισης του πανεπιστημιακού συγκροτήματος, ήταν εξαρχής επιτακτική όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό από τα σχετικά αιτήματα της Υπηρεσίας Οργανώσεως του Πανεπιστημίου. Στις 9 (22) Ιουνίου 1922³⁵ ο Κ. Καραθεοδωρή θα αποστείλει επιστολή στη Στρατιά Μικράς Ασίας με την οποία αιτείται την απόσπαση του σχεδιαστή Αντωνίου Παβέλλα στη Διεύθυνση Δημοσίων Έργων της Ελληνικής Διοίκησης έπειτα από τη σχετική απόφαση του Ύπατου Αρμοστή.

Στις προθέσεις του Κ. Καραθεοδωρή περιλαμβάνεται και η δημιουργία Μετεωρολογικού Σταθμού στο Πανεπιστήμιο Σμύρνης, όπως προκύπτει από τη σχετική επιστολογραφία του με τον Διευθυντή του Αστεροσκοπείου Αθηνών Δημήτριο Γ. Αιγινήτη (1862-1934). Στην επιστολή του με ημερομηνία 14 Ιουνίου 1922,³⁶ μεταξύ όλων των άλλων ζητά από τον Δ. Αιγινήτη πληροφορίες ως προς την επιστημονική αξία του μετεωρολόγου Χρήστου Παπαναστασίου που υπηρετούσε στη Στρατιά Μικράς Ασίας και είχε χρηματίσει κατά το παρελθόν βοηθός του. Όπως σημειώνει ο Κ. Καραθεοδωρή, ο Χ. Παπαναστασίου είχε προσφερθεί να βοηθήσει στην εγκατάσταση του Μετεωρολογικού Σταθμού του Πανεπιστημίου.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το δημοσίευμα της εφημερίδας Αμάλθεια στις 16(29) Ιουνίου 1922,³⁷ στο οποίο γίνεται αναφορά στην επίσκεψη που πραγματοποίησε ο Στρατηγός Αλέξανδρος Κοντούλης (1858-1933) στο Πανεπιστήμιο της πόλης.

Οι εντατικές εργασίες για την αποπεράτωση του Πανεπιστημίου έτυχαν και εργατικών ατυχημάτων. Με την επιστολή του στις 21 Ιουνίου 1922³⁸ προς τη Διεύθυνση Στρατιωτικών Νοσοκομείων, ο Κ. Καραθεοδωρή ζητά να ενημερωθεί ως προς τη νοσηλεία του Βασίλειου Μανωλόπουλου που τραυματίστηκε στα έργα κατασκευής του Πανεπιστημίου.

Ενώ, με την από 10η Αυγούστου 1922³⁹ επιστολή του Κ. Καραθεοδωρή προς το Διοικητή του Όρχου Πυροβολικού Σμύρνης, αναφορικά με τον αποσπασμένο στο Αρχιτεκτονικό Γραφείο του Πανεπιστημίου Δεκανέα Θεόδωρο Φοίφα, αιτείται την παράταση της αναβολής του (προφανώς μετά από κάποιο ατύχημα) που του είχε χορηγήσει το 1ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Σμύρνης της Στρατιάς Μικράς Ασίας δια του Διευθυντή του Υπολοχαγού Αλέξανδρου Πασχάλη στις 17 Αυγούστου 1921.⁴⁰ Ο Θ. Φοίφας απασχολούνταν ως επιστάτης επί των σιδηρουργικών εργασιών στο πανεπιστημιακό συγκρότημα και ενώ ο Κ. Καραθεοδωρή αναφέρει πως είναι πολύ χρήσιμος στις οικοδομικές εργασίες, ο ίδιος παραπονείται πως δεν είναι εντελώς υγιής για να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.

Ήδη από τις αρχές Αυγούστου του 1922 διαφαίνεται πως η Μικρασιατική Εκστρατεία δε θα έχει επιτυχή κατάληξη. Παρά ταύτα, η Υπηρεσία Οργανώσεως Πανεπιστημίου Σμύρνης εξακολουθεί να εργάζεται με προσήλωση στα έργα αποπεράτωσης των κτιριακών εγκαταστάσεων με γνώμονα τη συγκρότηση του Πανεπιστημίου. Ο ρυθμός όμως των εξελίξεων είναι καταιγιστικός και ανατρέπει τους όποιους σχεδιασμούς. Απόδειξη της ανεξέλεγκτης τροπής της καταστάσεως, αποτελεί η διαταγή⁴¹ του Αρχηγού Στρατιάς Μικράς Ασίας Γεώργιου Ν. Χατζανέστη (1863-1922) για υποχρεωτική κατάταξη των Ελλήνων υπηκόων ή Ελλήνων στο γένος, που διαμένουν τόσο εντός της κατεχόμενης από τον Ελληνικό Στρατό Ζώνη της Σμύρνης όσο και της Θράκης, από τις 24 έως τις 31 Αυγούστου 1922. Ο Γενικός Γραμματέας της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης Πέτρος Ν. Γουναράκης (1893-1976) κοινοποιεί κατεπειγόντως με εμπιστευτική επιστολή στις 16 Αυγούστου 1922⁴² την προαναφερθείσα διαταγή προς όλη τη διοικητική δομή της Ελληνικής Διοίκησης. Η υποχρεωτική κατάταξη όλων των στρατεύσιμων υπαλλήλων κρίνεται επιτακτική, έχοντας την υποχρέωση να συμπληρώσουν τα στρατολογικά τους στοιχεία και να τα προσκομίσουν στη Γενική Γραμματεία (Γραφείο Ύπατου Αρμοστή) μέχρι το απόγευμα της 20ής Αυγούστου 1922. Εν τω μεταξύ η καταστροφή είχε επέλθει.

