Λύντια Τρίχα
Η παρουσία του Χαρίλαου Τρικούπη στις βουλευτικές εκλογές, Μεσολόγγι 1865-1895
Πολιτική σταδιοδρομία
Βουλευτής στα τριάντα τρία του ο Χαρίλαος Τρικούπης, υπουργός στα τριάντα τέσσερα, αρχηγός κόμματος στα σαράντα και πρωθυπουργός στα σαράντα τρία, υπήρξε από νέος ένας από τους κύριους παίκτες της πολιτικής σκακιέρας, για να εξελιχθεί σταδιακά στον επικρατέστερο και να δεσπόσει επί είκοσι χρόνια στην ελληνική πολιτική ζωή (1875-1895). Η σταδιοδρομία του, που άρχισε πανηγυρικά με την πρώτη εκλογή του, το 1865, δεν ήταν πάντα ανθόσπαρτη. Τις μεγάλες επιτυχίες, τις ακολουθούσαν αποτυχίες και απογοητεύσεις, με αποκορύφωμα την τελευταία εκλογική πανωλεθρία του, το 1895. Η σταδιοδρομία των πολιτικών συνήθως τελειώνει είτε με μια ήττα, είτε με τον θάνατό τους. Στην περίπτωση του Τρικούπη συνέβησαν και τα δύο: την ήττα, την ακολούθησε ο θάνατος, πριν προλάβει να επαναδραστηριοποιηθεί.
Δεδομένης της μικρής συμμετοχής του Χαρίλαου Τρικούπη στις εργασίες της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης, στην οποία είχε εκλεγεί πληρεξούσιος της Ελληνικής Κοινότητας του Λονδίνου, ως αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας ουσιαστικά θα πρέπει να θεωρήσουμε το 1865. Τότε κατέρχεται για πρώτη φορά στον εκλογικό στίβο, λαμβάνοντας μέρος στις πρώτες εκλογές της βασιλείας του Γεωργίου Α΄, που προκηρύχθηκαν μετά την ψήφιση του Συντάγματος. Στα επόμενα τριάντα χρόνια, μέχρι το 1895, ο ελληνικός λαός θα κληθεί συνολικά δεκατέσσερεις φορές στις κάλπες. Ο Τρικούπης, υποψήφιος πάντα στο Μεσολόγγι, συμμετείχε στις δεκατρείς, αρνούμενος να θέσει υποψηφιότητα το 1874, όταν οι εκλογές προμηνύονταν, και όντως ήταν, κατεξοχήν νόθες. Εκλέχθηκε εννέα φορές βουλευτής και απέτυχε τέσσερεις, τρεις κατά τη νεότητά του (1868, 1869 και 1873) και μία το μοιραίο 1895.
1865 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στην Α΄ Βουλευτική περίοδο (1865-1868)
1868 Αποτυγχάνει στις εκλογές.
1869 Αποτυγχάνει πάλι στις εκλογές.
1872 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στη Δ΄ Βουλευτική περίοδο (1872)
1873 Αποτυγχάνει στις εκλογές.
1874 Δεν λαμβάνει μέρος στις εκλογές.
1875 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στη Ζ΄ Βουλευτική περίοδο (1875-1879)
1879 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στην Η΄ Βουλευτική περίοδο (1879-1881)
1881 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στη Θ΄ Βουλευτική περίοδο (1881-1885)
1885 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στην Ι΄ Βουλευτική περίοδο (1885-1886)
1887 Εκλέγεται βουλευτής Αιτωλοακαρνανίας στην ΙΑ΄ Βουλευτική περίοδο (1887-1890)
1890 Εκλέγεται βουλευτής Αιτωλοακαρνανίας στην ΙΒ΄ Βουλευτική περίοδο (1890-1892)
1892 Εκλέγεται βουλευτής Μεσολογγίου στην ΙΓ΄ Βουλευτική περίοδο (1892-1895)
1895 Αποτυγχάνει στις εκλογές.
Διεξαγωγή των εκλογών
Επί της βασιλείας του Όθωνα οι εκλογές διεξάγονταν τμηματικά, σε διαφορετική ημερομηνία σε κάθε εκλογική περιφέρεια. Η ψηφοφορία διαρκούσε οκτώ ημέρες, αρκετό χρόνο ώστε να «μαγειρεύονται» τα αποτελέσματα, και επιπλέον χρησιμοποιούσαν ψηφοδέλτια, ενώ οι περισσότεροι εκλογείς ήταν αγράμματοι. Οι εκλογικές παρεμβάσεις της εκτελεστικής εξουσίας ήταν απροκάλυπτες και η εκτεταμένη καλπονοθεία έδινε συχνά μηδενικό αριθμό ψήφων στους υποψήφιους της αντιπολίτευσης. Έτσι οι εκλογές κατέληγαν να είναι παρωδία εκλογών. Αυτά ήρθε να θεραπεύσει το Σύνταγμα του 1864 και οι εκλογικοί νόμοι που ψηφίσθηκαν για την εφαρμογή του.
Για να μη νοθεύεται η θέληση του μεγάλου αριθμού των αναλφάβητων, καταργήθηκαν τα ψηφοδέλτια, που ίσχυαν επί Όθωνα, και από το 1865 μέχρι το 1926 οι εκλογές γίνονταν με μολυβένια σφαιρίδια. Οι κάλπες ήταν χωρισμένες εσωτερικά σε δύο τμήματα, που εξωτερικά ήταν βαμμένα το ένα άσπρο και το άλλο μαύρο. Το άσπρο τμήμα έγραφε ναι, το μαύρο έγραφε όχι, και ο ψηφοφόρος ρίχνοντας το σφαιρίδιό του σε μια από τις δύο πλευρές, υπερψήφιζε ή καταψήφιζε τον υποψήφιο. Λόγω του ισχύοντος συστήματος, κάθε εκλογέας μπορούσε να υπερψηφίσει όσους υποψήφιους ήθελε, ακόμη και όλους. Επιτυχόντες ήταν εκείνοι, στις κάλπες των οποίων ευρίσκονταν τα περισσότερα ναι.
Στο Μεσολόγγι
Οι πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές διενεργήθηκαν στις 14-17 Μαΐου 1865· μέχρι το 1879, που εφαρμόσθηκε ο εκλογικός νόμος του 1877 και θεσπίσθηκε η διεξαγωγή τους σε μία μόνον ημέρα, η ψηφοφορία διαρκούσε τέσσερεις ημέρες, διεξαγόταν όμως ταυτόχρονα σε όλη την χώρα. Ο Τρικούπης, έχοντας επιστρέψει από την Ευρώπη με την επιτυχή διαπραγμάτευση της Ένωσης των Επτανήσων στο ενεργητικό του, κατέρχεται το 1865 για πρώτη φορά στις εκλογές και επιλέγει να πολιτευθεί στο Μεσολόγγι, από όπου καταγόταν. Έκτοτε θα πολιτεύεται πάντοτε εκεί, παρόλο που θα το επισκέπτεται ελάχιστα.
Τα πρώτα χρόνια ο Τρικούπης βρισκόταν συνεχώς στο Μεσολόγγι κατά την προεκλογική περίοδο, περιοδεύοντας σχεδόν καθημερινά σε όλη την επαρχία. Προς ενίσχυσή του ερχόταν και ο θείος του, Απόστολος Τρικούπης, ενώ τον συνέδραμε και ο άλλος αδελφός του πατέρα του, ο Θεμιστοκλής, που ήταν δημοτικός σύμβουλος Μεσολογγίου. Αλλά από τη στιγμή που ανέλαβε πρωθυπουργός, περιόρισε δραστικά την προσωπική του παρουσία στην επαρχία του και ανέθεσε για πολλά χρόνια την εκπροσώπισή του στον Απόστολο Τρικούπη. Κατά τις τελευταίες όμως εκλογές, το 1895, θα παραμείνει πάλι αρκετό διάστημα στο Μεσολόγγι, περιοδεύοντας και ενθαρρύνοντας τους οπαδούς του, που δυστυχώς μειώνονταν.