Universitas Litterarum

Αποτελεί πλέον ιστορικό δεδομένο, πολύ περισσότερο επιβεβαιώνεται και από τις εν λόγω αρχειακές πηγές, ότι ο Κ. Καραθεοδωρή αφοσιώθηκε ψυχή τε και σώματι στη δημιουργία του Πανεπιστημίου Σμύρνης. Ο ακαδημαϊκός Γ. Ιωακείμογλου αναφερόμενος στον Κ. Καραθεοδωρή σημειώνει πως: …Επελήφθη με μεγάλη δραστηριότητα και επιμέλεια του δυσχερούς έργου. Επέδειξε και στην περίπτωση αυτή τη μεγάλη του οργανωτική ικανότητα. Επεδίωκε την οργάνωση Πανεπιστημίου, το οποίο θα ήταν αληθινό universitas litterarum…⁴³

Ας σημειωθεί ότι, ενδέχεται οι οργανωτικές ικανότητες που Κ. Καραθεοδωρή επέδειξε, να οφείλονται, εν μέρει, και στη στρατιωτική του εκπαίδευση, καθότι υπήρξε απόφοιτος της φημισμένης École Royale Militaire του Βελγίου.

Το αρχείο του Πανεπιστημίου Σμύρνης προσφέρει στον ερευνητή την ευκαιρία να εξαγάγει πολύτιμα συμπεράσματα για την ιστορία της εκπαίδευσης. Παράλληλα, λόγω των ειδικών ιστορικών συνθηκών, δίνει μία εικόνα της Μικρασιατικής Εκστρατείας διαφορετική από αυτή που προκύπτει μέσα από τη μελέτη των μαχών, των κρατικών ή στρατιωτικών εγγράφων. Προσφέρει ένα στιγμιότυπο της ζωής των ακαδημαϊκών πολιτών εν μέσω πολέμου και αφηγείται την ιστορία της προσπάθειας οργάνωσης ενός υπερεθνικού και πολύ-πολιτισμικού φορέα, την ίδια στιγμή που τα όπλα εκατέρωθεν των αντιμαχόμενων στρατοπέδων υπηρετούν σκοπούς εθνικούς.⁴⁴

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γενικού Πρόξενου των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής στη Σμύρνη το 1922 George Horton (1859-1942), ο Κ. Καραθεοδωρή ήταν: Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που είδα στους δρόμους της Σμύρνης πριν την είσοδο των Τούρκων. Όταν αναχώρησε ο Κ. Καραθεοδωρή από τη Σμύρνη, ήταν σα να έφευγε από τη Μικρά Ασία η ενσάρκωση της ελληνικής ευφυίας στις τέχνες και τον πολιτισμό.⁴⁵Ο μύθος θέλει τον Κ. Καραθεοδωρή να παραδίδει συμβολικά το κλειδί του Πανεπιστημίου Σμύρνης στον Νικόλαο Χ. Πλαστήρα (1883-1953).

Δεν προκύπτει όμως η επιβεβαίωση της πράξης από τα γεγονότα και τα έως τώρα αρχειακά τεκμήρια. Συντηρεί όμως στη συλλογική, εθνική μας, μνήμη την επιστροφή στις αλησμόνητες Πατρίδες.

Το Πανεπιστήμιο Σμύρνης δεν εξέπεμψε το «Φῶς ἐξ Ἀνατολῶν» για το οποίο προορίζονταν. Δημιούργησε όμως ισχυρή παρακαταθήκη για τη μετέπειτα εξέλιξη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα.

Ο Κ. Καραθεοδωρή ταυτίστηκε με το Πανεπιστήμιο Σμύρνης όπως και το Πανεπιστήμιο Σμύρνης είναι ταυτισμένο με τον Κ. Καραθεοδωρή. Ως αλληλένδετες έννοιες, δε θα μπορούσαν να μνημονευθούν καλύτερα, πέραν της λυρικής στιχομυθίας με την οποία ο Γ. Ιωακείμογλου επέλεξε να χαρακτηρίσει τα έργα, τις ημέρες και εν τέλει τον ίδιο τον Κ. Καραθεοδωρή:

 

«Ό,τι παρήλθε πέρασε και δεν ξαναγυρίζει.

Μ’ αν είχε λάμψη δυνατή και πάλι θα φωτίζει».

 

Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο μεγάλος Έλληνας μαθηματικός

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