Το Μεσολόγγι εξέλεγε αρχικά δύο βουλευτές. Οι εκλογές γίνονταν με το σύστημα της στενής εκλογικής περιφέρειας, όπου κάθε επαρχία αποτελούσε μια εκλογική περιφέρεια και ο αριθμός των βουλευτών της καθοριζόταν σε συνάρτηση με το μέγεθος του πληθυσμού της. Έτσι, όταν με την απογραφή του 1879 αυξήθηκε ο πληθυσμός του, αυξήθηκε και ο αριθμός των βουλευτών του σε τρεις. Ο Τρικούπης θα θεσπίσει το 1886 το σύστημα της ευρείας εκλογικής περιφέρειας, περιορίζοντας δραστικά τον αριθμό των εκλογικών περιφερειών από 74 σε 19, ενώ συγχρόνως θα μειώσει τον αριθμό των βουλευτών από 245 σε 150, ρυθμίσεις που θα ισχύσουν για δύο μόνο εκλογικές αναμετρήσεις (1887 και 1890). Το Μεσολόγγι κατά τις αναμετρήσεις αυτές ανήκε στην εκλογική περιφέρεια Αιτωλίας και Ακαρνανίας, που εξέλεγε δέκα βουλευτές.
Οικονομικά των εκλογών
Ο νεαρός Τρικούπης το 1865 άρχισε τον προεκλογικό αγώνα με μια τακτική, που δεν ξαναχρησιμοποίησε αργότερα: προσέφερε στον δήμο, για την κατασκευή υδραγωγείου, όλες τις αποδοχές που είχε λάβει ως πληρεξούσιος στην Εθνοσυνέλευση, 3.390 δραχμές, και γνωστοποίησε την πρόθεσή του, εφόσον εκλεγεί, να παραχωρεί το σύνολο των βουλευτικών αποδοχών του κατ’ αναλογία στους πέντε δήμους της επαρχίας. Δεν ήταν ούτε ανιδιοτελής ούτε πρωτότυπη η σκέψη του. Η προσφορά στο κοινωνικό σύνολο με απώτερο σκοπό τη δημόσια προβολή και την αύξηση της δημοτικότητας υπήρξε γνωστή και επιτυχημένη τακτική από την εποχή ήδη του Περικλή, που και αυτός προσέφερε μια χορηγία πριν εμφανισθεί στον πολιτικό στίβο.
Παρά το ότι η διάθεση του μισθού του υπέρ της επαρχίας του δείχνει οικονομική ευμάρεια, ο προεκλογικός αγώνας είχε έξοδα, τα οποία φαίνεται ότι ο Τρικούπης δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει μόνος, παρόλο που κατά δική του ομολογία δαπανούσε πολύ λιγότερα χρήματα από ό,τι οι αντίπαλοί του. Αρωγός του ήρθε ήδη από το 1865 ο εξάδελφός του Γεώργιος Μαυροκορδάτος, δευτερότοκος γιος του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος έχοντας μεγάλη οικονομική άνεση λόγω του γάμου του με την κόρη του εθνικού ευεργέτη Σίμωνα Σίνα, θα χρηματοδοτήσει πολλές φορές στο μέλλον τις προεκλογικές ανάγκες του. Το 1865 τού διέθεσε το σημαντικό ποσόν των 20.000 φράγκων, αλλά το 1895, δυσαρεστημένος θα αρνηθεί καθε οικονομική ενίχυση, συντελώντας ίσως έτσι στη μεγάλη τρικουπική ήττα.
Πιθανώς υπήρχαν και άλλοι χρηματοδότες, τα ονόματα των οποίων δεν είναι γνωστά. Ο ίδιος ο Τρικούπης την εποχή εκείνη είχε πλέον εξαντλήσει την οικογενειακή περιουσία και είχε αναγκασθεί να πάρει δάνειο 28.000 δραχμών από την Εθνική Τράπεζα, δίνοντας ως ενέχυρο το βαρύτιμο ασημένιο σερβίτσιο τσαγιού, το οποίο του είχαν δωρίσει οι Έλληνες του Λονδίνου, όταν είχε ολοκληρώσει τις διαπραγματεύσεις για την Ένωση της Επτανήσου.
Εκλογείς και υποψήφιοι βουλευτές
Παρά την καθολική ψηφοφορία, καθώς ψήφιζαν μόνον οι άνδρες, το εκλογικό σώμα δεν αντιστοιχούσε ούτε στο ένα τρίτο του πληθυσμού. Σύμφωνα με τους επίσημους πίνακες, οι εκλογείς αντιπροσώπευαν το 32% του συνολικού πληθυσμού της Ελλάδας το 1870, το 25% το 1879 και το 29% το 1895. Από αυτούς ψήφιζε το 65-72 %, συνεπώς το 20% περίπου του συνολικού πληθυσμού. Αντίστοιχα ποσοστά ίσχυαν και για το Μεσολόγγι, όπου ήταν εγγεγραμμένοι περίπου 6.000 εκλογείς και συνήθως ψήφιζαν περί τους 4.500-4.800.
Οι υποψήφιοι βουλευτές Μεσολογγίου ήταν από τέσσερεις (το 1865) μέχρι δεκατέσσερεις (το 1895), δεν ενδιαφέρονταν όμως όλοι πράγματι για την εκλογή τους. Κάποιοι έθεταν υποψηφιότητα για να ενισχύσουν άλλον υποψήφιο ενώ ορισμένοι αξιωματικοί ήθελαν απλώς να επωφεληθούν από την υποχρεωτική άδεια, που έπαιρναν, για να ρυθμίσουν τις προσωπικές τους υποθέσεις. Βασικός τοπικός αντίπαλος του Τρικούπη ήταν τα πρώτα χρόνια ο Επαμεινώνδας Δεληγεώργης και μετά τον θάνατό του ο αδελφός του Λεωνίδας. Αντίθετα, ο Μιλτιάδης Γουλιμής, για τον οποίο λέχθηκε το περίφημο «Ανθ’ ημών ο κύριος Γουλιμής», ήταν αρχικά προστατευόμενος του Τρικούπη και ένθερμος υποστηρικτής του, αλλά το 1895, χωρίς να προβεί σε απροκάλυπτη προεκλογική υποστήριξη του Δηλιγιάννη, είχε μεταστραφεί και είχε αποφύγει τον συνδυασμό με τον Τρικούπη.
Συνδυασμοί
Δεδομένου ότι οι ψηφοφόροι μπορούσαν να ψηφίζουν ελεύθερα όποιους και όσους υποψήφιους ήθελαν, για να θεραπευθεί η έλλειψη κοινού ψηφοδελτίου που θα καθοδηγούσε τους εκλογείς, δημιουργήθηκαν οι «συνδυασμοί», συνεταιρισμοί δηλαδή υποψηφίων, όπου κάθε ένας αναλάμβανε την υποχρέωση να δώσει τις ψήφους των οπαδών του και στους άλλους συμμετέχοντες. Μερικές φορές καταρτίζονταν και οι ονομαζόμενοι μικτοί συνδυασμοί, όπου δηλαδή δύο ή περισσότεροι υποψήφιοι ζητούσαν από κοινού την ψήφο των συμπολιτών τους, για να υποστηρίξουν μετά στη Βουλή οι μεν την κυβέρνηση και οι δε την αντιπολίτευση.
Στις δύο πρώτες εκλογικές αναμετρήσεις (1865 και 1868), ο Τρικούπης έθεσε «ορφανή» κάλπη, δεν μετείχε δηλαδή σε κανένα συνδυασμό, γεγονός που ήταν μάλλον δυσμενές για την προοπτική της εκλογής του. Το 1865 κατάφερε να υπερκεράσει τις δυσκολίες και να εκλεγεί, αλλά το 1868 δεν εκλέχθηκε. Έκτοτε θα μετέχει πάντα σε συνδυασμό, από δε το 1879 και στο εξής ως επικεφαλής του.
Το 1875, διενεργώντας ο ίδιος πρώτη φορά εκλογές ως πρωθυπουργός, εξέπληξε τους συμπολίτες του, καθώς συνδυάσθηκε με τον Επαμεινώνδα Δεληγεώργη. Και τούτο παρά το ότι δήλωναν ότι αντιπροσώπευαν εκ διαμέτρου αντίθετες ιδέες, παρά τις διαφορές που τους χώριζαν μέχρι την παραμονή της ανακοίνωσης του συνδυασμού, παρά τις κατηγορίες που εκτόξευαν ο ένας για τον άλλον ακόμη και κατά το πολύ πρόσφατο παρελθόν και παρά την κυβερνητική καταγγελία των μικτών συνδυασμών ως καρκινωμάτων. Ίσως να υπερίσχυσε η σκέψη ότι ο συνδυασμός τους θα είχε το θετικό αποτέλεσμα να αμβλύνει τα ακραία αποτελέσματα της προεκλογικής πόλωσης. Πάντως ο συνδυασμός των δύο πρωθυπουργών χαιρετίσθηκε με ενθουσιασμό, με πανηγυρικές εκδηλώσεις και τραγούδια και αποδείχθηκε απολύτως επιτυχής, καθώς εκλέχθηκαν αμφότεροι και μάλιστα με τον ίδιο αριθμό ψήφων.
Πρόγραμμα
Ο Τρικούπης δεν γνωρίζουμε να δημοσίευε γραπτό προσωπικό πρόγραμμα πριν από τις εκλογές. Τις θέσεις που επρόκειτο να ακολουθήσει ως βουλευτής και ως αρχηγός κόμματος τις εξέθετε προφορικά στους λίγους σχετικά προεκλογικούς ή μετεκλογικούς λόγους του. Θεωρούσε ότι καθήκον του βουλευτή είναι να μεριμνά για την επαρχία του, αλλά και να μην ξεχνά ότι η ευημερία κάθε επαρχίας εξαρτάται αναπόσπαστα από την ευημερία ολόκληρου του κράτους. Διακήρυττε από την αρχή της σταδιοδρομίας του την πίστη του στο Σύνταγμα και στο πολίτευμα, τόνιζε, όμως, συγχρόνως και τον απαραίτητο δημοκρατικό χαρακτήρα του. Κατατάσσοντας σαφώς την Ελλάδα στη Δύση, υποστήριζε ότι έπρεπε να αναπτυχθεί για να καταλάβει τη θέση που της άρμοζε και θεωρούσε ότι ήταν καθήκον όλων των πολιτευόμενων να επιδιώξουν από κοινού την ανάπτυξή της, βασίζοντας την πολιτική τους στην ηθική και τη νομιμοφροσύνη της κυβέρνησης και στον σεβασμό της ελευθερίας και των δικαιωμάτων των πολιτών.
Γενικότερα, οι βασικοί άξονες της πολιτικής του, τους οποίους διακήρυττε με κάθε ευκαιρία, στηρίζονταν α) στην υπακοή στο Σύνταγμα, στους νόμους και στην ελεύθερη βούληση του λαού, β) στον σεβασμό των κοινοβουλευτικών θεσμών, γ) στην επιδίωξη του εκσυγχρονισμού και της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας σε συνδυασμό με την οργάνωση και την ενίσχυση του στρατού και του στόλου και δ) στη διαφύλαξη της ειρήνης μέχρι να καταστεί η Ελλάδα ισχυρή και ικανή να διεκδικήσει οποιαδήποτε επέκταση των εδαφικών ορίων της. Δεδομένου, όμως, ότι η πολιτικο-στρατιωτική ισορροπία στην περιοχή ήταν εξαιρετικά ασταθής και το Ανατολικό Ζήτημα μπορούσε ανά πάσα στιγμή να εκραγεί, θεωρούσε ότι έπρεπε η οικονομική και η στρατιωτική ανάπτυξη να επιτευχθούν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. Εξ ου και η σπουδή του στην εφαρμογή του εκσυγχρονιστικού του προγράμματος.
Αποτυχίες
Τα αίτια της επιτυχίας ενός βουλευτή σπάνια αναζητούνται. Αντιθέτως τα αίτια της αποτυχίας του διερευνώνται και αναλύονται προσεκτικά τόσο από τον ίδιο όσο και από εχθρούς και φίλους.
Ο Τρικούπης το 1868 απέδωσε την αποτυχία του στην ελεύθερη μεταστροφή των ψηφοφόρων του. Τον επόμενο όμως χρόνο θα αποτύχει για λόγους που αποτυπώνουν την έκρυθμη κατάσταση που επικράτησε στο Μεσολόγγι κατά τις εκλογές: στην αποτυχία του συνετέλεσαν η δολοφονία ενός κομματάρχη του, που διαπράχθηκε κατά τη διάρκεια της ψηφοφορίας, η απόπειρα δολοφονίας ενός άλλου και η φήμη ότι υπήρχε κατάλογος προγραφών, γεγονότα που προκάλεσαν μεγάλη αναταραχή και αποχή από τα εκλογικά τμήματα. Το 1873 θα αποδώσει την αποτυχία του στις κυβερνητικές πιέσεις που γίνονταν μέχρι την τελευταία ημέρα της ψηφοφορίας, στην αποσκίρτηση φίλων του που διορίσθηκαν από την κυβέρνηση σε δημόσιες υπηρεσίες και στην παράνομη συγκρότηση της εφορευτικής επιτροπής Μεσολογγίου, που επέτρεψε να ψηφίσουν άλλοι αντί άλλων, ακόμη και νεκρών. Εκτός των άλλων, όμως, κατά τη διάρκεια του προεκλογικού αγώνα φαίνεται ότι στήθηκε και μια ενέδρα για να τον δολοφονήσουν. Απογοητευμένος κατά βάθος, αλλά ψύχραιμος, κατέληξε τότε να πιστεύει ότι έτσι όπως ήταν τα πράγματα μόνον εκτός Βουλής θα μπορούσε να πετύχει κάτι. Γιαυτό και δεν συμμετείχε στις εκλογές του 1874.
Τα αίτια της αποτυχίας του το 1895 και της πανωλεθρίας του τρικουπικού κόμματος είναι πολύ πιο σύνθετα. Οι εκλογές οδήγησαν σε σαρωτική νίκη του Δηλιγιάννη, ο προεκλογικός αγώνας του οποίου είχε βασισθεί κυρίως στη λαϊκή δυσφορία για την κακή οικονομική κατάσταση. Έχει υποστηριχθεί, ότι η αποτυχία του τόσο του ίδιου όσο και του κόμματός του στις τελευταίες αυτές εκλογές μπορεί να εκληφθεί και ως αποδοκιμασία όλου του φιλελεύθερου αγγλικού κοινωνικού προτύπου, προς το οποίο ήθελε να οδηγήσει την ελληνική κοινωνία. Ο μέσος Έλληνας είχε συνηθίσει στο ρουσφέτι, στη χαλαρότητα της διοίκησης, στην έλλειψη αυστηρού νομοθετικού και θεσμικού πλαισίου και δεν ήταν πρόθυμος να ξεφύγει από αυτά. Πιθανόν, επίσης, η καταψήφισή του να μην οφειλόταν μόνο στη δημαγωγία του Δηλιγιάννη και στον φατριασμό των αντιπάλων του, αλλά να είχε και κοινωνικο-οικονομικό χαρακτήρα, κατά της πλουτοκρατίας, την οποία τον κατηγορούσαν ότι ευνοούσε. Οπωσδήποτε πάντως οφειλόταν και στις επιπτώσεις των εκσυγχρονιστικών αλλαγών που επέβαλε στα ήδη διαμορφωμένα συμφέροντα, στο «ξεβόλεμα» πολλών, που έβλεπαν αρνητικά την επιδίωξη της συγκρότησης ενός ευνομούμενου σύγχρονου κράτους.
Το ίδιο εκείνο βράδυ, μετά τη συνειδητοποίηση της ήττας του, γράφει μια επιστολή στην αδελφή του όπου της δηλώνει και την πρόθεσή του να εγκαταλείψει οριστικά την πολιτική. Όσο εκλεγόταν βουλευτής, έστω και αν έχανε τις εκλογές το κόμμα του, αισθανόταν την υποχρέωση, τόσο απέναντι στην επαρχία του όσο και στους άλλους βουλευτές που πολιτεύονταν μαζί του, να μην εγκαταλείψει την πολιτική αρένα. Τώρα, όμως, αφού είχε κάνει ό,τι επιβαλλόταν για να παραμείνει στη Βουλή αλλά δεν εκλέχθηκε, θεωρούσε ότι κανείς δεν μπορούσε να έχει παράπονο αν αποσυρόταν για να ιδιωτεύσει.
Ακόμη και αν μπορούσε να ισχυρισθεί ότι δεν τον λύπησε η προσωπική αποτυχία του, δεν ήταν δυνατόν να μην παραδεχθεί ότι τον λύπησε η γενική αποτυχία των βουλευτών του, την οποία χαρακτήρισε ως αποδοκιμασία όλων των προσπαθειών του τόσων ετών. «Επί είκοσι έτη αγωνιζόμεθα ανενδότως δια να διορθώσωμεν τα κακώς κείμενα», έλεγε προσθέτοντας μελαγχολικά «και όμως ουδείς ανεγνώρισε τους κόπους μας και τους αγώνας μας. Εκοπιάσαμεν εις μάτην».
